Ötken jyly QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı Arhiv ısterı jäne qūjattamany basqaru komitetı janynan «Geraldikalyq zertteuler ortalyǧy» respublikalyq memlekettık mekemesı aşylǧan bolatyn. Jaŋa ortalyqqa elımızdıŋ memlekettık rämızderı men ūlttyq tarihi taŋbalardy zertteitın maŋyzdy mındet jüktedı. Qūrylǧanyna bır jyldai ǧana uaqyt ötse de jūmysyn jaŋaşa jandandyrǧan mekemenıŋ direktory Asylbek Baiajūmamen sūhbattastyq.
– Geraldikalyq ortalyq jūmysy köpşılıkke asa tanys bolmasa da soŋǧy qyzmetterıŋızge qarap jaŋa qyzmettıŋ der kezınde paida bolǧanyn baiqap jürmız. Älemdık täjıribede balamasy bar ma?
– Eŋ qyzyǧy geraldikalyq zertteu ortalyǧy degen mekemenıŋ Orta Aziia elderınde balamasy joq. Reseidıŋ memlekettık muzeiınde geraldika ortalyǧy, qorǧanys ministrlıgınde geraldika qyzmetı jäne Prezident töraǧalyq etetın Geraldika Odaǧy bar.
Basqa memleketterde muzeiler bolǧanymen däl osy salamen ainalysatyn, täjıribe almasatyn ortalyqtar joq. Sondyqtan da bız üşın de, älem üşın de tyŋ taqyryp. Tastaǧy taŋbalardy zerdeleu, zertteu arqyly ötken tarihymyzdy jaŋǧyrtu bügıngı künnıŋ basty talaby.
Osy maqsatta ministr Däuren Abaevtyŋ tıkelei qoldauymen kelesı jyly Halyqaralyq geraldister konferensiiasyn ötkızudı josparlaudamyz. Sonymen qatar geraldikanyŋ ekspozisiialyq zalyn qūruǧa da qarajat berıp otyr. Demek, kelesı jyly älemnıŋ tükpır-tükpırındegı geraldist ǧalymdardyŋ basyn qosu arqyly bız Türkıtıldes elder arasyndaǧy alǧaşqy ǧylymi zertteu ortalyǧy boluǧa tolyq mümkındıgımız bar.
Men säuır aiynda taǧaiyndaldym. Osy uaqytan berı «Qazaq geraldikasy» kıtabyn şyǧaryp, «Taŋbaly tastar tarihy» atty körme ūiymdastyryp, bırneşe maŋyzdy konferensiialardy ötkızıp ülgerdık.
Eŋ maŋyzdysy ortalyq janynan belgılı ǧalymdar Qarjaubai Sartqojaūly, Bürkıt Aiaǧan, Sūltanhan Aqqūlūly, Tūrsyn Jūrtbai, Haliolla Samatūly, Jandarbek Mälıbekov, Beken Qairat, İmanǧazy Nūrahmet, Marat Äbsemetov syndy belgılı tarihşy ǧalymdar men etnograftardyŋ basyn qosyp ǧylymi keŋes qūrdyq. Alǧaşqy keŋeste 30 jyl boiy el ışınde dauly mäselege ainalǧan «Altyn orda» memleketınıŋ, «Alaş» avtonomiiasynyŋ tuy bekıtıldı.
Ökınışke qarai, temır türındegı marapattyŋ köbeiıp ketkenı alaŋdatady. Tek memlekettık nagradalardyŋ özı 200-den asady. Al endı türlı qoǧamdyq bırlestıkter men ūiymdar olardyŋ san türın şyǧaryp, taratyp jatyr. Tıptı 50 myŋ tenge töleseŋız «Qazaqstannyŋ qūrmettı azamaty» degen orden de ala alasyz. Bılım salasynda türlı onlain baiqaulardyŋ jeŋımpazdaryn oŋdy-soldy taratyp jatqan medaldarda qisap joq
Sebebı, türlı filmder men multfilmderde jaŋsaq, tarihi negızı joq tulardy körsetıp jastardyŋ sanasyn şatastyryp jatqany şyndyq. Endı aldaǧy uaqytta «Qazaq handyǧy» däuırınıŋ tuyn bekıtuge qol jetkızsek düiım elge jariialap ǧalymdar bekıtken nūsqamen tarihymyzdy jaŋǧyrtamyz degen oidamyz. Sonymen qatar Euraziia Ūlttyq Universitetınde geraldika ǧylymy pän retınde oqytylady. Jalpy geraldika salasy – auqymdy ǧylym. Osy ǧylymdy damytu zerdeleu üşın bızge älı bırtalai ter töguge tura keledı.
Būl jūmysymyzda bız ministrlıktıŋ, ǧalymdarymyzdyŋ, jurnalisterdıŋ, qoǧamnyŋ qoldauyn sezıp kelemız. Būl – ülken jetıstık. Endı sonymen bırge elımızdegı tarihi oryndardy zerdeleu maqsatynda türlı ekskursiialar ūiymdastyryp jatyrmyz.
Aqmola oblysynyŋ Ereimentau, Qaraǧandy oblysynyŋ Qarqaraly öŋırlerınde boldyq. Maqsatymyz – elımızdegı taŋǧajaiyp tylsym syrǧa toly tabiǧatyn, tarihi oryndaryn BAQ arqyly nasihattau. Būl jūmysty atqaruǧa biudjetten bır tiyn qarjy bölınbese de taza özımızdıŋ patriottyǧymyzben jūmysty jüzege asyryp kelemız.
Ministrlık ūiymdastyrǧan «Patriottar forumynda» özımızdıŋ ülesımızdı qostyq. Būl bar joǧy 2 aida atqara alǧan jūmysymyz. Alda taǧy ülken şaralarǧa mūryndyq bolamyz degen oidamyn.
– Maǧan astanamyzdyŋ gerbı onşa ūnamaidy, sızge şe? Künı keşe derbes oblys bolǧan qalalardyŋ gerbın körıp taǧy da talǧamsyzdyqty aŋǧardyq. Onyŋ jasalu tärtıbıne qatysty talap qoia alasyzdar ma? Gerb degennen şyǧady, qazır oblystan bastap auylǧa deiın öz taŋbasy bar, būl qasterlı ūǧymdy tym tömendetıp jıbergen joq pa? Älde olardyŋ öz sanaty bar ma?
– Būl – maŋyzdy mäsele. Qazırgı taŋda bız öz bastamamyzben osy jūmysty bır qalypqa keltırudı bastap ta kettık. Är öŋırdıŋ öz gerbı bar. Äuelı olardy gerb dep ataudyŋ özı dūrys emes. Gerb bızde bıreu-aq. Onyŋ Konstitusiiamen qorǧalǧan märtebesı bar.
Sondyqtan da olardy gerb emes öŋırlık nyşan dep ataudy ūsynyp otyrmyz. Bızdıŋ jürgızgen monitoring jūmysymyzdyŋ barysynda elımızdegı oblys, qala, audandardaǧy nyşandardyŋ bırızdılıgı joq, bırı törtbūryş, bırı döŋgelek, bırınde aŋ qūs, bırınde tabiǧat, iaǧni dizainerlık, suretşılık fantaziia joq. Bızdıŋ erejemızdıŋ basty talaby kez kelgen äzırlengen öŋırlık nyşanda ūlttyq müdde, memlekettık ideologiia men halyqtar dostyǧy bırınşı kezekte tūruy kerek.
Sonymen qatar olardy qabyldaudyŋ da naqty erejesı joq. Äkımge ūnasa boldy, qabyldai salady. Kelesı äkımge ūnamasa özgertıp jıberedı. Sondyqtan da osy öŋırlık rämızderdı bırızdendıru maqsatynda Eltaŋba avtory Jandarbek Mälıbekov aǧamyzben bırlesıp «Öŋırlık rämızderdı qabyldaudyŋ erejelesın» äzırleudemız.
Onda är oblys, audan, qala äkımıne ūsynys tüsken soŋ äkım qoǧamdyq keŋes ökılderımen talqylaidy, odan keiın bızdıŋ ortalyqtyŋ saraptamalyq keŋesıne joldaidy. Tiıstı qorytyndyny alǧan soŋ mäslihat şeşımımen bekıtedı.
Bızdıŋ qazır osy maqsatta qūryp jatqan saraptamalyq keŋesımızde suretşıler, dizainerler jäne qoǧamǧa belgılı azamattar bar.
Būl jūmysta bızge geraldist ǧalym Aidyn Rysbekūly da kömek berude. Sondyqtan da aldaǧy uaqytta būl salada auqymdy özgerıster oryn alady degenge senımımız kämıl.
– Aita ketetın närse türlı mereitoilyq jyldardyŋ Abai, äl-Farabi t.b. emblemasy deimız be, konkurs arqyly ötse de köŋılden şyqpai jatady. Onyŋ joǧarǧy estetikalyq ölşemı qalai bolu kerek dep oilaisyz? Eger ortalyqtandyrylsa, nege halyq habarsyz ärı būqaranyŋ taldauynsyz ötedı?
– Būl sūraqqa joǧaryda jauap berıp kettım. Ereje äzırlenıp Memleketık Keŋesşı Erlan Qarinnıŋ qarauyna jıberıledı. Eger maqūldasa bız erejenı memlekettık geraldikalyq jäne vedomstvolyq nagradalar komissiiasynyŋ qarauyna engızıp bekıttırıp, barlyq öŋırlerge joldaimyz.
Sonymen qatar jalpy memlekettık rämızderdı qoldanu men paidalanudyŋ, öŋırlık nyşandardy qabyldau men äzırleudıŋ ädıstemelık nūsqasyn da daiyndaudamyz. Būl rette bırqatar seminarlar da ötkızemız dep josparlaudamyz.
Ereje qabyldanǧan soŋ mındettı türde qoǧam talqysynan ötken nyşandar ǧana paidalanylatyn bolady. Sondyqtan da Abai, Ūlytau, Jetısu oblystarynyŋ äkımderıne jaŋa talaptar bekıtılgenşe öŋırlık nyşandardy qabyldau jūmysyn toqtata tūrǧan dūrys dep esepteimın.
– Bızdıŋ qoǧamda tös-belgıden bastap türlı temır türındegı marapatqa qūmarlyǧymyz asqynyp ketken joq pa?! Ony bizneske ainaldyrǧandar da joq emes. Aqyrynda marapattyŋ mänı ketıp barady. Geraldikalyq ortalyq būl ıstı qalai retteidı?
– Ökınışke qarai, temır türındegı marapattyŋ köbeiıp ketkenı alaŋdatady. Tek memlekettık nagradalardyŋ özı 200-den asady. Al endı türlı qoǧamdyq bırlestıkter men ūiymdar olardyŋ san türın şyǧaryp, taratyp jatyr.
Tıptı 50 myŋ teŋge töleseŋız «Qazaqstannyŋ qūrmettı azamaty» degen orden de ala alasyz. Bılım salasynda türlı onlain baiqaulardyŋ jeŋımpazdaryn oŋdy-soldy taratyp jatqan medaldarda qisap joq. Auyldaǧy 2-synyp oquşysy ǧylymi jaŋalyq aşty dep oǧan sertifikat, medal beredı.
Ärıptı jaŋa tanyǧan bala qandai ǧylymi jaŋalyq aşuy mümkın? Al mūǧalımıne de bır medal taǧyp jıberedı. Memlekettık organdarda bır-bırıne ūqsaq medaldar da barşylyq.
Osy maqsatta bızdıŋ ortalyq ülken taldau jūmysyn jürgızıp, tiıstı şeşım qabyldau üşın ministrlıkke joldady. Endıgı kezekte ministrlık vedomstvolyq jäne basqa da nagradalardy retteudıŋ erejesın äzırleude.
Jaqyn arada ol qūjat memlekettık keŋesşınıŋ qarauyna joldanady. Sonymen qatar ǧalymdarmen bırlesıp ädıstemelık qūraldaryn da äzırlep, tiıstı zaŋǧa özgerıster engızu jūmystaryn da qolǧa alatyn bolamyz.
– Eltaŋba, Memlekettık tuymyzdy tıktegen elımızdı tanytu da sızderdıŋ qosymşa bır mındetterıŋızge ainalyp bara jatqandai. Işkı turizmnıŋ tūralap jatqan şaǧynda dem bergen ortalyqtyŋ press-saparlary qoǧamnyŋ nazaryn audaryp, el tanu jer tanu, şalǧai jatqan aimaqtarǧa özıŋız bastap baryp memlekettık taŋbalarymyz arqyly ruhyn köterdıŋızder. Būl saparlardyŋ maŋyzy men mänı turaly aityp ötseŋız. Būl ädettegı formattan erekşe ekenın aituymyz kerek.
Forumdar, jinalystar, seminarlar – būl ötken ǧasyrdyŋ ädıs täsılderı. Elımızdıŋ bai tarihynda älı de bolsa adam aiaǧy baspaǧan tylsym dünieler jetkılıktı. Sonyŋ bırı – tarihy taŋbalar men qorymdar. Özıŋız kuä bolǧandai, ötkendegı Qarqaraly saparynda 400-den astam zerttelmegen qorymdar men 15-ten astam balbal tastar tabyldy.
Bız şetelden tarihi derekterdı ızdep qaŋǧymai-aq, öz elımızdegı osyndai jädıgerlerımızdı zerttep jaryqqa şyǧarsaq, tarihtyŋ aqtaŋdaq betterınıŋ talai syryn aşamyz degen oidamyn.
Qazırgı taŋda, ügıt-nasihat jūmystarynyŋ jaŋa formattaryn qarastyrudamyz. Būl, äsırese, äleumettık jelıdegı jūmys. Osy maqsatta ortalyq janynan «Tarih pen taŋba» atty iutub kanal, feisbuk, instagram jelısınde paraqşa, sait aştyq.
Är apta saiyn iutub kanalymyzda elımızge tanymal tarihşylardan sūqbat alyp otyramyz. Al endı köbınese jūmysymyzdy demeuşıler arqasynda ötkızetındıkten «Tūǧyryl han – oŋ han» korporativtık qorynyŋ töraǧasy Asylhan jäne Nūrjan İgıbaev aǧalarymyzdy atap ötkım keledı.
Osy azamattardyŋ qazaq tarihyna degen qyzyǧuşylynyŋ nätijesınde Ereimen, Qarqaraly elderıne baruǧa mümkındık aldyq. Aldaǧy uaqytta Baianauyl, Qorǧaljyn, Soltüstıktıŋ Aiyrtau öŋırındegı tarihi oryndardy aralaudy josparlaudamyz.
Sonymen qatar, Rämızderdıŋ 30-jyldyǧy qarsaŋynda Eltaŋba avtory, akademik, professor, säuletşı Jandarbek aǧamyzben kezdesuler ūiymdastyryp, memlekettık rämızderımızdı nasihattau jūmystaryn da jürgızudemız.
– Ainalyp kelgende elge, jerge süiıspenşılık osyndai maŋyzdy äreketterden bastalady. Mektep oquşylarynan bastap zeinetkerlerge deiın el körmek, jer tanymaq qyzmetın tek ışkı turizmnıŋ ülesıne qaldyrmai äkımşılıkten bastap türlı resmi organdardyŋ da atsalysuy kerek şyǧar? Aldaǧy josparlaryŋyz qandai?
– Dūrys aitasyz. Ökınışke qarai, bızdıŋ elımızdı, jerımızdı tanuǧa arnalǧan ekskursiiamyzǧa resmi organdardyŋ qyzyǧuşylyǧy şamaly. Özımız habarlasyp sūranyp baryp jürmız. Qazırgı taŋda resmi organdardyŋ basşylary, äkımder tarapynan öz öŋırlerıne şaqyratyn ūsynystar tüsken joq.
Köptegen ärıptesterım, özımde äkım bolǧan adammyn, ideologiia salasyn ekınşı sortqa qoiady. Olarǧa jol tösep, su ötkızsek boldy. Halyqtyŋ qöŋılı tolady dep qysqa oilaidy.
İdeologiia būl – äkımnıŋ bırınşı qūraly. Ruhani azyq. Ruhani saladan bai audannyŋ halqynyŋ patriottyq sezımı oianady. Öz elınıŋ ölkesınıŋ tarihyn zerttep, zerdeleitınder tıpten az. Äsırese jastar arasynda būǧan degen qyzyǧuşylyq az.
Būl rette, Ereimentau audanynyŋ äkımı Abai Äljanov, Qarqaralynyŋ äkımı Erlan Qūsaiyndar naǧyz ülgı aluǧa tūrarlyq azamattar ekenın aitqym keledı.
Aldaǧy uaqytta osy vedomstvolyq nagradalardy retteitın saraptamalyq keŋes qūramyz. Ǧylymi keŋesımızdıŋ ekınşı otyrysyn ūiymdastyramyz. Äleumettık jelı arqyly auyl, audan balalaryna arnalǧan onlain baiqau jariialap qoidyq.
Onyŋ basty maqsaty – memlekettık rämızderımızdı naishattau. Osy maqsatta elımızdıŋ belgılı aqyndary jazǧan öleŋderdı 1 minuttyq videoǧa syiǧyzyp joldaidy. Eŋ üzdık beinerolikterdıŋ ielerın, qatysuşylaryn marapattaityn bolamyz. Nege auyl, audan deseŋız. Qalanyŋ balalary ruhani damu üşın barlyq mümkındıkter jasalǧan. Ökınışke qarai auyl jaǧdaiyn bılesızder.
Naǧyz patriottar sol auyldan şyǧady. Sondyqtan da «Balalar jyly» qarsaŋynda osyndai şara ūiymdastyryp otyrmyz. Sonymen qatar 28 şılde künı Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada Erkebūlan Qainazarov aqynmen bırlesıp, jastar arasynda tūŋǧyş ret memleketık rämızderdı nasihattauǧa arnalǧan aitys ötkızbekşımız.
Sonymen qatar «Qazaq geralddikasy 2» kıtabyn jäne «Qazaq geraldikasy» atty ǧylymi-
tanymdyq jurnalyn da şyǧaru oiymyzda bar. Mūnyŋ barlyǧyn jüzege asyru üşın qoǧam tarapynan qoldau kerek.
– Jasyratyny joq, el-elde özderınıŋ ruynan şyqqan bi-batyrlardyŋ az-mūz eŋbegın ūlyqtap, ūltqa zor qyzmet etken, bıraq geografiiasy kelıspeitın tūlǧalarymyz eleusız qalyp jatady. Osy bır keleŋsız ürdısten habaryŋyz bar ma?
– Onyŋyz ras. Qazırgı taŋda elımızde türlı rulyq qorlar köbeiıp kettı. Şejıreşıler, tarihşylar köbeidı. Ärqaisysy özınıŋ ata-babasyn ūlyqtap, joqtan bar jasap, kıtaptar şyǧaryp, konferensiialar ūiymdastyryp kettı.
Onsyzda jüzge, ruǧa bölınetın «bölıngış» qazaq üşın būl ürdıs qauıptı. Bırtūtastyqtyŋ, auyzbırşılıktıŋ joqtyǧynan osydan 300 jyl būryn orystyŋ bodany bop qalǧanymyzdy esten şyǧarmau kerek.
Ūly Abai babamyz zamanynda qaqsap otyryp, sipattaǧan qazaqtyŋ qazırgı ǧasyrda özgergenı şamaly.
Sol ataqqūmarlyq, mansapqorlyq pen jemqorlyq, bölınuşılık, traibalizm auruy asqynbasa azaiǧan joq. Bır ǧana ūlt barmyz. Ol qazaq. Erteŋ men şetelge barsam menı Orta jüz «Kerei» demeidı.
Tek qazaq deidı. Bızde ūlttar men ūlystardy toptastyratyn bıryŋǧai ūlttyq ideologiia joq. Nätijesın körıp otyrmyz. Bızge jastardyŋ sanasyna tek qazaq degen ūlt bar, onyŋ tarihy san myŋdaǧan ǧasyrlarǧa jetken batyr, dana halyq degen ūǧymdy qalyptastyru kerek. Būl bır künnıŋ jūmysy emes. Köp uaqyt pen eŋbek kerek.
Är azamattyŋ öz ülesı kerek. Ökınışke qarai, qazırdıŋ özıŋde ūltşyl qazaq, orysşyl qazaq syndy türlı teŋeuler tauyp äleumettık jelıde bır atanyŋ balalary bırın-bırı ǧaibattap jatqany ötırık emes. Sondyqtan da bızdıŋ ortalyqtyŋ basty maqsaty – ūlttar men ūlystardy bırıktıru, bıryŋǧai tarihty moiyndatu maqsatynda jūmys ıstep jatqan ǧalymdarymyzǧa kömek bolu. Zertteuler jürgızu, qoǧam nazaryna ūsynu bolyp otyr.
– Mūndai tūlǧalardyŋ eŋbegın sūryptap memleketımızdıŋ damuyna ülesı men eŋbegınıŋ därejesıne qarai baǧalap, bır rudyŋ emes, ūlttyŋ maqtanyşyna qalai ainaldyra alamyz?
– Tarihta tanylǧan ūlt batyrlaryn nasihattauymyz kerek. Jūmabek Täşenovtei atalarymyz naǧyz otansüigıştıktıŋ ülgısı emes pe? Batyrlarymyz ben aqyndarymyz, serılerımız ben saldarymyz köp ruhani bai elmız.
Endeşe olardy ärkım öz otbasynda nasihattap, balalarynyŋ ūltjandy azamat bolyp ösuıne atsalysuy kerek. Qazaqtyŋ tärbiesı qaşan da qatelespegen. Ūiaty bar, imandy, ibaly, erjürek ūrpaq tärbielegen.
Babalar dästürındegı tärbienıŋ ülgısı memleketık ideologiianyŋ negızı bola alady. Osy maqsatta tügel qoǧam bolyp jūmylyp jūmys ıstemesek, batystyŋ yqpalynda, äleumettık jelılerdegı jeŋıl jelpı tik tokpen tärbielenıp jatqan jastarymyzdyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr bolary sözsız.
Sebebı eldıŋ erteŋgı egesı osy jastar emes pe? Mıne jastardyŋ sanasyna ūly tūlǧalarymyzdy nasihattauymyz kerek. Qoldarynan jetektep muzeige, kıtaphanaǧa aparuymyz kerek. Bızdı internat tärbielese, qazırgı jastardy internet tärbieleude.
Ärine qara būltty töndıre bermeiık. Jastar arasynda da ǧylymǧa, bılımge qūştarlary barşylyq.
Sondyqtan da ūly tūlǧalarymyzdy jastarǧa nasihattau kün tärtıbınen tüspeitın basty mäsele ekenı haq.
