Nūr-Sūltan qalasynyŋ soty «üi alyp beremın, bankıde tanystarym bar, paiyzy tömen nesie alyp beremın» dep jiyrmanyŋ üstınde adamdy aldaǧan alaiaq äieldıŋ ısın qarap, oǧan ıstegen qylmysyna säikes ükım şyǧaryp, bas bostandyǧynan aiyrdy. Būǧan taŋdanuǧa bolmas edı. Qazır el ışınde aldau, arbau degennen halyq köz aşpaityn jaǧdaiǧa jettı.
Qaşyqtan ūrlaityn sūǧanaqtar
Degenmen, jaŋaǧy jazyqty kelınşek soŋǧy sözınde «jalǧyz men emes, mūndai ıspen ainalysyp jürgender tolyp jatyr. Osyndai ıs ısteuge bızdı adamdardyŋ özderı mäjbürleidı. «Bankıde, äkımdıkte tanysyŋ bar ma? Kömektese körıŋızşı, eŋbegıŋızdı jemeimın» dep jatyp kelıp jalynady. Jaqsy, qolymnan kelgenımşe kömekteseiın desem, taǧy bırneşe adamdy ertıp keledı. Ne degen, aŋqau, aŋǧal, nadan jandar ekenın bılmeimın. Aitqan sözge sene beretın..» dep özın-özı aqtaǧandai bolǧan.
Rasynda da nege adamdar bolmaityn närsege senıp qalady? Bankınıŋ mölşerlemesın tömendetetındei ol kım? Nemese tıptı äkımdıkte jūmys ıstese de kezekten tys üi alyp beretındei eş adamnyŋ mümkındıgı bolmaitynyn qalai tüsınbeidı?
Mıne, osyndai sengıştıktıŋ, aşyqauyzdyqtyŋ kesırınen elımızde alaiaqtyq äreketter jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap barady. Polisiia olarmen küresudei-aq küresıp jatyr. Alaida, inenıŋ közınen öterdei jylpostardyŋ belsendılıgı odan saiyn artyp otyr.
Būl da ūrlyq. Olai bolsa, eşqaşan ūrylar qol qusyryp otyrmaidy. Özderınıŋ şeberlıkterın jetıldıre tüsedı. Äŋgıme olardyŋ IT-tehnologiiany meŋgergendıgınde emes, būrynnan mälım klassikalyq ädısterdı de öŋın ainaldyryp, qaitadan paidasyna asyryp jürgendıgınde. Nemese ötken ǧasyrdaǧy adamdardy taqyrşaqqa otyrǧyzuda myqty nätije bergen täsılderdı de qaitadan qoldanyp, köpşılıktı san soqtyryp ketıp jatyr. Mysal kerek pe? Jetıp artylady.
Äuelı jaŋa tehnologiiany meŋgeruıne keleiık. Sız üide qannen-qapersız öz şaruaŋyzdy ıstep, alaŋsyz jürsız. Osy kezde sızdıŋ esepşotyŋyzdaǧy aqşany bıreuler emın-erkın jymqyryp jatady. Qalai deisız be? Sızdıŋ smartfonyŋyzda aqyly jazylym degen qosymşa bar. Sony bır ret te bolsa, paidalansaŋyz, nemese sızge beitanys bıreu beineqoŋyrau arqyly habarlasyp, ekı sekund jüzıŋızdı tüsırıp alsa, boldy, alaiaqtardyŋ qūrbany boluyŋyz äbden mümkın.
Sondyqtan «Microsoft-tı» öndırıs boiynşa baǧdarlamalyq qamtamasyz etu jönındegı ırı transūlttyq kompaniiasy paidalanuşylardy basy artyq mobildık önımderdı ūsynuşylardan öte saq bolu kerektıgın qataŋ eskertedı. Smartfondardaǧy olar tyqpalaityn ziiandy qosymşalar «Android» jüiesınde astyrtyn aqyly qyzmetterdı qosyp jıberuge öte beiım keletın körınedı. Meilı, Wi-Fi qoljetımdı bolǧanynyŋ özınde olar mobildı internetke tez qosylady. Aita berse, būl jerde qūitūrqylyq köp.
Mūndai şabuylǧa äsırese, smartfonnyŋ qyry men syryn jete bılıŋkıremeitın paidalanuşy nemese balalar köbırek ūşyraidy eken.
Senımge kırıp, san soqtyrady
Alaiaqtar – naǧyz qūdaidan bezgender bolyp keledı. Obal-sauap, aiauşylyq olarda mülde bolmaityn körınedı. Sondyqtan olar özderınıŋ qūrbandyǧyna köbıne jasy kelgen kärı adamdar men älı oŋy men solyn tanyp ülgırmegen jetkınşekterdı, jas balalardy taŋdaidy eken.
Mäselen, ötken aida Nūr-Sūltan qalasynyŋ 80 jastaǧy zeinetkerın bır alaiaq äiel bükıl jiǧan-tergenı men jalǧyz baspanasynan aiyrǧan. Polisiia qyzmetkerı retınde qoŋyrau şalǧan ol «sızdıŋ esepşotyŋyzdaǧy aqşaǧa bıreuler ipoteka räsımdep jatyr» dep sendırgen. Tıptı telefondaǧy beineskafty qosyp, özınıŋ kapitan şenındegı polisiia formasyn da körsetıp qoiǧan.
«Betı-jüzın dūrys körsetpegen polisiia kiımın kigen äiel adam «sız jaqynda bankıden ipoteka aldyŋyz ba?» dep sūrady. «Joq, dedım men. Ondaidy bılmeimın, jeke üiım bar maǧan ipoteka ne kerek?» dep taŋ qaldym. Ol äiel bastyrmalata söilep: «Onda tez bankke kelıŋız» dedı.
Men jinalyp, bankke bardym. Sol kezde onyŋ telefony ünemı qosuly boldy. Men bankke jaqyndaǧanda «Qazır sızben Oleg degen bır adam habarlasady. Sol sızge barlyq jaǧdaidy tüsındıredı» dedı. Sol sätte er adam qoŋyrau şalyp, özınıŋ polisiia qyzmetkerı ekenın aityp, telefondy ekınşı bır adamǧa berdı. Ol özın maǧan «qarjy polisiiasy qyzmetkerımın, sızdıŋ depozittegı aqşaŋyzǧa qauıp tönıp tūr. Sony men sızge qazır qauıpsız jerge qalai auystyru kerek ekenın aitamyn» dedı.
Qasköiler esı şyǧyp senıp qalǧan qariianyŋ depozitınen on million teŋgenı aldyryp, ekınşı bır esepşotqa audartqan. Mūnymen de toqtamai, sızdıŋ üiıŋızdı alaiaqtar satuǧa şyǧaryp qoidy» dep qorqytyp, «tez satuǧa şyǧarmasaŋyz, üiıŋızden aiyrylyp qalasyz» dep basyna qara aspandy töndırgen. Söitıp, 80-nen asqan qariia ne ısterın bılmei daǧdaryp, basy qatyp, 85 şarşy metr üiın aulasyndaǧy bau-baqşasymen bırge 13 million teŋgege alaiaqtarǧa satyp jıberıp, özı köşede qalyp qoiǧan.
Taǧy bır nazar audararlyǧy, būl jerde aldau-arbau köz bailau (gipnoz) arqyly jasaluy da mümkın. Öitkenı sol sätte zūlymdar şetelden habarlasyp, ızın jasyryp ülgergen.
«Jedel järdem» qyzmetınde jūmys ısteitın otyz bes jas şamasyndaǧy jıgıttıŋ şaqyrtumen barǧan özınıŋ pasientın taqyrşaqqa otyrǧyzyp ketkenı jaqynda äleumettık jelıde qyzu talqyǧa tüstı.
Söitse, syrqattanyp qalǧan kelınşekke özınşe qamqorlyq körsetken bolyp, senımıne kırıp alǧasyn, bır-ekı aptadan keiın habarsyz ketken ǧoi. Sodan «būǧan ne boldy?» dep alaŋdaǧan äiel özı telefon soqqanda, jıgıt özınıŋ qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧanyn baiandap, «maǧan qaryzǧa qomaqty aqşa qajet bolyp tūr. Bır-ekı aptanyŋ ışınde qaitaramyn» dep öp-ötırık därmensızdık tanytady. Söitıp, jüregı jylyp qalǧan äiel öz atyna bır million teŋgege ipoteka alyp, jıgıttıŋ qolyna ūstatady. Sonymen «ıs bıttı, qu kettı». Tıptı oǧan zaŋ da eşteŋe jasai almaidy eken. Öitkenı bankıden sız aqşany öz atyŋyzǧa räsımdep, özıŋız qol qoiyp alyp tūrsyz.
Tosqauyl qaşan qoiylady?
Jūrttyŋ üstınen kün köruşı qasköilerdıŋ alşaŋdaǧany sonşa, būrynǧy toqsanynşy jyldary talailardy zar iletken eskı ädıstı säl öŋın ainaldyryp, qoldana bastapty.
Būl ädıs «iesız ämiian» dep atalady eken. Elordalyq kriminaldyq polisiianyŋ mälımetı boiynşa, osy qylmysqa ötken aida Nūr-Sūltan qalasynda segız adam tap bolypty. Barlyǧy tüptep kelgende alty million teŋge qarajatty sūǧanaqtardyŋ qaltasyna salyp bergen.
Olar äsırese, bankıden qomaqty qarajat alǧan qyzdar men äiel adamdardy baǧyp, baqylap jürıp, oŋtaily sätte aldaryna aqşa toly ämiiandy tastai salady eken de, ony ekınşı bıreuı qatar kele jatyp, tauyp alǧan bolyp, «bölıseiık» deidı eken. Äiel adamnyŋ psihologiiasyn jaqsy bıletın jylpostar bölısuge yŋǧailanyp sybailasy aqşany sanai bastaǧanda, jaŋaǧy «aqşasyn joǧaltqan adam» öp-ötırık ärtıs bola qalyp jylap eŋırep, «ämiianymdy qaitaryŋdarşy» dep jalynady. Ämiianyn qaitarasyz. Ol «ışınde aqşam jetpeidı» dep taǧy zar eŋıreidı. Sız «mynau menıŋ bankıden jaŋa ǧana alyp şyqqan öz aqşam» dep aqtalasyz.
Mıne, sol kezde ol sızdıŋ aqşaŋyzdy sanaǧan bolyp qolynyŋ eptılıgınıŋ arqasynda «aqşany syndyryp jıberedı». «Bärı dūrys eken, keşırıŋız, raqmet» dep aqşaŋyzdy qaitaryp bergen kezde 400-500 teŋgesın baiqatpai qystyryp qalady.
Mıne, keiıngı kezde osyndailar köbeiıp barady. Oǧan bır toqsauyl bola ma?
Bız osy sūraqty Nūr-Sūltan qalasy Polisiia departamentı ışkı ıster bölımınıŋ tergeuşısı Dinara Asylhanovaǧa qoidyq.
– Jasyratyny joq, adamdar aŋǧal, aŋqau, qūqyqtyq jaǧynan sauatsyz. Alaiaqtar osy jaǧdaidy köbırek paidalanady. Bız osy baǧytta josparly da keşendı jūmystar jürgızıp jatyrmyz. Jyl basynan berı kriminaldy polisiia qyzmetkerlerı osyndai on ekı qylmystyŋ jolyn kesıp, jäbırlenuşılerdıŋ jiyrma segız millionǧa tarta aqşalaryn qaitaryp berdı. Degenmen, būl keleŋsızdık azaimai otyr. Tıptı jyldan-jylǧa köbeiıp bara jatqany da baiqalady. Sondyqtan adamdarǧa aitarymyz: adam öz boiyndaǧy qyraǧylyq pen baiqampazdyqty küşeitıp, är ıstıŋ qisynyn tüsıne bılse deimız. Sosyn internet alaiaqtardan saq boludyŋ qarapaiym qauıpsızdık şaralaryn saqtap, derbes derekterdı, plastikalyq kartalardyŋ mälımetterın, kodtardy jäne qūpiia sözderdı eşkımge habarlamauy, belgısız ärı tekserılmegen saittar arqyly aldyn ala tölem jürgızbeuı kerek. Būǧan qosa, kümändı mämıleler boiynşa aqşa audarymdaryn jüzege asyrmasa, ūialy telefon men kompiuterge belgısız qosymşalardy ornatpai, kez kelgen sıltemege abai bolyp, spam habarlamalardy bırden joiyp otyrǧany jön. Eşqaşan «saqtansaŋ, saqtarym» degen qaǧidany esten şyǧarmasaq eken deimın» dedı ol.
