Myrzatai JOLDASBEKOV, memleket jäne qoǧam qairatkerı: TÄUELSIZDIK DEGEN TÄTTI SYI

Memleket jäne qoǧam qairatkerı Myrzatai Joldasbekovtıŋ egemen elımızdıŋ ırgesınıŋ bekıp, şaŋyraǧynyŋ köterıluıne sıŋırgen eŋbegı zor. Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ aiaǧynda memlekettık maŋyzdy ısterge aralasa bastaǧan ol Qazaqstan täuelsızdık alǧan kezeŋde QR Premer-ministrınıŋ orynbasary qyzmetın atqardy. Sodan berı memleketımızdıŋ basynan keşken jaǧdailardy, halqymyzdyŋ ärbır quanyşy men süiınışın köz aldynan tasa qylǧan kezderı joq. Akademik äsem Astanamyzdyŋ elorda atanǧan alǧaşqy jyldarynan bastap, osy künderge deiıngı ömırınıŋ, şaǧyn şahardan barşa älem qyzyǧatyn qalaǧa ainaluynyŋ da kuägerı. Biylǧy elımız Täuelsızdıgınıŋ  25 jyldyq mereitoiynda jäne Astana künı toilanuyna şamaly uaqyt qalǧanda bız Myrzatai aǧamen osy taqyryptar töŋıregınde sūhbattastyq. 

BABALARYMYZ ÖRKENİETKE ÜLES QOSTY
– Myrzatai aǧa, elımız egemendıgın alar tūsta Qa­zaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ qasynan tabyl­dyŋyz. Elbasynyŋ täuel­sızdıktı ornatudaǧy rölı turaly talai jerde ai­typ ta, jazyp ta jürsız. De­sek te, ony öz auzyŋyzdan estı­sek degen tılegımız bar.
– Elımız täuelsızdık alǧaly berı men egemendıktı aqyn bolmasam da jyrlap kelemın. Menıŋ jyrym da, änım de – Täuelsızdık. Elbasyna ar­nalǧan «Bäiterek» deitın än de şyǧardym. Onyŋ sözın Nesıpbek Aitūly jazdy. Ilgerırekte «Men Elbasynyŋ ūiqysyz tünderınıŋ, mazasyz künderınıŋ kuäsımın» degen sūhbatym şyqqan. Şyndyǧynda da solai.
Qazaqta arǧy-bergı zamanda nebır kemeŋgerler, nebır handar, handardyŋ hany – Abylai ötken. Nebır jyrau­lar, jyraulardyŋ jyrauy – Būqar ötken. Nebır danalar, danalardyŋ kösemı – Abai ötken. Nebır aqyndar, şeşender, batyrlar ötken. Bıraq Nūrsūltan Nazarbaevtai adam bolǧan joq. Nege deisız ǧoi? Tarih­tan bız bıletın qazaq dala­syn­daǧy erlık pen dana­lyqty, qaisarlyqty, kösem­dıktı, şeşendıktı üzbei kelgen ūlylarynyŋ bar­lyǧy armandaǧan täuel­sız­dıktı Nūrsūltan Nazarbaev or­natty. Memleket qūryp, onyŋ ekonomikasyn qa­lyp­tastyrdy. Būl mem­le­kettı älemge tanytyp, mo­iyndatty.
– Bügıngı künı köpşılık täuelsızdıktıŋ qadırın jete tüsınıp jür me? Būl jönınde sızdıŋ pıkırıŋız qandai?
– Egemendıktıŋ aldynda da, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda da, jūrttyŋ ne bolamyz dep, basy şyr ainalǧan kezeŋde onyŋ ystyq-suyǧyna köngen, so­nyŋ rahatyn da sezınıp, bei­netın de körgen adambyz. Qazaq – danyşpan, kemeŋ­ger halyq. Bıraq Abai syna­ǧandai, qazaqtyŋ bır basynda kemşılık te jetıp artylady. Basynan asyp tögılıp jatyr desek te bolady.
Täuelsızdık alǧanymyzda zaman tudyrǧan nebır qoz­ǧalystar paida boldy. Neşe türlı qimyl-äreketter bolyp, jūrt jinalyp alyp dauryqty. Egemendıkke jete almai jürdık qoi, sonyŋ bärı bızge ne kerek edı? Bız azat­tyqty qansyz aldyq. Täuel­sızdıgımızdı jariialadyq.
Men dauryqpaǧa salǧan jūrtty jinap alyp: «Qazaq, senıŋ ekı jarym myŋ jyl tarihyŋ bar, sodan berı tä­uel­­sızdıktı aŋsaǧan joqsyŋ ba? Osy jolda qanşama ba­tyrlaryŋ, qanşama han­daryŋ, qanşama kemeŋ­ger­lerıŋ basyn tıktı. El şetıne jau kelse, ūltaraqtai jerdı qorǧau üşın qazaq bır jerden tabyldy. Qazaqtyŋ basy qosyluy üşın onyŋ basyna qaiǧy tüsıp, būlt üiırılu kerek pe?» dedım.
1986 jyly qazaqtyŋ basy bırıgıp, jūdyryqtai toptasty. Menıŋşe, qai jaǧdaida da qazaqtyŋ basy ünemı bır boluy kerek. Täuelsızdık üşın az qan tögılgen joq. Orhon eskertkışterınde, Kültegın babaǧa arnalǧan jyrda «Men qara terımdı töktım, qyzyl qanymdy aǧyzdym» degen joldar da bar. Odan artyq qalai aituǧa bolady?
Täuelsızdık jolynda qazaq­tyŋ körmegen qiyndyǧy, şekpegen azaby, körmegen qor­lyǧy joq. Mäselen, ar­ǧy­syn aitpaǧanda, bergı üş ǧa­syrǧa juyq Reseidıŋ bodany boldyq. Eşkımge qiianaty joq, keŋ dalada beibıt tırşılık etıp otyrǧan halyqtyŋ arasyna ürei tüstı. Sol kezde qazaqtyŋ bailaryn, handardyŋ bärın «şynjyr balaq, şūbar tös, pälen-tülen dep» aqymaq qyldy. «Qazaqtyŋ ekı pro­sentı ǧana sauatty boldy» degen sözder şyqty. Ol uaqyttaǧy bilıktıŋ sözın özımız «iä, solai boldyq» dep qaitaladyq. Būl ne degen sūmdyq? Babalarymyz mümkın kirillisany oqymaǧan şyǧar, alaida özıne deiıngı, qazaqpen bırge jasasyp kelgen jazulardyŋ barlyǧyn meŋgerıp, örkenietke üles qosty. Qaisybırın aitaiyn, Farabiden bastap nebır danalarymyz ötken. Sondyqtan täuelsızdıgımızdıŋ qadır-qasietın ärbır adam tüsıne jürgenı abzal.
«Qazaq – jylqy mınezdı» dep bırde jazǧanym bar. Baiaǧyda bızdıŋ elde Tasqasqa deitın at boldy. Beişaranyŋ közıne kök şybyn üimeletıp, ony qosqa da qosady, soqaǧa da tırkep, arbaǧa da jegedı. Arqasy äbden jauyr bolǧan kezde Tasqasqany bır aiǧa bos jıberedı. Bır aidan keiın Qarataudyŋ bauraiyndaǧy şüigın şöptı jep, ol esın jinaidy. Sol kezde maŋa­iyna adam jolatpaidy. Qazaq – sondai halyq. Keşe­­gısın ūmytyp ketedı. Aiaz bi atamyzdyŋ aqyldy sözın de, keşe kım boldyq, qazır kım boldyq, sony da ūmyt­pauymyz kerek.
Änebır jyldary men «Jambyl qaita tırıldı» dep kışkentai bır aqyn balany qolynan jetektep, sahnaǧa şyǧardym. «Myrzatai atam­nyŋ aldyna baryp, batasyn alamyn» dep özı keldı. Sonda ol «Täŋırden kelgen tättı syi» dep, täuelsızdık turaly öleŋ oqydy. Onyŋ dämı auzymyzdan qalai tez ketıp qalady? Ömır boiy dämı ketpeu kerek.
Keşe qolymyz kısendeulı, aiaǧymyz bailauly boldy. Täuelsızdık aldyq, täuelsız el bolyp, erkın söilei alatyn boldyq. Bıraq erkındıktıŋ jönı osy eken dep, eldıŋ şyrqyn būzuǧa, el arasyndaǧy tynyştyqty şaiqauǧa eş­kımnıŋ de qaqysy joq.

TÜRKI DÜNİESINE NOBEL SİIаQTY SYILYQ QAJET
– Sız Türkı älemı aqsaqaldar keŋesınıŋ alǧaşqy töraǧasy ekensız. Bügınderı türkı älemınıŋ bırıguı turaly köp aityluda. Sol üşın qazır ne ısteuımız kerek?
– Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ türkı düniesın, türkı tektes halyqtardyŋ basyn qosu, bırıktıru jönındegı saiasatyn qoldauymyz kerek. Būl baǧytta Prezident köp jūmystardy ıstep jatyr. Osy kısınıŋ yq­palymen Türkı memleketterı basşylarynyŋ keŋesı qū­ryldy; Türkı memleketterı Syrtqy ıster ministrlerınıŋ keŋesı paida boldy; Türkı memleketterı Parlamentınıŋ keŋesı jūmysyn bastady;
Türkı memleketterı aqsaqaldar keŋesı qūrylyp, halyqaralyq Türkı akademiiasy aşyldy. Osynyŋ bärı az emes. Endı osynyŋ şeŋberınde türkı düniesınıŋ yntymaǧyna qyz­met jasauymyz kerek.
Türkı düniesınıŋ basyn bırıktırude qazaq halqynyŋ orny bölek. «Türkıstan – er türıktıŋ besıgı ǧoi, Türkıstan – ekı dünie esıgı ǧoi… Qara şaŋyraq qazaqta qalǧan joq pa?» dep Maǧjan aǧamyz aitqandai, bız – qara şaŋyraqtyŋ iesımız.
Qazırgı ūrpaqty ataŋ bır degen ruhta tärbieleumız qajet. Senıŋ türkı kındıktı äzerbaijanmen, türıkpen, qyrǧyzben, özbekpen, sahamen, tatarmen, başqūrtpen, qaraiymmen, qaraşaimen tegıŋ bır dep tärbieleumız kerek. Menıŋ mynadai üş ūsynysym boldy: bırınşısı, bölınıp ketkenge deiıngı ortaq tarihty bır tarih qylyp jazyp, mektepterde, joǧary oqu oryndarynda oqytu; ekınşısı, Türkı düniesı degen teleradioarna aşu. Sol arqyly tektılıgımızdı, bırlıgımızdı nasihattai beru; üşınşısı, düniejüzınıŋ nazaryn audaru üşın Türkı düniesıne sıŋırgen eŋbegı üşın Nobel syilyǧy siiaqty syilyq taǧaiyndau. Äzırge körıp otyrǧanym osy. «Barmasaŋ, kelmeseŋ jat bolasyŋ» deidı. Alys-berıs, qarym-qatynasty jiılete beruımız kerek.
– Şataspasam, aldyŋǧy ekı ūsynysyŋyz ıske asty ǧoi deimın…
– İä, ıske asty. Qūdai qa­lasa, üşınşısı de oryndalady dep oilaimyn. Özbekter, türkımender berı qarasa ortaq qarajat şyǧaryp, qor jasasaq ruhymyz köterıledı. Sonda Nobel siiaqty syi­lyqty taǧaiyndasaq, erteŋ dūşpandar da bızge qarap: «Būlar eşkımnen kem emes eken ǧoi» dep oilauşy edı. Bızdegı bailar menıŋ qolyma milliard berse, sol syilyqty özım-aq taǧaiyndar edım.

ASTANA RUHANİIаTYMYZDYŊ ORDASYNA AINALA BASTADY
– Qazaqstan Prezidentınıŋ «100 naqty qadam» baǧ­darlamasynyŋ qadam­da­rynyŋ bırınde Astanany käsıpkerlerdı, studentterdı, zertteuşılerdı, barlyq öŋırlerden turisterdı tartatyn Euraziianyŋ ıskerlık, mädeni jäne ǧylymi orta­lyǧyna ainaldyru turaly aitylady. Sız L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory kezınde sony bastap berdıŋız. Bıraz jaqsy ǧalymdardy, jazuşylardy, jalpy şy­ǧarmaşylyq adamdaryn elordaǧa aldyrttyŋyz. Bıraq älı künge deiın «Almaty – mädeni astana» dep aitylyp jür. Astana älı sondai deŋgeige jetken joq pa? Osy jönınen pıkırıŋızdı bıle otyrsaq.
– Astana deitın ǧasyrlar boiy qalyptasady. «Üi salǧandy, zauyt, fabrika salǧandy kördık. Bıraq qala salǧandy, onyŋ ışınde astana salǧandy körgen joq edık, Qūdai ony da özımızge kör­settı» dep jazǧanym bar edı.
Al, jaŋa elorda sa­lyn­ǧaly 20 jylǧa jetpeitın uaqytta Astana qazır bükıl Qazaqstannyŋ ǧana emes, küllı Euraziia keŋıstıgınıŋ ainasyna ainaldy. Bızge kışkene sabyr kerek emes pe? Qūdaiǧa täube demeimız be? Qazır Astana ruhaniiatymyzdyŋ da, parasatymyzdyŋ da, saia­satymyzdyŋ da, ülken tabys­tarymyzdyŋ da ordasyna
ainaldy.
Almatynyŋ qazaq intelligensiiasy men ūlttyq däs­türımızdı qalyptastyrudaǧy, täuelsızdıgımızdı terbegen altyn besıgı retındegı rölın eşqaşan ūmyta almaimyz. Ony eşkım eş ǧasyrda, eş myŋjyldyqta kemıte almaidy. Almaty – altyn besıgımız jäne keremet ädemı qala. Ūlttyq ǧylym akademiiasyn qalyptastyrǧandardyŋ közı tırısınıŋ köbısı älı sonda jür. Jazuşylardyŋ bırazy da sonda qaldy.
Ekı qalany şatastyruǧa, şaǧystyruǧa bolmaidy. Mäselen, Türkiiadaǧy Stambul men Ankaranyŋ tarih­tan alatyn öz oryndary bar. Sondyqtan Astana äkım­şılık tūrǧydan ǧana emes, ruha­niiatymyzdyŋ da astanasyna ainala bastaǧanyn qaitadan qaitalap aitaiyn. Osynda kelıp jatqan, osynda ömır sürıp otyrǧan ǧalymdar, bılımpazdar, öner qairatkerlerı eşkımnıŋ taqiiasyna tar kele qoimaidy dep oilaimyn.

MENIŊ «QOSBASARLARYM» KEŞEGI «QOSBASARLARDYŊ» JALǦASY
– Jaqynda İlia Jaqa­novtyŋ sızdıŋ kompo­zi­torlyq, küişılık önerıŋız turaly «Dünie, şırkın» atty kıtaptyŋ tūsaukeserı öttı. Onyŋ betaşaryna özımız de kuä boldyq. Sonda kıtap avtory sol qyry­ŋyz­dy jaqsy aşqany aityldy. Būǧan deiın boiyŋyz­daǧy sol önerıŋızge senımdı boldyŋyz ba?
– Joq, sondai senımde bolǧan joqpyn. Farizamen, Äbışpen jiı kezdestık qoi. Jolsaparlarda üşeumız bırge jürdık. Sonda Fariza: «Aǧa, dombyra ūstap, bır küiıŋızdı tartyp, änıŋızdı aityŋyzşy» dep ünemı sūraityn. Men: «Oi, Fariza, menıkı änşeiın bır äuen ǧoi ömır boiy menı jetelep kele jatqan» dep qūtylatynmyn. Al negızınen menıŋ äuenderım qaiǧymdy da, quanyşymdy da bölıstı, maǧan aqylşy boldy, menıŋ syrlasyma ainaldy. Keibır tabysqa jetsem, soǧan ortaq boldy. Keiınnen Ermūrat Üsenov degen kompozitor keide dombyra tartqanymda ünıne qūlaq türıp: «Aǧa, mynau «Qosbasar» ǧoi» deitın.
Bır künı belgılı küişı Janǧali Jüzbai keldı. Oǧan: «Janǧali, mynandai küiım bar. Būl menımen kemınde otyz-qyryq jyl joldas bolyp kele jatyr. Būl özı qazır qalyptasyp, qūraldy. Tūtas tüsken siiaqty düniege ainaldy. Sen tyŋdap körşı» dep edım, ol: «Aǧa, būl «Oitolǧau» ǧoi» dep jauap berdı. Qazır būl küi Atyraudaǧy Dina Nūrpeiısova orkestrı men Oraldaǧy Däuletkerei or­kestrınıŋ repertuaryna kırdı. Osynda İliamen kezdesu öt­kende Erkın deitın bas dirijer kelıp, sonyŋ partiturasyn jasap, Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ orkestrıne salyp, oryndady.
Menıŋ «Qosbasar» deitın küiım keşegı ūlylar tudyrǧan «Qosbasarlardyŋ» dästürınde tuǧan. Özıme köp jyldardan berı äuender keledı. Olar qalyp­tasyp, änge ainalady.
Köbınese taŋǧa jaqyn tuady.
Men nota bılmeimın, sondyq­tan keibıreuınen aiyrylyp qalamyn. Keibıreuı qaityp keledı.
«Barlyq jaqsylyq anadan» deidı ǧoi. Menıŋ anam änşı, aqyn edı. Alpys bes jyldan keiın anamnyŋ menıŋ qūlaǧyma bala kezden sıŋırgen ekı änın esıme tüsırıp, notaǧa tüsırttım.
Men İliaǧa: «Menı kompozitor qylyp ne kerek, yŋ­ǧaisyz ǧoi. Qūdaidyŋ maǧan bergen basqa da baqyty je­tedı» dep aitqanmyn. Sonda ol: «Basqasyn aitpaǧanda, «Dünie, şırkın» siiaqty bır änmen atalarymyz halyq kompozitory atanǧan» dep jauap berdı. Sondyqtan kıtaptyŋ avtory men emes qoi, ony İliadan sūrau kerek.
Än, küi şyǧaruyma ösken jerımnıŋ äserı boldy dep oilaimyn. Auylymda änşıler, küişıler köp bolatyn. Qyz­dar şetınen şaŋqobyzşy edı. Sondai qūdırettı şaŋ­qo­byzşylardy älı künge deiın körgen emespın. Osy qūdıretke älı künge deiın taŋym bar.
Ony auylymyz aralas bolǧan soŋ, Ilekeŋ de kördı. Şyntuaitynda aitsam, Qūdaiǧa täube, men jaiynda az ja­zyl­ǧan joq. Bıraq men ja­iynda İliiadai jürekpen, tereŋ jazǧan material osy künge deiın bolǧan joq. Menıŋ eŋ­begımdı baǧalap, qalai bolsyn solai emosiiaǧa berılıp jazbaǧan ǧoi. Ändı oryndauşylar nemese sony tyŋ­dau­şylar, ännıŋ qadırın bıletın muzykanttar, kom­pozi­tor­lardyŋ pıkırın tyŋ­daǧan. Kıtapty ekı jarym jyl tap­jylmai jazdy. Künara menı­men bır saǧat-bır jarym saǧat söilesıp tūrdy. Ol – Qazaq­tyŋ İliiasy, menıŋ dosym, bauyrym, oǧan rizamyn.
– Aǧa, ūltqa sıŋırgen eŋbegıŋız köp. Älı de al­ǧan baǧytyŋyzdan taimai, seksennıŋ seŋgırıne alqynbai şyǧyp barasyz. Alla ǧūmyryŋyzdy ūzaq etıp, ortamyzda aman-esen jüre berıŋız.

Amanǧali QALJANOV