مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىلعى جولداۋىندا باق-تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ, ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسەكەگە قابىلەتتى جانە ەركىن بولۋى كەرەك. بۇل قاعيدات قازىر كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەل ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى» دەي كەلە پرەزيدەنت مەملەكەت مۇددەسىن, قوعامنىڭ سۇرانىسىن جانە مەديا سالانىڭ دامۋ ءۇردىسىن ەسكەرە وتىرىپ, باق تۋرالى زاڭدى قايتا قاراۋ قاجەتتىگىن تاپسىردى. قازاقستانعا «باق تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداۋ كەرەك. ول زاڭعا «جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» جانە «قالاماقى تولەۋ تۋرالى» جاڭا ەكى باپتى ەنگىزۋدى ۇسىنامىن. ەندى وسىلارعا جەكە-جەكە توقتالايىن.
جۋرناليست –قاۋىپتى ماماندىق
قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى مەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە جول اشىلعان. اتا زاڭىمىزدىڭ 20-بابىنىڭ 1-تارماعىندا: «ءسوز بەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. تسەنزۋراعا تىيىم سالىنادى» دەپ جازىلعان. وسىعان قاراماستان, قوعامداعى اششى شىندىقتى بەتكە ايتاتىن, اشىق جانە وتكىر جازاتىن جۋرناليستەردى قۋدالاۋ, زاڭدى قىزمەتىنە بوگەت جاساۋ, اقپاراتقا قولجەتىمدىلىگىن شەكتەۋ ارەكەتتەرى ءالى تىيىلماي وتىر. مۇندايدا مەملەكەت ەل الدىنداعى كاسىبي مىندەتىن ادال اتقاراتىن جۋرناليستەردىڭ ەڭبەگىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ, ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ تونگەن جاعدايدا زاڭمەن قورعاۋى ءتيىس.
وسى جەردە سوزىمە دالەل رەتىندە مىناداي ستاتيستيكانى كەلتىرەيىن. «ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ حالىقارالىق قورى قاڭتار تراگەدياسى كەزىندە قازاقستاندا ءسوز ەركىندىگى قۇقىعىن بۇزۋ جانە جۋرناليستەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن بۇزۋعا قاتىستى بىرنەشە فاكتىلەردى تىركەگەن. ماسەلەن, قاڭتارداعى وقيعالار كەزىندە جۋرناليستەرگە شابۋىل جاسالعان 34 فاكت تىركەلىپتى. سونىڭ ىشىندە, ناقتى ءبىر ادامعا جوسپارلى شابۋىل – 1 (امانگەلدى باتىربەكوۆ, تۇركىستان قالاسى), كاسىبي مىندەتتەرىن ورىنداۋ بارىسىنداعى شابۋىل – 19 (17-سىندە شابۋىلدار جۋرناليستەر الاڭداردان اقپارات تاراتۋ كەزىندە جاسالعان), شابۋىل كەزىندە 1 جۋرناليست قايتىس بولدى (مۇراتحان بازارباەۆ, «الماتى» تەلەارناسىنىڭ قىزمەتكەرى). بۇدان بولەك, جۋرناليستەردىڭ تۇراتىن ۇيىنە, جۇمىس بولمەسىنە باسىپ كىرگەن 1 جاعداي تىركەلگەن (ارداق ەرۋباەۆا, «Orda.kz», اقتوبە قالاسى), 13 جۋرناليست ۇستالعان. جۋرناليستەرگە قوقان-لوقى جاساۋ بويىنشا 25 وقيعا بولعان. 3 ارىپتەسىمىز قىلمىستىق قۋدالاۋعا, 8 ارىپتەسىمىز اكىمشىلىك قۋدالاۋعا ۇشىراعان. سوڭعىسىندا 4 ءجۋرناليستى زاڭسىز شەرۋلەرگە قاتىستى دەگەن ايىپپەن 5-15 كۇنگە ۋاقىتشا اباقتىعا قاماعان. 5 قاڭتاردا الماتىدا بۇزاقىلاردىڭ «حابار», «قازاقستان», «مير», «ەۋرازيا», «كتك» تەلەارنالارىنىڭ كەڭسەسىنە شابۋىل جاساعانى ءمالىم. 9-28 قاڭتار ارالىعىندا 12 جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەردى قارسىلىق اكتسيالارىنا بايلانىستى پوليتسيا بولىمشەلەرىنە تەرگەۋگە شاقىرعان.
جوعارىداعى دەرەكتەن بايقاعانىمىزداي, جۋرناليست الەمدەگى ەڭ قاۋىپتى 5 ماماندىقتىڭ (شاحتەر, ءورت ءسوندىرۋشى, اپاتتان قۇتقارۋشى, پوليتسيا جانە جۋرناليست) قاتارىنا كىرەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا, جىل سايىن جەر-جاھاندا 100-گە جۋىق جۋرناليستەر ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن كوز جۇمادى.
يۋنەسكو-نىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, 2021 جىلى الەمدە 55 جۋرناليست پەن باق قىزمەتكەرى ولتىرىلگەن. بۇل سوڭعى 10 جىلداعى ءباسپاسوز وكىلدەرىنىڭ ءولىمىنىڭ ازايعانىنا قاتىستى شىنايى دەرەك. الايدا جۋرناليستەر بۇرىنعىشا زور قاۋىپتەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ, ءوز ومىرلەرىن قاتەرگە تىگۋدە. ولارعا قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەردىڭ كوپشىلىگى اشىلماي قالادى. ماسەلەن, يۋنەسكو-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 2006 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جۋرناليستەردىڭ ولىمىنە قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ىستەردىڭ 87 (!) پايىزى اشىلماعان كۇيىندە قالعان. بۇكىل الەمدە جۋرناليستەر ءوزىنىڭ كاسىبي قىزمەتىن اتقارۋ كەزىندە, سونىڭ ىشىندە قارسىلىق اكتسيالارىنان اقپارات تاراتقانى ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ, ءارتۇرلى شابۋىلدارعا, قوقان-لوقى جاسالاتىن ءىس-قيمىلدارعا تاپ بولادى.
«رەپورتەرى بەز گرانيتس» حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ ساراپشىلارى: «قازاقستانداعى باق قىزمەتكەرلەرىنە كۇش كورسەتۋگە قاتىستى ماسەلە بۇۇ-نىڭ جانە ەقىۇ-نىڭ الاڭدارىندا تالقىلانۋى ءتيىس» دەپ دابىل قاقتى. بۇل تۋرالى 13 قاڭتاردا «رەپورتەرى بەز گرانيتس» ۇيىمىنىڭ بەرليندەگى فيليالى: «قازاقستانداعى باس كوتەرۋلەر كەزىندە رەپورتەرلەر پوليتسيا مەن باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ تاراپىنان شابۋىلعا ۇشىرادى, جۋرناليستەرگە قوقان-لوقى كورسەتىلدى, ۇستالدى, ولارعا اۆتوماتتىڭ دۇبىمەن قارسىلىق اكتسياسىنان اقپارات تاراتۋعا كەدەرگى جاسادى» دەپ حابارلادى. وسى ۇيىمنىڭ گەرمانياداعى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى كريستيان مير «جابىرلەۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەگەنىنە قاراماستان, قازاقستانداعى باق باستاندىعىنا تونگەن قاۋىپ جويىلعان جوق. ەڭ الدىمەن, ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ «دەماگوگشىل» دەپ تاڭبالاعان اشىق جانە ەركىن اقپارات تاراتاتىن باق-تاردى جالا جاپتى دەپ ايىپتاۋ, قىلمىستىق ءىس قوزعايمىز دەگەن جەلەۋمەن قورقىتىپ-ۇركىتۋ قاۋپى ۇلعايادى» دەپ مالىمدەدى. ول قازاقستان بيلىگىن ەلگە شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ كىرۋىنە رۇقسات بەرۋگە جانە رەپورتاجداردىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە تسەنزۋرا جاساۋ ارەكەتىنەن باس تارتۋعا شاقىردى.
جۋرناليستكە مارتەبە بەرۋ كەرەك!
ءبىزدىڭ قوعامدا دا جۋرناليستەرگە ءارتۇرلى قوقان-لوقى, قىسىم كورسەتۋ, سوققىعا جىعۋ دەگەن جاعدايلاردىڭ بولاتىنىن ءباسپاسوز بەتىندە جازىپ ءجۇرمىز. بۇل – قازاقستاندا جۋرناليستەردى زاڭ جۇزىندە قورعاۋ مەحانيزمىنىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. مەنىڭ ويىمشا, جاڭادان جازىلاتىن «باق تۋرالى» زاڭعا «جۋرناليستەردىڭ ءوزىنىڭ, وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءومىرى زاڭمەن قورعالادى» دەگەن باپ ەنگىزۋىمىز كەرەك. ويتكەنى جۋرناليستەر دە توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىمەن بىردەي وتە قاۋىپتى جەرلەردە (شەرۋ, جەر سىلكىنىسى, ءورت جانە ت.س.س.) ءجۇرىپ, باسىن قاتەرگە تىگەدى. بۇل جەردە ادامنىڭ جۇيكەسىنە, جۇرەگىنە ۇلكەن سالماق تۇسەدى. كەشەگى پاندەميا كەزىندە ءوز ومىرلەرىنە تونگەن قاۋىپكە قاراماي, قوعامدىق ورىنداردان اقپارات تاراتقان كىم؟ بىراق ولاردىڭ مىندەتتەمەلەرى كوپ تە, قۇقىقتارى جوق! سوندىقتان قۇقىقتىق, قاۋىپسىزدىك, الەۋمەتتىك جاعىنان كەپىلدىكتەر بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن جۋرناليستەرگە مارتەبە كەرەك.
زاڭ قابىلداۋ دەگەنىمىز – مىندەتتەۋ. ارينە, مىندەتتەۋ ءۇشىن سەبەپ كەرەك. بىزدە باق تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋعا بىرنەشە سەبەپ بار. ءبىرىنشى سەبەپ– ەلىمىزدەگى «باق تۋرالى» زاڭدا جانە ەڭبەك كودەكسىندە جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسى مەن كەپىلدىكتەرى تۋرالى ەشقانداي باپ جوق. انىعىراق ايتساق, «باق تۋرالى» زاڭنىڭ 20-بابىنداعى 10 قۇقىعى مەن 21-بابىنداعى 5 مىندەتى عانا جازىلعان. ەڭبەك كودەكسىندە مارتەبە جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز جوق.
ەكىنشى سەبەپ – قازاقستاندا جۋرناليستەردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى ءجيى بۇزىلادى. مىسالى, بىرنەشە جىل وپپوزيتسيالىق باق-تا (گازەت, تەلەارنا, عالامتورداعى سايت) جۇمىس ىستەگەن ارىپتەستەرىمىزدى مەملەكەتتىك باق-تار جۇمىسقا قابىلدامايدى. ءبىر وكىنىشتىسى, سول جۇمىسسىز جۇرگەن جۋرناليستەر گازەت رەداكتسياسىنا بەرگەن ءوتىنىشىنىڭ ەكىنشى داناسىن سوتقا اپارۋدى بىلمەيدى. ال ەڭبەك كودەكسىندە «جۋرناليستەردىڭ ەڭبەك ەتۋ قۇقىقتارى» دەگەن ءبولىم جوق. ءتىپتى, ءوزىنىڭ ۇستانىمى مەن كوزقاراسى تۇرعىسىنان جۇمىسىنان قۋىلعان ءجۋرناليستى ەشقانداي زاڭ قورعامايدى. بۇل – نونسەنس.
ءۇشىنشى سەبەپ – شەتەلدەردەگى سياقتى قازاقستاندىق جۋرناليستەردىڭ دە جەكە ءومىرى جانە جاقىندارىنىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونەدى. ونداي كەزدە جۋرناليستەردى قورعايتىن زاڭدىق نەگىز جوق. سوندىقتان قابىلداناتىن زاڭدا ءجۋرناليستىڭ ەتيكالىق-قۇقىقتىق نورمالارىمەن قاتار ونىڭ جەكە باسىن, وتباسى مۇشەلەرىن قورعايتىن ارنايى باپ بولۋى ءتيىس. اتا زاڭىمىزداعى «ادامنىڭ ءومىرى بارىنەن قىمبات. ول زاڭمەن قورعالادى» دەگەن سويلەمدى «باق تۋرالى» زاڭىمىزعا دا ەنگىزىپ: «جۋرناليستەردىڭ ءومىرى زاڭمەن قورعالادى» دەگەن باپپەن تولىقتىرۋىمىز كەرەك. ەندەشە, مىندەتتەمەسى كوپ, قۇقىعى مەن كەپىلدىكتەرى جوق جۋرناليسكە مارتەبە بەرۋ كەرەك!
جوعارىدا ءبىز جۋرناليستەرگە جاسالعان شابۋىلدار تۋرالى دەرەك كەلتىردىك. ەندى پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ زاڭناماسىن وزىمىزدىكىمەن سالىستىرىپ كورەيىك. مىسالى, ۋكراينادا «ءجۋرناليستىڭ قىزمەتى تۋرالى» زاڭنىڭ ىشىندە ءجۋرناليستىڭ قۇقىقتارىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ دەگەن ءبولىم بار. «جۋرناليستكە قاتىستى جاسالعان قىلمىس قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ وكىلىنە (پوليتسيانىڭ) قاتىستى جاسالعان قىلمىسپەن تەڭەستىرىلگەن» – ۋكراينانىڭ «باق-تاردى مەملەكەتتىك قولداۋ جانە جۋرناليستەردى الەۋمەتتىك جاعىنان قورعاۋ» تۋرالى زاڭىنىڭ 17-بابىنىڭ 1-تارماعىندا وسىلاي تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان.
بۇدان بولەك, ۋكراينانىڭ قىلمىستىق كودەكسىندە جۋرناليسكە قاتىستى جاسالعان بىرنەشە ارنايى قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جانە سول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ نورمالارى قاراستىرىلعان. ناقتىراق ايتساق, ءجۋرناليستىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرۋ جانە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ (345-باپ, 1-تارماعى) (بۇعان ءجۋرناليستى, جاقىندارىن ولتىرەمىن دەپ قورقىتۋ, مۇلكىنە زيان كەلتىرۋ, ونداي تۇلعالارعا جەڭىل, ورتاشا جانە اۋىر دەنە جاراقاتىن سالۋ جاتادى) – ەڭبەكپەن تۇزەۋ جۇمىستارىنا جىبەرۋ, يا بولماسا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ارقىلى جازالانادى. ەكىنشىدەن, ءجۋرناليستىڭ مۇلكىن قاساقانا بۇلدىرگەن جانە جويعان (347-باپ, 1-تارماعى) ادامعا – ايىپپۇل سالىنادى, يا بولماسا تۇتقىندالادى, باس بوستاندىعىنان ايرىلادى, ال ەگەر مۇنداي ءىس-ارەكەتتەر جالپىعا قاۋىپتى تاسىلمەن جاسالعان بولسا (ادەيى ورتەۋ) – ول ادام 6-دان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايرىلادى. ۇشىنشىدەن, ءجۋرناليستىڭ جەكە ومىرىنە, جاقىندارىنا قول سۇعۋشىلىققا بارعان ء(ولتىرۋ نەمەسە قاستاندىق جاساۋ) ادام – 9-دان 15 جىلعا دەيىن نەمەسە ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايرىلادى. تورتىنشىدەن, ءجۋرناليستى كەپىل رەتىندە ۇستاعان (349-باپ, 1-تارماعى) ادام – 8-دەن 15 جىلعا دەيىن تۇرمەگە قامالادى.
2010 جىلى رەسەي پرەزيدەنتى جانىنداعى ازاماتتىق قوعام مەن ادام قۇقىقتارى ينستيتۋتتارىن دامىتۋ جونىندەگى كەڭەس رف قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 144-بابىنا («جۋرناليستەردىڭ زاڭدى كاسىبي قىزمەتىنە كەدەرگى كەلتىرۋ») جاڭا ءبولىم قوسۋدى ۇسىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە, 2011 جىلى زاڭناماعا وزگەرىس (№420 ف-3 07.12.2011. رف فەدەرالدىق زاڭىنىڭ 3-تارماعى) ەنگىزىلىپ, جۋرناليستەرگە شابۋىل جاساعاندار 6 جىلعا دەيىن تۇرمەگە قامالاتىن بولدى. بوريس رەزنيك باستاعان ءبىر توپ مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى جۋرناليستەردى سوققىعا جىققانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى قاتايتاتىن زاڭ جوباسىن ۇسىندى. ولار جۋرناليستەرگە قاتاڭ شابۋىل جاساعان, ۇرىپ-سوعۋعا تاپسىرىس بەرگەندەردى 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى سۇرادى. سونداي-اق رەسەيلىك دەپۋتاتتار قىلمىستىق كودەكستىڭ 277-بابىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ, جۋرناليستەردى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنە تەڭەستىرۋ جونىندە باستاما كوتەردى.
ياعني, قازاقستاندا ءجۋرناليستىڭ ارنايى مارتەبەسى مەن كەپىلدىكتەرى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلۋى قاجەت. سول كەزدە عانا جۋرناليسكە سوت, پروكۋراتۋرا, ىشكى ىستەر, ادۆوكات, نوتاريۋس سياقتى ناقتى مارتەبە بەرىلەدى. ەڭ الدىمەن, ءجۋرناليستىڭ جەكە مارتەبەسى تۋرالى قاعيداتتاردى انىقتاپ الىپ, جاڭا زاڭدا ناقتىلاپ بەلگىلەۋ كەرەك. مىسالى, جۋرناليست دەگەن كىم؟ زاڭ بويىنشا, مەملەكەت ونى قالاي قورعايدى؟ ونى قورعاۋعا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ ياعني, جاڭا زاڭنىڭ ىشىندە وسىنداي كەپىلدىكتەر تۋرالى بولەك باپتار بولعانى ابزال. كەپىلدىك دەگەن نە؟. مىسالى, جۋرناليست ءبىر جوعارى لاۋازىمدى تۇلعاعا ساۋال جولداسا, ونىڭ تولىق جاۋابى قاشان, قالاي بەرىلۋى كەرەك؟ ەگەر جاۋاپ بەرىلمەسە, قۇزىرلى مەكەمە مەن لاۋازىمدى تۇلعا قانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى ءتيىس؟ سونداي-اق قۇزىرلى مەكەمە ءجۋرناليستىڭ جولداعان سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋى كەرەك پە, الدە كەرەك ەمەس پە؟ وسىلاردىڭ ءبارى زاڭدا ناقتى كەپىلدىك رەتىندە جازىلعانى ءجون. ونداي كەپىلدىك بولماسا, ءجۋرناليستىڭ قۇقىقتارى بۇزىلادى. وكىنىشتىسى سول, ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن وزگە دە زاڭدار بارىن بىلمەيدى. مىسالى, قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىندە كۋا, كۋاگەرلەردى قورعاۋ تۋرالى ءبولىم بار. ەگەر جۋرناليست ءوزىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى بەلگىلى ءبىر وقيعالارعا كۋا نە كۋاگەر بولسا, وندا ول مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى.
قالاماقى تولەۋ تۋرالى
«باق تۋرالى» جاڭا زاڭعا قالاماقى تولەۋ تۋرالى باپ ەنگىزگەندە كوپ ماسەلە شەشىلەدى. ەركىن ويلى جۋرناليست ەركىن جازا الۋى كەرەك. ءبىزدىڭ باسەكەلەستىكتە كوبىنە ۇتىلىپ قالاتىنىمىز دا وسى – ەركىن جازا الماۋ. بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە ءتيىپ كەتەرمىن دەپ نەمەسە بيلىكتەن, باي ادامداردان قورقۋ, جالتاقتىق, تاۋەلدىلىك بار. دامىعان دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردە دە الەۋمەتتىك جەلىلەر العا شىعىپ كەتكەن. بىراق, گازەت تە ءوز بيىگىنەن تۇسپەگەن. نەگە؟ سەبەبى ولاردا ازات ويلاۋمەن قاتار, ەركىن جازۋ بار جانە جۋرناليستەردى قورعايتىن زاڭ بار, قالاماقىلارى وتە جوعارى. ادىلەتتى قالاماقى ساياساتى جوق جەردە, دامۋ دا جوق. دۇرىس قالاماقى ساياساتى ۇلتتىق جۋرناليستيكانى بيىككە كوتەرەدى. ياعني, جۋرناليستيكاعا كەزدەيسوق ادامدار ەمەس, ناعىز كاسىبي شەبەرلەرى كەلەدى. وسى ماسەلەنى وتكەندە ءماجىلىس مىنبەرىنەن ارىپتەسىمىز, دەپۋتات مەيرامبەك تولەپبەرگەن اعامىز باتىل كوتەردى. «ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مەرزىمدى جانە ەلەكتروندى باسىلىمدارعا جىلما-جىل بەرىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياسات جونىندەگى تاپسىرىستارى اياسىندا جۋرناليستەر مەن تۇراقتى اۆتورلارعا نارىق جۇيەسىندەگى تالاپتاردى ساقتاي وتىرىپ, «قالاماقى قورى» دەگەن ارنايى تارماقشا ەنگىزۋ كەرەك دەپ ۇسىنامىز» دەگەن ۇتقىر ۇسىنىس ايتتى. ياعني, وسى ۇسىنىس زاڭعا مىندەتتى تۇردە كىرۋى كەرەك.
مىقتى جانە سۇرانىستاعى مەديا
باسەكەگە قابىلەتتى مەديا پايدا بولۋى ءۇشىن مەملەكەت باق سالاسىنداعى احۋالعا دۇرىس كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. مىسالى, ەلىمىزدەگى باسپا باق-تىڭ بارلىعىنىڭ جاعدايى بىردەي ەمەس. مەملەكەتتىك گازەت-جۋرنالداردىڭ بارىنە بيۋدجەتتەن قاراجات بولىنسە, ال مەملەكەتتىك ەمەس گازەت-جۋرنالداردىڭ جاعدايى مۇشكىل. سول سەبەپتەن, مەملەكەت وتاندىق باق-تى مەملەكەتتىك قولداۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراپ, قالىپتاسقان احۋالدى وزگەرتۋگە ىقپال ەتۋى كەرەك. جەكەمەنشىك ءارى تاۋەلسىز باق-تارعا قارجىلاي قولداۋ جاساعاندا عانا گازەت شىعارۋ, تاراتۋ, جازدىرۋ, ناسيحاتتاۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر وڭ شەشىلەدى.
بۇل جەردە شەتەلدىك تاجىريبەگە نازار اۋدارعان ءجون. ەۋروپا ەلدەرىندە پوشتا تاريفتەرى وتە جوعارى, الايدا ولار جازىلۋشىعا ارنالعان باسىلىمنىڭ قۇنىن كوتەرمەيدى. ەكىنشىدەن, باسپا باق-عى كونتەنت ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىق تاپسىرىس جۇيەسىن وزگەرتەتىن كەز كەلدى. ياعني, گازەت-جۋرنالدارعا جاڭالىق تاراتۋ تاسىلىنەن باس تارتىپ, تەك ساراپتاما, جۋرناليستىك زەرتتەۋ سياقتى فورمالار بويىنشا عانا تاپسىرىس بەرۋ كەرەك. باسپا باق زاماناۋي جاڭا فورماتتارعا كوشۋى ءۇشىن رەداكتسيالارعا مۋلتيمەديالىق فورماتتى دامىتۋعا تالاپ قويىلسا, ءىس وڭعا باسادى.
باق-تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تۋرالى
باسپا باق-تاردىڭ ونلاين فورماتقا بەلسەندى تۇردە كوشۋى بايقالادى. بۇل رەتتە, تسيفرلىق فورماتتىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى پايدالانىلماي, كوبىنەسە ءباسپاسوز نۇسقالارىنىڭ ماتەريالدارى قايتالانادى.
ينتەرنەتتەگى باق-تىڭ تاراپىنان پايدا بولعان باسەكەلەستىكتىڭ وسۋىنە وراي باسپا باسىلىمدارعا دەگەن سۇرانىستىڭ تومەندەۋى – كۇردەلى ماسەلە. ارينە, بۇل باسپا باق-تىڭ تارالىمىنىڭ كۇرت تومەندەۋى, وقىرماندار كولەمىنىڭ كەمۋى, جارناما بەرۋشىلەردىڭ قىسقارۋى سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ وتىر. مۇنى وتاندىق باق وكىلدەرى دە مويىندايدى. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى اسىل ساعىمبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە, ينتەرنەت داۋىرىندە باسپا باق بۇرىنعى پوزيتسياسىنان ايرىلۋدا. مۇنى مويىنداۋعا ءتيىسپىز. «بىرىنشىدەن, بۇل ينتەرنەتتىڭ جىلدام اقپارات تاراتۋىنا بايلانىستى. ادامدار گازەتتىڭ كەلگەنىن كۇتپەي, جاڭالىقتاردى ينتەرنەتتەن وقيتىن بولدى. بىراق گازەت وقۋ – مادەنيەت, ونداي مادەنيەتتى بەرىك ۇستاناتىن ادامدار كوپ. وكىنىشكە قاراي, قازاقستاندا قازىرگى كەزدە حالىقتىڭ 50 پايىزى تەلەديدار كورەدى, 25 پايىزى – ينتەرنەتتەگى اقپاراتتاردى وقيدى, 15 پايىزى – راديو تىڭدايدى, ال بار-جوعى 3 پايىزى باسپا باق-تاردان اقپارات الادى. ارينە, مۇنى جاي عانا نارسە دەپ قابىلداماۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە, باسپا باق-تا جۇمىس ىستەيتىن ماماندار وقىرمان سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن, ءارتۇرلى ارەكەتتەر جاساۋى ءتيىس» دەيدى ول.
P.S:2019 جىلى اقوردادا وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا پرەزيدەنتكە: «قازاقستاندا قۇقىعى ءجيى بۇزىلاتىن, ءتيىستى دەڭگەيدە زاڭمەن قورعالماعان ماماندىق يەلەرىنىڭ ءبىرى – جۋرناليستەر. ولار ەشبىر الەۋمەتتىك توپتارعا جاتپايدى. بىزدە جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى زاڭ جوق. ءوزىڭىز دە جۋرناليستيكاعا ەتەنە جاقىن ادامسىز. ەندەشە, وسىنداي جاڭا زاڭ قابىلداۋعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ وسى ىسكە باستاماشى بولاسىز با؟» دەگەن سۇراق قويىپ ەدىم. سول كەزدە قاسىم-جومارت توقاەۆ: «بۇل – وتە وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان جاقسىلاپ تۇرىپ قاراۋىمىز كەرەك. ەگەر قاجەت بولسا, ۇكىمەتكە ءتيىستى تاپسىرمالار بەرەمىن. الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا جۋرناليستەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى زاڭ قابىلدايمىز. يا بولماسا, مەن ءوزىم پرەزيدەنت رەتىندە جارلىعىمدى شىعارامىن» دەپ جاۋاپ بەردى. سول زاڭنىڭ يا بولماسا پرەزيدەنت جارلىعىنىڭ شىعاتىن كۇنىن جۋرناليستەر قاۋىمى كۇتىپ ءجۇر.
