كورنەكتى اقىن, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى عالىم جايلىباي وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «رۋح» مەتسەناتتار كلۋبى تاعايىنداعان «اباي» سىيلىعىن يەلەندى. بيىلعى اباي اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق بايگەسىنە «اي تاڭبالى ارعىماق» اتتى جاڭا جىر جيناعىن قوسىپ وتىر. اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى, پوەمالارى توپتاستىرىلعان بۇل كىتاپ «كاۋسار» باسپاسىنان جارىق كوردى. كولەمى ءتورت ءجۇز بەتكە جۋىقتايتىن جيناق – اۆتوردىڭ تاڭدامالىسى ىسپەتتەس.
«اقىندىق رۋحتىڭ كۇشتىلىگى – اۆتوردىڭ بويىنداعى بيىك قاسيەت. ول تالانتپەن, زامان ساباعىمەن, بىلىممەن تولىسادى. وسىنى ءتۇسىنۋ ارقىلى ءبىز اقىن قۇپياسىنا كىرەمىز, ونىڭ جازعاندارىن جانىمىزبەن قابىلداپ, تابيعاتىن تانۋعا ءبىر تابان جاقىندايمىز. عالىم اقىن بويىندا وسىنداي ۇلى اقىنداردا بولاتىن قاسيەت بار» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ەدى اكادەميك سەرىك قيراباەۆ عالىم جايلىبايدىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە.
قازاق اتقا مىنگەندە ارۋاقتانىپ كەتەدى. جىلقىشىنىڭ بالاسى بولىپ, ءوزى دە بالا كەزىندە جاباعىعا, تايعا ءمىنىپ, جاسىندا جىلقى باققان اقىننىڭ بويىنداعى كۇشتى رۋحتىڭ ءدانى سول ۋاقىتتا سەبىلدى دەپ پايىمدايمىز. جالپى عالىم جايلىبايدىڭ ستيحياسىنىڭ ءبىرى جىلقى ءتارىزدى. وعان ىلگەرىدە جارىق كورگەن «ارداكۇرەڭ» جانە وسى «اي تاڭبالى ارعىماق» اتتى كىتاپتارى دالەل. ادەبي بايگەگە ءتۇسىپ جاتقان بۇل جيناقتاعى كەيبىر ولەڭدەردىڭ اتاۋلارى دا سودان حابار بەرەتىندەي. كىتاپقا اتاۋ بەرگەن ولەڭنەن باسقا «توعىزىنشى اقپان. قىسىراقتىڭ ءۇيىرى», «قۇلاگەردىڭ كوز جاسى», «ارعىماقتار», «قاز مويىندى ەر سالىپ», «جەتىم قۇلىن», «جىلقىشىنىڭ بالاسى», «جالىنان سىلاپ», «ەي, ەنەسى ولگەن قۇلىن كۇن…», «كەربەستىنىڭ كەكىلى» دەگەن ولەڭدەردە اقىننىڭ تابيعاتى جاتىر.
…جىلاپ اققان جىلتىراپ
جىلعا باسى,
ايىل جيىپ, ايكەزبە تۇندە
اداسىپ…
اي تاڭبالى ارعىماق,
اينالايىن,
دالاعا ىنتىق, ەكەۋمىز
قىرعا عاشىق…
نەمەسە:
…جازدار قالدى سوڭىمدا,
كۇزدەر قالدى,
تاي تۇياعى جانشىعان ىزدەر
قالدى.
جىلقىشىنىڭ بالاسى –
جىلقى مىنەز –
تۇنىقتىڭ دا تۇنىعىن ىزدەر ماڭگى… – دەگەن شۋماقتاردان اقىننىڭ نەنى ارماندايتىنى مەن نەنى اڭسايتىنىڭ اڭعارامىز.
سول تۇنىقتىڭ تۇنىعى – ولەڭدەرى. بۇل تۇرعىدان اقىن ىزدەگەنىن تاپتى. تاۋدى كورمەگەن قىر بالاسى جەزقازعاننان اقىندىق ارماندى ارقالاپ, الماتىعا اتتانعاندا الدىنان تۇمانباي مولداعاليەۆ سياقتى اقىندار شىعىپ, شابىتىنا شابىت قوستى.
…تۇما كوزىن باعىتتاپ
تۇنىعىنا,
تۇماعاڭدار قوندىرعان
تۇعىرىما.
تاۋدى كوردىم… تاۋ كورۋ
ارمان ەدى
تاۋ كورمەگەن عۇمىرى
قىر ۇلىنا.
تاۋ كوردىم دە, تاۋداي بوپ
تۇلەپ ءوستىم,
بار عۇمىرىم ىشىندە ءجۇر
ەلەستىڭ.
ۇلى بولا الدىم با,
المادىم با –
كوپ اقىننىڭ, بىلەرىم, ءبىرى ەمەسپىن… – دەيدى ءوز باعاسىن بىلەتىن اقىن.
راس, عالىم جايلىباي – اقىنداردىڭ بىرەگەيى. تاعى دا سەرىك قيراباەۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنەيىك. «عىلىمنىڭ اقىندىق ونەردەگى جاڭاشىلدىعى – تىلىندە, ونىڭ بەينەلىلىك سيپاتىندا, سۋرەتكەرلىگىندە… عالىم ولەڭدەرى – بۇگىنگى قازاق ليريكاسىنىڭ جاڭا بەتتەرى. بىزگە كەرەك ولەڭ وسى – بۇگىنگى ولەڭ» دەيدى اكادەميك.
اقىننىڭ جىرلارى وقىرماندى وسى ءتىلىنىڭ شۇرايلىلىعىمەن تارتادى. ولەڭدەرى سوزبەن سالىنعان سۇلۋ سۋرەت سياقتى اسەر بەرەدى.
ماسەلەن:
كوڭىلىمنىڭ قاز ۇشتى
تۇستىگىنەن,
كۇي كۇمبىرىن ەستىدىم
قۇس تىلىنەن.
قاناتىنا سول قازدىڭ
جارىق بايلاپ
جۇلدىزدار دا تومەنگە ءتۇستى, بىلەم… – دەگەن شۋماقتان قيالىندا اسپان الەمى تۋا قالادى. وسىنداي ءتۇرلى قيالعا جەتەلەيتىن ولەڭدەر, تۇتاس شۋماقتار اقىندا وتە كوپ.
اقىندار ەلدىڭ مۇڭىن جىرلامايدى, حالىقتىڭ جىرتىسىن جىرتپايدى, ولەڭدەرىڭدە ۇلتقا جاناشىرلىق جوق دەگەن پىكىرلەردى ەستىپ جاتامىز. بۇل ءسوزدىڭ عالىم جايلىبايعا قاتىسى جوق دەپ ويلايمىز. ول جۇرتپەن بىرگە جاقسىلىققا ءسۇيىنىپ, جاماندىققا كۇيىنەدى. سونى ولەڭ تىلىمەن بەينەلى جەتكىزەدى. ءبىر مىسال – ەلگە ىندەت كەلگەندە اقىن ءۇنسىز قالا المادى. «كوروناۆيرۋس كەلگەن كۇن», «وسى ىندەتتەن», «ۆاكتسينا» اتتى ولەڭدەرى سول ۋاقىتتا جازىلدى.
ءبىر قيىردا – ءۇمىت,
ءبىر قيىردا – ارمان,
مۇنارتقان كۇنىم مۇڭعا
ۇيىر بولعان.
جابىعىپ كەتتىم, جالىعىپ
كەتتىم
ونلاين-ءومىر,
زۋم-جيىنداردان…
باسقاعا دا ارمان, قاسقاعا
دا ارمان,
مازامدى الدى
ماسقارا-جالعان.
كۇزىڭدى كورمەي
سارعايدى جانىم –
ءجۇزىڭدى كورمەي ماسكا وراپ العان… وسىنداي كۇيدى باسىمىزدان كوبىمىزدىڭ كەشكەنىمىز راس.
سان جاقىنىم جوق بولدى
وسى ىندەتتەن,
باۋىر كەتكەن, اياۋلى دوسىم
كەتكەن,
ەسەڭگىرەپ ەلسىزدە ەسىم
كەتكەن,
ەسىم كەتكەن…كوڭىلدەن
حوشىم كەتكەن.
وسى ىندەتتەن… اقىنعا تالاي ادام قوسىلادى دەپ ويلايمىز.
2019 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى الماتىدا ۇشاق اپاتى بولدى. Bek Air اۋە كومپانياسىنىڭ «الماتى – نۇر-سۇلتان» باعىتىنداعى Fokker 100 ۇشاعى قۇلادى. سوعان بايلانىستى 28 جەلتوقسان ازا تۇتۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى. اقىن دا ەلمەن بىرگە قايعىرىپ, «ازا كۇيى» ولەڭىن ارنادى. وسىنداي ءبىرتۇتاس ەلدىڭ قايعىسى مەن مۇڭىن «سارىارقا. «پروتون» قۇلاعان جىل», «قايران ارىس» ولەڭدەرىندە دە جىرلادى. سەمەي پوليگونىنىڭ قاسىرەتىن «سۋرەتشى كارىپبەك كۇيىكوۆتىڭ «جارىلىس» كارتيناسى» ولەڭىمەن بەردى.
…باقايىڭدا – قىلقالامىڭ,
شابىت كەپ,
بالقانتاۋعا ارا-تۇرا
بارىپ كەپ.
…سوناۋ جىلعى جارىلىسقا
قويىلعان
ءتىرى ەسكەرتكىش ءوزىڭ بە ەدىڭ,
كارىپبەك؟!
دۇرلىكتىرىپ قالىڭ ەلدى
قىرداعى,
بۇل كارىپبەك تۋا سالا
جىرلادى.
…قولسىز بولىپ كەلدى جارىق
دۇنيەگە –
جولسىز, ءجونسىز ساياساتتىڭ قۇربانى… – دەيدى اقىن.
«اي تاڭبالى ارعىماق» كىتابى ءۇش بولىمگە بولىنگەن. «مەنىڭ اپپاق قۇستارىم» بولىمىندە اقىننىڭ ولەڭدەرى, «جىلى جەل» اتتى تاراۋىندا اۋدارمالارى, ال «سۇراق بەلگىسى» اتتى بولىمىندە پوەمالارى توپتاسقان. عالىم جايلىباي الەكساندر پۋشكين, روبەرت ستيۆەنسون, گيوم اپپولينەر سەكىلدى كلاسسيكتەردەن باستاپ ناتاليا حارلامپەۆا, سەرگەي مناتساكانيان, ماكۆالا گوناشۆيلي, كەريم وتاروۆ سىندى اقىنداردىڭ جىرلارىن قازاقشالادى. سونىڭ ىشىندە ياكۋت اقىنى ناتاليا حارلامپەۆانىڭ «ءتۇبىم – تۇمەن تۇركىدەن» جانە سەرگەي مناتساكانياننىڭ «دالا جىرى» اتتى ولەڭدەرىنەن ءبىر جاقىندىق تاۋىپ, ءتارجىمالادى دەپ پايىمدايمىز.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى, عالىم جايلىبايدىڭ دا ولەڭدەرى الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلدى. سونىڭ ىشىندە بيىل قارلاگتىڭ قارالى تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءبىر عانا «قارا ورامال» پوەماسى 16 تىلگە, «سۇلۋبايدىڭ ءانى» كىتابى ءتورت تىلگە ءتارجىمالاندى.
«اقىن عالىم جايلىبايدىڭ پوەمالارى – ءبىر-بىرىنە جالعاسقان تۇتاس دۇنيە. ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق جۇرتىنىڭ تولىققاندى شەجىرەسىن, تاريحىن, وسى شىعارمالاردان وقي الامىز. ىزدەنىسكە باي, تالانتتى دۇنيەلەر» دەيدى ادەبيەتتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. «اي تاڭبالى ارعىماق» كىتابىنا سونىڭ ۇشەۋى «سۇراق بەلگىسى», جوعارىدا اتالعان «سۇلۋبايدىڭ ءانى» جانە «تاماكوشكەن» داستاندارى ەنگەن. اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي, «سۇراق بەلگىسى» اتالاتىن پوەمادا اقىن ءتاۋرات, ءىنجىل مەن قۇراننان تارتىپ, ادامزاتتى تولعاندىراتىن ماڭگىلىك ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى. «عالىمنىڭ «سۇراق بەلگىسى» – سالماعى سان عاسىرعا جۇك بولارلىق دۇنيە» دەيدى بۇل شىعارماسى جايىندا جازۋشى سماعۇل ەلۋباي.
كورنەكتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتى سۇيسىنتكەن «سۇلۋبايدىڭ ءانى» پوەماسىندا وسپان باتىر كوتەرىلىسى, ونىڭ توڭىرەگى تۋرالى ايتىلادى. ال «تاماكوشكەندە» اقىن كامپەسكەلەۋ, اشارشىلىق سياقتى ءبىر رۋدىڭ عانا ەمەس, قازاقتىڭ قاسىرەتىن جىرلاعان.
عالىم جايلىبايدىڭ كەزىندە مەتسەناتتار تاعايىنداعان «اباي» سىيلىعىن الۋى بەكەر ەمەس دەپ ويلايمىز. وسىعان دەيىن مەملەكەتتىك سىيلىققا دا بىرنەشە رەت ۇسىنىلىپ, جولى بولمادى. بۇل جولعى بايگەدە اق جول بولسىن!
