قازاق تەاترلارىنىڭ كورەرمەنى جوق, ءتول ونەرىمىز باعالانبايدى دەيتىن بايبالامنىڭ استارىندا اتالى سوزدەن اسقان بايلىعى جوق ەلدىگىمىز اياق استى قالعانداي كورىنۋشى ەدى. بۇگىنگى قازاق ونەرىندە كەنجەلەپ قالماسا دا, ءوز تۇعىرىنان تولىق كورىنە الماي كەلە جاتقان تەاتر سالاسى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi, رەجيسسەر نۇرقانات جاقىپباەۆپەن سۇحباتىمىزدى ۇسىنامىز.
«تۇراقتى كورەرمەنىمىز بار»
– جاستار تەاترى باسقا ونەر وردالارىنا ۇقسامايدى دەپ كوپ ايتاسىز, ەرەكشەلىكتەرىڭىز نەدە؟
– ويتكەنى, قازىر زامان باسقا. بۇرىنعىداي, ۇزىن-سونار اقىل ايتا بەرەتىن مونولوگتارعا كورەرمەن شىدامايدى. جاستاردىڭ ساناسى ءبىزدىڭ كەزىمىزدەن مۇلدەم باسقا. بۇگىنگىنىڭ بالاسى كومپيۋتەردى كورىپ ءوسىپ كەلەدى. عالامتوردان قاجەتىن الا بىلەدى. ولارعا اقىل ايتۋ ارتىق. كەز كەلگەن تەاتردى الەمدىك دەڭگەيدە باعالايدى. «بولاشاقپەن» وقىپ, جەر شارىن شارلايدى. برودۆەيدى كورەدى. شەتەلدىك تەاترمەن سالىستىرادى. بىزدە دە سونداي بولسا ەكەن دەپ ارماندايدى. تۋرا سوندايدى قايتالاۋدى مەن دە بىلمەيمىن. مەن ولاردىڭ بارلىعىن كورگەنىم جوق. بىراق, ءىشىم سەزەدى. وسىنداي بولۋ كەرەك دەپ. بۇكىل الەمدىك تەاتر اعىمىنان قالىس قالدىق دەي الماس ەم. مەنىڭ كوكەيىمدى وسى وي تەسىپ بارادى. ءبىز دە سولاردان قالىسپاۋىمىز كەرەك. جاستارىمىز نەگە ءبىزدىڭ تەاتر كوپ ءسوزدى, اقىل ايتۋعا قۇشتار دەپ نامىستانباۋى ءۇشىن ءبىز «قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋدى» باسقاشا جاسادىق. ماقساتىم – جاستار وسى حالىقتىق دۇنيەنى وي-نازارىنان ءوشىرىپ الماسىنشى دەگەن ىزگى نيەت. ابايدىڭ, شوقاننىڭ جازۋى بويىنشا, مۇسىرەپوۆتىڭ ءماتىنىن قوسىپ, اق ولەڭمەن ورنەكتەپ, كومپوزيتورلارمەن كەلىسىپ, انمەن ارلەدىك. ساحنادان ايتىلعان ءان جاقسى قابىلدانادى. ارانجيروۆكاسى بۇگىنگى كۇنگە ساي بولدى. قوبىز بەن دومبىرانى دا ۇمىتپادىق. ءبىز جاستاردىڭ باسىن قاتىرمايمىز. مونولوگتاردىڭ بارلىعىن الىپ تاستاپ, پەسانى ارەكەتكە, پلاستيكاعا, انگە قۇردىق. بۇكىل سپەكتاكلدەرىمىز سونداي. ەرەكشەلىگىمىز سوندا. ءوزىمىزدىڭ قولتاڭبامىز بار. تۇراقتى كورەرمەندەرىمىز بار. بۇكىل وبلىس ورتالىقتارىن جىل سايىن ارالاپ شىعامىز. سايتقا جازىپ تۇرادى. ساعىندىق, كەلمەيسىڭدەر مە دەپ. مۇنىڭ ءوزى ىزدەنىسكە سەرپىن بەرەدى.
– مۇنداي تەاتر قۇرۋعا نە مۇرىندىق بولدى؟
– وسىدان 5 جىل بۇرىن, تەاتر ويلاماعان جەردەن اشىلدى. قازىرگى اكتەرلاردىڭ جارتىسى ول كەزدە مەنىڭ شاكىرتتەرىم ەدى. ولار 2006 جىلى جۇرگەنوۆ اتىنداعى اكادەميانىڭ مۋزىكالىق دراما ءبولىمىن مەنىڭ كلاسىم بويىنشا ءبىتىرىپ جاتتى. ديپلومدىق سپەكتاكلىمىز گوگولدىڭ «رەۆيزورى» بولدى. ونى ەرەكشە, باسقا ءبىر جاعدايدا دايىنداپ جاتقانبىز. سول كەزدە قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى رەسپۋبليكالىق تەاترلاردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن ەكشەپ الۋ ءۇشىن ماسكەۋدەن تەاتر-تانۋشىلاردى شاقىرتىپ جاتقان. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءبولىم باستىعى قوڭىراۋ شالدى. بۇگىنگى كۇن بوس بوپ تۇر, نە كورسەتە الاسىز دەدى. ۋاقىت بەلگىلەدىك, ولار كەلدى. كوردى. مەن ول سپەكتاكلدە ورىستىڭ وبرازىن جاساعام جوق. ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ پروبلەمالارىن اشۋعا باعىتتادىم. گوگولدىڭ كورسەتكەن پروبلەمالارى ماعان كەرەك بولدى. انگە, پلاستيكاعا قۇرىلعان, ءماتىن وتە از. سول جاعىنان ازداپ قوبالجىدىم. ورىستىڭ ءتول تۋىندىسى عوي. ورىستار قابىلداماي قالا ما دەگەن ءبىر وي تۇردى كوكەيىمدە.
قاتتى سىناپ كەتە مە دەپ تە تولقىپ تۇردىم. سىنشىلاردىڭ جەتەكشىسى شاقىردى. بىت-شىتىمدى شىعارادى دەپ ويلادىم. كەلە قولىمدى الدى دا, «مەن تاڭعالىپ تۇرمىن» دەدى. مەن قۇرىدىم دەپ ويلاپ قالدىم. «قانداي ماعىنادا ايتىپ تۇرسىز» دەۋگە شامام كەلدى. «عاجاپ» دەدى. «ءدال قازاقستاننان وسىنداي دۇنيە كورەم دەپ ەش ويلاماعان ەدىم. ءومىر بويى تەاترتانۋشى بولىپ ىستەپ كەلەم, تالاي تەاتر قويىلىمدارىن كورىپ ءجۇرمىن. مەن كوللەكتسيونەر سياقتى, قاي جەردە گوگول مەن چەحوۆتى قويسا, سوندا بارىپ كورەتىن ەدىم. مۇنداي دا گوگول بولادى ەكەن دەپ تاڭ قالىپ تۇرمىن. قىسقاسى, مىنا سپەكتاكلدى رەسەي كورۋى كەرەك. مۇنداي قويىلىممەن ۇلكەن تەاتر اشۋعا بولادى» دەدى. تاسپاعا جازىپ الىپ كەتتى. كەيىننەن مينيسترلىكتەن حابارلاستى. ماسكەۋگە دايىندالىڭىز, «رەۆيزوردى» اپاراسىز دەدى. «ماسساعان»! ءبىز بارساق, فەستيۆالگە قابىلداۋ اياقتالىپ قالعان ەكەن. الگى تەاترتانۋشى الدىرتتى. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ «رەۆيزورى» مەن بىزدىكى بولدى. ولاردىكىن بارىپ كوردىك. اعاتتىق جاعدايلار, اشىق-شاشىق كورىنىستەر كوپتەۋ بولدى. ورىستار اياعىنا دەيىن كورمەي تاراسىپ كەتتى. ەرتەسىندە ءبىز قويدىق.
كوپتەگەن ارتىستەر كەلدى. كالياگين, لانوۆوي, كنيازەۆ. ماسكەۋدەگى قازاق ستۋدەنتتەرى كوپ جينالدى. ويناپ شىقتىق. ەل جىبەرمەي ۇستاپ تۇرىپ الدى. ءبارى قۋانىپ, ورىستىڭ كەمپىرلەرى ءبىز ۇمىتقان دۇنيەلەردى قالاي تاپتىڭىز دەپ, ستۋدەنتتەر اسپانعا لاقتىرىپ, نامىس ءۇشىن كەلىپ ەدىك, توبەمىزدى كوككە جەتكىزدىڭىزدەر, مىنا ورىستاردىڭ الدىندا ءبىر جاساپ قالدىق دەپ ءماز-مەيرام بولدى. مىنە, وسىدان «رەۆيزور» – ماسكەۋدە وتكەن حالىقارالىق «پوديۋم» دەگەن فەستيۆالدىڭ باس جۇلدەسىن جەڭىپ الدى.
– ءسويتىپ, «رەۆيزورمەن» تەاتر اشتىڭىز با؟
– ءيا, سودان كەيىن استانادان عاني قۇلجانوۆ حابارلاستى. جاس-تار تەاترىن اشىپ جاتىرمىز. شاكىرتتەرىڭىزبەن كەلىڭىز دەدى. ۇزىن-ىرعاسى 39 جىل مۇسىرەپوۆ تەاترىندا اكتەر, رەجيسسەر بولىپ ىستەدىم. سول تەاترمەن بىتە-قايناسىپ كەتكەن ادام ەدىم. بالا كۇنىمنەن كەلگەن وردا, تاستاپ كەتە الماسپىن دەپ ويلادىم. جاڭا تەاتر بولسا دەپ ويلايتىنمىن, بىراق ول ارمان ەدى. مەنىڭ ول كەزدە «قوزى مەن بايان» دەگەن ميۋزيكلىم دايىن ەدى. نە كەرەك, 2007 جىلدىڭ كوكتەمىندە استانا قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتىك. پرەزيدەنتتىڭ قولداۋىمەن جاسالعان شارا دەپ ءتۇسىندىردى بىزگە. استانا كۇنىنە شىڭعىس ايتماتوۆ پەن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «شىڭعىسحانىن» قويدىق. كورەرمەن وتە جاقسى قابىلدادى. سودان بەرى 15-16 سپەكتاكل ساحنالادىق.
– تۇراقتى ساحنالارىڭىز جوق سياقتى؟
–ەڭ قيىنى سول. تۇراقتى ساحنامىز بولماعان سوڭ, استانادا كورىنە الماي جاتامىز. قازىر ارەنداعا ميلليونداپ بەرەر اقشامىز جوق. استانالىق كورەرمەندەرىمىز «قايدا كەتتىڭدەر» دەپ سۇراپ تۇرادى. مىنە, ەندى قۇداي وڭداپ, جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا يمانعالي نۇرعاليۇلى ءبارىمىزدى شاقىرىپ, 5 ارتىسكە پاتەر ۇسىندى. وقۋشىلار سارايىنىڭ تەاترىن بىزگە بەردى. 500 ادامدىق ۇلكەن تەاتر. ەڭ سوڭعى ۇلگىمەن جابدىقتالعان. جارىعى, دىبىس بەرۋى ءبارى كەرەمەت. تاماشا دەڭگەيدە جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. كاسىبي دەڭگەيدە رەپەرتۋارىمىزدى ۇسىنا الاتىن بولامىز. ايىنا 20-24 سپەكتاكل بەرەمىز بۇدان كەيىن.
«بەلگىسىز اۆتورلاردى جاقسى كورەم»
– فەستيۆالگە ءجيى قاتىساسىزدار ما؟
– مادەنيەت مينيسترلىگى كوپ فەس- تيۆالگە جىبەرەدى. رەسپۋبليكالىق, حالىقارالىق. تۇركىمەنستانعا بارىپ كەلدىك. بارلىق سپەكتاكلدەرىمىز جۇلدەگەر اتانعان. ارتىستەردىڭ كوبى لاۋرەات بولىپ جاتىر. ءۇش-ءتورت سپەكتاكلىمىز باس بايگەنى جەڭىپ العان. الگىندە ايتقان «رەۆيزور» سول «پوديۋمدا» جەڭىسكە جەتتى. ايتماتوۆتىڭ «جان ازابى» حالىقارالىق «ارت وردى» دەگەن فەستيۆالدە باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى. «مەككەگە قاراي ۇزاق جول». سۇلتان راەۆتىكى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان فەستيۆالدە باس جۇلدەنى قانجىعاعا بايلادى. «قوزى مەن بايان» ميۋزيكلى, «شابىت» فەستيۆالىنىڭ باس جۇلدە يەگەرى.
– رەپەرتۋاردى قالاي تاڭدايسىز؟
– ارقالاي. كەز كەلگەن ماقالانى الامىن دا ۇناعان ابزاتسىن ويعا تۇيەم. سونى سپەكتاكل ەتىپ شىعارام. بەلگىسىز اۆتورلاردى جاقسى كورەم. ءبىر بەت, ەكى بەت ماقالا جازاتىن اۆتورلارعا قارامايمىن. اياق جاعىندا كىشكەنتاي ءبىر ماقالالار شىعادى عوي. العاش قالام ۇستاعان جاستار. سونداي ماقالالار ماعان قاتتى ستيمۋل بەرەدى. سۇمدىق نارسە شىعادى سولاردان. بالالارعا كەلىپ, مىنە, كەرەمەت تاپتىم دەيمىن. گيتارانى, دومبىرانى الىپ ءان سالدىرام. وسىنى ارى قاراي وربىتەيىك دەيمىن. جازامىز سولاي. وسىلاي گوگولدى دە جاسادىق, وسىلاي شەكسپير دە شىعىپ جاتىر. اننەن باستالادى دا, قيىندى ماتىننەن سپەكتاكل جاسالادى. جۋىردا «ساعيمەن قوشتاسۋ» دەگەن كىشكەنتاي اڭگىمە قولىما ءتۇستى. بويجەتكەن وقۋىن ءبىتىرىپ كەتكەن سوڭ, كازگۋ-گە بارىپ وتكەن كۇندەرىن ەسكە الادى. مىنا جەردە قول ۇستاسىپ ءجۇرىپ ەدىك, مىنا جەردە جالت قاراپ ەدى دەگەندەي. ەندى سول وي مازا بەرمەي ءجۇر, قاشان مىنادان سپەكتاكل جاساپ شىعارام دەپ.
رەپەرتۋارىمىزدا تاتار جازۋشىسىنىڭ كومەدياسى بار. «دەليافرۋزدىڭ ءتورت كۇيەۋى» دەگەن. جاستارعا ارنالعان. ءبىز تاتاردىڭ حالىق مۋزىكالارىنىڭ انتولوگياسىنداعى اندەردى ءاربىر نوتاسىن كەسىپ وتىرىپ ءوزىمىزدىڭ سپەكتاكلگە باعىندىردىق. تاتار كومپوزيتورلارىنا جازىپ بەر دەسەڭ, قىمبات سۇرايدى. سوعان وكپەلەدىك تە, جارايدى وندا دەپ ءوزىمىز جاسادىق. كەسىپ-كەسىپ جالعادىق. سپەكتاكلدى قويعاندا, تاتارلاردى شاقىردىق. تاڭ قالدى. قالاي ارانجيروۆكا جاسادىڭدار دەپ اۋىزدارى اشىلىپ قالدى. شىندىعىندا بالالارمەن وتىرىپ قۇراپ شىقتىق. تەاتردىڭ ۇعىمىندا بۇنى لابوراتورلىق جۇمىس دەيدى. ارتىستەر وزدەرى مۋزىكاسىن جاسايدى, وزدەرى ءبيىن قويادى, سۋرەتىن دە وزدەرى سالادى. كوستيۋمدەردى دە ءوزىمىز تىگەمىز كوبىنە. ەسكيزىن جاساپ, ويامىز. سولاي ۇيرەنىپ قالدىق. كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ. ونىڭ ۇستىنە ارزانعا تۇسەدى مۇنىڭ ءبارى. قيالعا تۇرتكى بولادى. ارزان نارسەدەن عاجاپ الەم قۇراستىرامىز. تەاترلىق ۇعىمدا مۇنى مينيماليزم دەيدى. مينيماليزم وزىمە ۇنايدى. مەنىڭشە, اسەم دەكوراتسيانىڭ ارتىنا ءارتىس تىعىلا المايدى. سوندىقتان بىزدە كوپ دەكوراتسيا جوق. كىشكەنتاي عانا سيمۆولدار بولادى. ول وينالادى ساحنادا. ءولى تۇرمايدى. كەيدە دەكوراتسيانىڭ ادەمىلىگىنە كوپ ءمان بەرىلىپ, ءارتىستىڭ ويىنى كورىنبەي دە قالاتىن سپەكتاكلدەردى كورىپ ءجۇرمىز. بۇل دۇرىس ەمەس.
«بىزدە باس كەيىپكەر, مىقتى ءارتىس دەگەن ۇعىم جوق»
– ارتىستەرىڭىز كوپ پە؟
– ازىرگە 23 ءارتىس بار.
– جەتكىلىكتى مە؟
– جوق, جەتكىلىكسىز. تۇراقتى ساحنامىز بولماعان سوڭ, سولاي قالىپتاستىق قوي. وسى 23 ءارتىس 230 ارتىسكە بەرگىسىز.
– ارتىستەرىڭىزگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– بىزدە باس كەيىپكەر, مىقتى ءارتىس دەگەن ۇعىم جوق. ءبارى بىركەلكى ءار قايسىسىن جەكە پلاندا ويناتۋعا بولادى. بىزدە جەكە ءبىر-ەكى ارتىس وينامايدى. جيىرما ءۇش ءارتىس بىرگە وينايدى. ولار ماسسوۆكا دا بولادى. ءبيىن دە بيلەيدى. ويناپ تا ۇلگەرەدى.
– ءبارىن الماتىدان ەرتىپ كەلدىڭىز بە؟
– جوق, وسىندا بىتىرگەن ەكى-ۇشەۋى بار.
– كەتەم دەگەنى جوق پا؟
– جوعا. مەن قۋسام دا كەتپەيدى. ءبىزدىڭ تەاترعا كەلۋگە قۇمارتىپ جۇرگەندەر قانشاما. ۇمىتكەرلەرگە ون كۇن مۇرسات بەرەم. مەنىڭ بالالارىمنان اسىپ تۇرساڭ قالاسىڭ, جەتە الماساڭ, بوسسىڭ دەيمىن. تاڭعى 8-دەن كەش باتقانشا پلاستيكا جاساۋمەن اينالىسادى. كوبىسى شىدامايدى. بولدىرعاننان ەدەننەن ءوزىن كوتەرە الماي قالعاندارى بولدى. سوسىن كەتەدى. تاباندىلىق تانىتقان ءبىر-ەكى قىز قالدى. ىستەپ ءجۇر.
– سپەكتاكل سايىن ارتىستەرىڭىز وسە مە؟
– وسەدى. مىسالى, مەن «اساۋعا تۇساۋدى» بۇرىن قويعىم كەلگەن. بىراق وسىنى قويا تۇرايىن ءبىر-ەكى جىل دەپ ساقتاپ كەلگەن ەم. بالالارىم ەسەيسىن دەپ كۇتتىم. ەندى, مىنە, قويۋعا ءپىسىپ-جەتىلىپ تۇر. «دون كيحوت» تا سولاي, جىل سايىن قويام دەيمىن دە, كەيىنگە قالدىرامىن.
– جاستاردىڭ اراسىنا ساقا ارتىستەردەن قوسقىڭىز كەلمەي مە؟
– جوق. تەاتر ءبۇلىنىپ كەتەدى. مىسالى, ءۇش-ءتورت جاس ۇلكەن ءبىر-ەكەۋى قوسىلسا, اسەر ەتەدى ولارعا. ويتكەنى, باسقا مەكتەپتەن ءوتىپ, وزگە تەاتردان ۇيرەنگەنى بار, دەڭگەيى اسىپ تۇرۋى مۇمكىن. مەنىڭ مەكتەبىمدەگى ارتىستەردىڭ تاربيەسى كوز الدىمدا. ساتىلاپ, كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەتىلىپ, تۇلەپ كەلەدى. اكادەميادا جۇرگەندە مەرەكە, دەمالىس بولمايتىن, تىنباي جۇمىس ىستەيتىنبىز. ەشقانداي ۋاقىتپەن ساناسپايتىنبىز. قازىر سونىڭ راحاتىن كورىپ جاتىر. كينوعا دا ءتۇسىپ جاتىر. كەيىن سەندەر اسپاندا جۇرەسىڭدەر دەپ ايتام. كينو سالاسى دا داميدى. ولارعا دا ءارتىس كەرەك بولادى. ءوزىم ۇيرەتىپ الىپ, ءوزىم ۇرسام سوسىن. كينوعا جىبەرمەسەڭ, باعى بايلانا ما دەيسىڭ. جىبەرسەڭ, تەاتر قالادى جايىنا. بىرەۋى جوق بولسا, بار جۇمىس توقتاپ قالادى. كەيبىرى تۇسىنەدى. اراسىندا سەندەرگە دە جۇرت جالىنسىن, ەلپىلدەي بەرمەڭدەر دەيمىن. شۇكىر, بەس جىلدا جارتىسى پاتەرلى بولدى. جارتىسى ەندى الادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز.
– قاتال رەجيسسەرسىز با؟
– نەگىزى, جانىم نازىك. ىشىمنەن اياپ وتىرام. كوبىرەك كۇلىپ جىبەرسەڭ, ولار دا باسقا شىعىپ كەتەدى. قاتالدىق كەرەك سول ءۇشىن. ويتكەنى, قاندا تۇر عوي, جىبىسەڭ, جايىلىپ كەتەدى. ەرتەڭ ىستەي سالام دەگەندى ۇناتپايمىن. سوندىقتان, قاتال ەكەنىم راس. ءبىر ون جىلعا جەتكىزسەم, سوسىن وزدەرى-اق الىپ كەتەدى.
«مەن مامبەتوۆتى كورىپ ءوستىم»
– ءوزىڭىز قانداي شاكىرت بولدىڭىز؟
– اللا بىلەدى. جاڭاشىلدىققا جانىم قۇمار ەدى. ماسكەۋدە وقىعاندا قانشا تەاترلاردى كوردىم. كۇندە كەشكە جاقىن كونتروماركا بەرەدى. بىرنەشە تەاترعا بارۋعا تىرىساتىنمىن. انگليادان شەكسپيردىڭ تەاترى كەلدى. يتاليادان كەلدى. ءبىر اي كەزەكتە تۇراتىنمىن قىستىڭ كۇنى. ايلاپ تۇرادى وشىرەتتە ەل. بۇكىل ستيپەنديامدى بەرىپ ءجۇرىپ, سول سپەكتاكلدەردىڭ ءبارىن كوردىم. نەگىزى, مەن مامبەتوۆتى كورىپ ءوستىم. سونىڭ شاكىرتىمىن. مەن ول كىسىنىڭ ۇلى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ونەرگە جالپى سول كىسىنىڭ سپەكتاكلدەرىنە عاشىق بولۋ ارقىلى كەلدىم دەسەم دە بولادى. الماتىدا وقىدىم. مەكتەپتە كلاسس جەتەكشىمىز مىندەتتى تۇردە تەاترعا اپاراتىن. سول كەزدە قالاي كوردىم, سولاي «اۋىرىپ» قالدىم. ءبىر كۇنى مەن ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىز بولعىم كەلەدى دەپ باردىم. ول كەزدە مەن اكتەر ەدىم. «جامان اكتەر بولساڭ, رەجيسسەرلىققا سالار ەدىم. سەن جاقسى اكتەرسىڭ, سەنەن جاقسى رەجيسسەر شىقپايدى» دەدى. مەن نامىستاندىم. جاتىپ كەپ تۋلادىم. تۇسەم, قايتسەم دە دەگەنگە توقتادىم. «ءبارىبىر ساعان ەكى قويام» دەدى. ءتۇستىم عوي اقىر اياعى. كەيىن كۇلەدى. جالپى ول كىسىنىڭ ۇيرەتكەنىن ءسىڭىرىپ, جاساعانىن جالعاستىرىپ كەلە جاتىرمىن دەگەن ويدامىن ءوزىم.
– استانادا دا ساباق بەرەسىز بە؟
– جوق. الماتىداعى رەكتور جىبەرمەدى. اندا-ساندا كەلىپ تۇراسىز دەپ. مۇندا جۇمىس ىستەيمىن دە, الماتىعا بارىپ ساباعىمدى بەرىپ كەلەم. باسىندا قالاي بولادى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەم. قازىر جاقسى سەكىلدى, ەكى جاقتى قاتار الىپ جۇرگەن قولايلى ەكەن. مۇندا كەتەردە تاپسىرىپ كەتەم, مەن كەلگەنشە بالالار جاتتاپ, ءرولىن دايىنداپ قويادى. جاۋاپكەرشىلىكتەرىن سولاي دامىتىپ جاتىرمىز. ارتىسكە وتە پايدالى نارسە. سونىڭ اسەرىنەن فانتازيالارى ويانادى. باسىندا الماتىدان ون ەكىسى كەلىپ ەدى, كەيىن كوبەيدى. استانادان ۇشەۋى قوسىلدى. بىلتىرعى بىتىرگەن بالالاردان اكەپ قوستىق, سونىمەن باس-اياعى 23 بولدى.
– تاياۋ ۋاقىتتاردا نە ىستەمەك- سىزدەر؟
– الماتىعا بارامىز. ارتىستەرىم اكەمتەاتردىڭ اقساقالدارىنان ءتالىم السىن دەگەن نيەت بار. اۋەزوۆ تەاترىمەن ءوزىمىزدىڭ كەلىسىمىمىز بار. ءبىزدىڭ ۇجىمنىڭ مۇشەلەرى كىلەڭ جاس جىگىتتەر مەن قىزدار. قارا شاڭىراقتىڭ ساحناسىن ءبىر يىسكەپ, ۇلكەندەردەن ساباق الىپ, ءبىلىمىن تولىس-تىرىپ, كاسىبي دەڭگەيىن كوتەرمەلەۋگە جاقسى مۇمكىندىك تۋماق. سودان كەيىن جاستار تەاترىنىڭ 5 جىلدىعىنا ورايلاستىرىپ ءبىر جەتى سول ساحنادا ءوزىمىزدىڭ سپەكتاكلدەردى قويامىز. ءبىر جۇمادان كەيىن الماتى وبلىسىنىڭ كورەرمەندەرىمەن قاۋىشىپ, سودان كەيىن قايتىپ كەلىپ, قالا كۇنىنە دايىندالامىز.
– الدا قانداي جوسپارلار بار؟
– جوسپار كوپ. الدا شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» دەگەن قويىلىمى بار. سونى قويۋ ارمان بولىپ ەدى. باسقاشا قىرىنان جاساپ, بۇگىنگى كۇنگە الىپ كەلگىم كەلەدى. سودان كەيىن نۇرلان ءورازاليننىڭ «شىراق جانعان ءتۇن» دەيتىن پەساسى بار. بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسىن ساحنالادىق. باستان-اياق سول پوۆەستتى شارتتى تۇردە ويناتىپ شىعامىز. دايىن تۇر. پرەمەراسى وسى بارعاندا الماتىدا جاسالماقشى. نۇرعيسا تىلەنديەۆ, اسەت بەيسەۋوۆ, مۇحتار شاحانوۆتىڭ اندەرىمەن ارلەدىك تۇگەل. ليريكالىق تۋىندى. جۇرەگىڭدى جۇلىپ الىپ كەتە جازدايدى. «بالا عاشىق» انىمەن سۇيەمەلدەگەن سوڭ, پەسانى «كوزىمە ءبىر كورىنسەڭ بالا عاشىق» اتادىق.
«سپەكتاكلدى كورەرمەن رەتىندە تاماشالاي المايمىن»
– ءوزىڭىز تەاترعا ءجيى باراسىز با؟
– وزىمە ۇناعان نارسەگە بارام.
– نە ۇنايدى؟ سوڭعى رەت قاشان باردىڭىز؟
– سوڭعى رەت اۋەزوۆ تەاترىنا باردىم. «قيلى زاماننىڭ» رەپەتيتسياسىنا. رەجيسسەرى – اۋباكىر راحيموۆ. ءتورتىنشى رەت قويىپ جاتىر. اۆتورى – نۇرلان ورازالين. كوپ تەاترعا بارا بەرمەيمىن. سپەكتاكلدى كورەرمەن رەتىندە تاماشالاي المايمىن. ىلعي تەاترعا بارۋىن باراسىڭ, بىراق سول سپەكتاكلدى ءبارىبىر سەن وزىڭشە قويىپ وتىراسىڭ. جاقسى جاعىن, جامان جاعىن سانامالاپ وتىراسىڭ. ءلاززات الا المايسىڭ. ويتكەنى, سپەكتاكلدى كورىپ وتىرىپ جۇمىس ىستەپ وتىراسىڭ. ەڭ جامانى – سول. كوڭىلىم قالىپ قالماسا ەكەن دەپ ويلاي بەرەسىڭ. جاقسى شىقسا ەكەن دەپ.
– ءوزىڭىز قانداي رەجيسسەرلاردى باعالايسىز؟
– اتاباەۆتى باعالايمىن. ءبىز – ۇقساستاۋمىز. الايدا ءبىر-ءبىرىمىزدى قايتالامايمىز. جانات حادجيەۆ, اتاباەۆ ۇشەۋمىزدىڭ قويىلىمدارىمىز ءۇش فورمادا, بىراق ايتايىن دەگەنىمىز ۇندەس, ءبىر جەردەن ءتۇيىسىپ قالادى. سوندىقتان, مەنىڭشە, ىشتەي جارىس بولىپ جاتادى. ايتپايمىز ءبىر-بىرىمىزگە. بۇل ءوزىڭدى زامانا كوشىنەن قالىپ قالمايىن دەگەن قامشىلاۋ سياقتى. ولار دا مەنىڭشە سولاي ويلايدى. بۇل – وتە جاقسى نارسە. ارىپتەستەرىمنىڭ ىشىندە وسى ەكەۋى مەنى العا جەتەلەيدى.
– باسەكەلەستەرىڭىز بە؟
– جاستاۋ بولساق, بالكىم سولاي بولار ما ەدى؟! كىم ءبىلسىن, قازىر جاس كەپ قالدى, جاقسىلىق تىلەپ تۇراسىڭ. ءوزىمنىڭ دە بالا-شاعام بار. وسىلار كەيىن نامىستانباسا ەكەن دەپ ويلاپ تۇرام. ءتىرى تۇرعان كەزىندە قولىنان كەلگەنىن ەلىنە جاساپ كەتپەدى دەپ بىرەۋ شىعادى عوي دەگەن سۋماقاي وي تۇرادى كوكەيىمدە.
– ءوزىڭىز رەجيسسەر تاربيەلەيسىز بە؟
– جوق. مەن اكتەر تاربيەلەيمىن. ال رەجيسسەر تاربيەلەۋگە ءالى جەتكەن جوقپىن. رەجيسسەرلىق كۋرس بەرسە, قالاي تاربيەلەر ەدىم دەپ ويلايمىن. رەجيسسەردى تاربيەلەۋگە بولمايتىن سياقتى. ادام رەجيسسەر بولىپ تۋى كەرەك. رەجيسسەردىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىندا ەلىم دەيتىن ۇعىم بارىنەن جوعارى تۇرۋى ءتيىس. مەن قازىر ەلىم نامىستانباسا ەكەن, كورەرمەنىم نامىستانباسا ەكەن دەگەن ويمەن جۇمىس جاسايمىن. مىناۋ دا ونەر بولىپ پا ەكەن دەمەسە دەپ تىلەيمىن.
– ءسىزدىڭ قويىلىمداردى قابىلداي الماعان كورەرمەندەر كەزدەستى مە؟
– جوق. بىراق مەندە كۇدىك كوپ. كورەرمەن كەيدە ءۇنسىز قالادى. ءۇنسىز قالسا, ەسىم شىعادى. نەگە ۇندەمەي قالدى بۇلار؟ مەنىڭ سپەكتاكلدەرىمدە بىردەن قول سوقپايدى, ءبىرازدان كەيىن بارىپ شاپالاقتايدى. وۆاتسيا كەتەدى. ورنىنان تۇرادى. مەنىڭ كوڭىلىم قالىپ قالماسىن دەپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ كۇماندانىپ تۇرام. وسى وي ماڭگى ميىمنان كەتپەيدى. ماقتايدى كوپ, گازەت-جۋرنالداردا, سايتتاردا جازادى. ماقتاعان سايىن مەنىڭ ساۋدام بىتەدى. كوڭىلىمە قاراپ تۇر ما دەپ؟
– تەاتر سىزگە نە بەردى؟
– ءبارىن. تەاتر ەلگە تانىمال ەتتى. ارمان ەتكەن نارسەمنىڭ تۋرا ۇستىندە تۇرمىن. قينالامىن, بىراق سودان ءلاززات الامىن. ويلاپ تاپپايتىن نارسە ميىڭا كەلگەندە, وسىمەن تاۋسىلىپ قالماسام ەكەن دەپ ۋايىمدايمىن. تاعى نە ويلاپ تابام دەپ قينالامىن. مىسالى, بىزدە «ماحاببات مينياتيۋراسى» دەگەن سپەكتاكل بار. بەلگىسىز اۆتوردىڭ بەس-التى مينياتيۋرالارىنان قۇرالدى. وقىپ الدىم دا, قالتاما سالىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ماسكەۋگە بارا جاتىرمىز. پوەزدا ءۇش كۇن ارى, ءۇش كۇن بەرى. مىناۋ قالتامدا ءجۇرىپ جىرتىلاتىن بولدى. وقىپ كورەيىنشى دەدىم. اقىرىن وقىپ وتىرىپ, انگە سالىپ ىڭىلداپ قويام. بالالاردىڭ كوزىنە قاراپ قويام عوي. ولارعا ۇناپ وتىر. سەندەر مىنا انگە سالىڭدارشى, مەن وقىپ وتىرايىن دەيمىن. سول سپەكتاكلدى التى كۇندە جاسادىق. كەلدىك تە قويدىق. جۇرت قۇلاپ قالدى. مىنانى قالاي جاسادىڭدار دەيدى. ءبىر كۇنى بالالار, توي جۇرگىزىپ ءجۇرىپ تانىسىپتى. قايدانسىڭدار؟ جاستار تەاترىنان. قانداي سپەكتاكلدەرىڭ بار؟ ءتىزىپ-ءتىزىپ, «ماحاببات مينياتيۋرالارى» بار دەگەن. «ماحاببات مينياتيۋرالارى» قانداي؟ قانداي سوزدەرى بار دەپ سۇراپتى, ءاي, مىناۋ, مەن عوي دەپتى. مەن ونى باياعىدا جازعانمىن دەيدى. ءسويتىپ, اۆتورىمىز تابىلدى. مىنە, وسىنداي قىزىقتار كوپ.
«بۇرىنعى مەنتاليتەت, بۇرىنعى ءسوز ساپتاۋ»
– جەمىستى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن نەگە سۇيەنەسىز؟
– مەنىڭ ويىمشا, مەنى جەتەلەپ جۇرگەن كۇش – كۇدىك. ءبىرىنشى – ارمان, ودان كەيىن كۇدىك. ەگەر ارمان دا, كۇدىك تە بولماسا, ەشتەڭە شىقپايدى. ارمانىڭ كوپ بولسا, كۇدىگىڭ ودان دا كوپ بولسا, سوندا سەن ىزدەنە باستايسىڭ. تىپىرلايسىڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ, قايتىپ ساحناعا شىعىپ كەتكەنىڭدى بايقاماي قالاسىڭ. سەن اكتەر, مەن رەجيسسەر دەپ وتىرمايمىز. ارقايسىسى كەلەدى دە, ءار نارسەنى قوسادى. ءارتىس بولعاننان كەيىن ساحناعا شىقپاسا, قارايىپ قالادى. وسىعان بۇكىل ءومىرىن ارنادى. قولدان جاساپ «جەتتى» دەسەڭ, ءبىتتى قۇريدى. قايعىعا سالىنادى, مۇڭايادى. مەن بالالارعا مۇنىڭ بارلىعى ۋاقىتشا دەيمىن. كەيىن قىزىعىن سەندەر كورەسىڭدەر ءالى. بيلەت تابىلمايتىن كۇنگە جەتكىزسەك, شىركىن… وسى ارمان مەنى جەتەلەپ كەلەدى. ءالى اشىلماعان قانشا قىزىقتاردى ويلاپ تۇراسىڭ. ماعان ەرىپ شەتىنەن قيالي بولىپ الدى. بىراق سونداي بولۋ كەرەك. ونەر دەگەن قيالدان تۋماسا, قايدان پايدا بولادى؟! بارلىق ونەر قيالدان تۋادى. قيال ەلدى تاڭ قالدىرادى. بىرەۋدى تاڭ قالدىرماسا, ول نەسىمەن ونەر بولماق؟! ايتماتوۆتىڭ كەز كەلگەن شىعارماسىنا تاڭ قالاسىڭ. تاڭ قالعاندىقتان ارى قاراي نە بولار ەكەن دەپ وتىراسىڭ. ول سەنى مويىنداتادى.
– دراماتۋرگيانى نەگە كاسىبي ماماندارعا جازعىزبايسىز؟
– قازىر ءبىر تەاتردا بىرنەشە پەسا قايتالانادى. ول دا ونەر ەمەس-اۋ دەيمىن. قايتالاماۋ كەرەك. نەگە اۆتورلاردى قويمايسىڭدار دەپ سۇراۋشىلار كوپ, جازعاندارىن وقيسىڭ, كوڭىلدەن شىقپايدى. كوبىنە تۇرتكىلەپ, نىعىزداپ, اقىر ءتۇبى بەيباستاق اڭگىمەگە تىرەپ قويادى. وسىعان كۇلەدى دەپ. جىلاۋ كەرەك وعان. بۇرىنعى مەنتاليتەت, بۇرىنعى ءسوز ساپتاۋ. قازىر مۇلدە باسقا عوي ءبارى.
مۇلدەم باسقا. بۇرىنعى جازعاندار قازىرگى زاماندى جازعىسى كەلەدى, جەتكىزە المايدى. ويتكەنى, وي-ءورىسى باسقا. ال مەنىڭ قوياتىنىم, زاماناۋي ماسەلەلەرگە ارنالعان. سپەكتاكل جاستاردىڭ پايىمىنا جەتەقابىل نەمەسە الدەقايدا جوعارى تۇرۋى كەرەك. سوندىقتان, مەن ويلايمىن 90-شى جىلداردىڭ ىشىندە تۋعان بالالار ەسەيىپ, 27-28 جاسقا كەلىپ تولىسادى, جەتىلەدى, سولار جازادى سوسىن. ءارى قاراي باسقا زامان باستالادى. ءاي, مەن بولماي قالام عوي سول كەزدە. سەندەر سۇمدىق نارسەلەردى كورەسىڭدەر دەيمىن شاكىرتتەرىمە. بۇرىنىراقتا مەندە ءبىر سپەكتاكل بولدى, باس-اياعى جەتى بەت. كوكسەرەكتى قويعام. سىنشىلار جاقتىرماي تالقانداپ تاستاعان ەدى. مەن قاسقىر مەن ادامدى اۋىستىرعان ەدىم. قازىر نە دەگەن كەرەمەت دەپ ايتادى. جاقسى وي ايتۋ ءۇشىن كوپ نارسەنىڭ كەرەگى جوق. قازىر ماحاببات تا مۇلدەم باسقا. بالالاردى جامانداپ وتىرعام جوق. زامانىنا قاراي سولاي شىعار. بىزدە باياعىدا تۇندە شىعۋ دەگەن بولمايتىن. تۇندە جۇرسە, نەگە ءجۇرسىڭ دەپ ايتاتىنبىز. سوعان ۇيرەنىپ كەتكەنبىز. قازىر تۇنىمەن كلۋبتا, كۇنىمەن ۇيقىدا. ول كەزدە تۇنگى كلۋب جوق. بىراق, ءبىر ءتاۋىرى قازىرگىنىڭ جاستارى ىشىمدىك ىشپەيدى. تەمەكى تارتپايدى. زامان وزگەرگەنمەن, حالىقتىڭ مەنتاليتەتىن جوعالتىپ الماۋ كەرەك. باستىسى وسى دەپ ويلايمىن. جاستاردا وتانسۇيگىشتىك جوق دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ولاردىڭ نامىسى دەگەن ماسقارا. مىسالى, ءبىز ماسكەۋدە وقىدىق. اۋەزوۆ مۇراتتىڭ كەزىندە. ول كەزدە ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز ىزدەپ, قازاقتاردى جيناستىرىپ جۇرەتىنبىز. قازىردە سول. ەشتەڭە وزگەرمەگەن. تەك ءبارى وزگەشە ءبىر جوعارى دەڭگەيدە جاسالادى.
–فانتاست جازۋشىلاردى كوپ وقيسىز با؟
– جاس كەزىمدە كوپ وقىعام. قازىر فيلوسوفتاردى ۇناتامىن.
– كىمدى وقيسىز؟
– ايتماتوۆتى جاتقا بىلەم دەسەم بولادى. ەڭ جاقسى كورەتىن جازۋشىلارىم – ايتماتوۆ پەن ورالحان بوكەي. «كەربۇعى» دەگەن شىعارماسىن قويعىم كەلەدى. ءبىرىن-ءبىرى جەيتىن تاعدىر. ماعان سول تاقىرىپ وتە قىزىق. «اتاۋ كەرەسىن» العاش وقىعاندا, جاستىعىمنىڭ استىندا جاتىپ سارعايعان ەدى. قينالعان ساتتەرىمدە سونى وقيتىنمىن. جاتقا بىلەم. ءار جەرىن اشامىن دا وقيمىن, وقيمىن. قويىپ قويام. ءتۇن ىشىندە ويانىپ كەتسەم, تاعى قارايمىن. قانشا ۋاقىت ءوتتى, شىعارا المادىم. سودان ورالحانعا باردىم. ول كەزدە «جۇلدىز» جۋرنالىندا باس رەداكتور بولاتىن. مەنى كوردى دە, ورنىنان اتىپ تۇردى. ءبىلىپ ەم, ماعان ءبىر رەجيسسەردىڭ كەلەتىنىن دەيدى. مەن «اتاۋ كەرەنى» وقىدىم دەدىم. قانشا جىلدان بەرى كۇتىپ ءجۇر ەدىم, ءبىرىنشى كينو تۇسىرەيىك دەدى. ماعان تۇك تۇرمايدى ساعان پەسا جازىپ بەرۋگە, جاتقا بىلەم ونى. الدىمەن كينو تۇسىرەيىك دەدى. جاقسى دەپ كەلىستىم. قاپ, اتتەگەن-اي, ۇندىستانعا كەتىپ بارا جاتىر ەدىم. ەرتەرەك كەلمەي, كەلە سالا الدىڭا ءما دەپ تاستاي سالام دەدى. سەن مەنى كۇت دەدى. شىعىپ بارا جاتىر ەم, توقتاي تۇرشى دەدى. مىنا ءبىر پەسانى وقىپ شىقشى. بىراق تۇزەتىلگەن دەدى. بۇل نە دەپ سۇرادىم. بۇل «شىڭعىسحان» دەدى. باياعىدا اقشام بولماي, پەساعا بايقاۋ جاريالاعاندا جازىپ ەم. كەيىن اقشا ءۇشىن جازىپ ەم عوي دەپ قايتا ءبىر قاراپ شىعىپ ەدىم. تۇگەل قالاممەن تۇزەتىلىپتى. وقىدىم, كەرەمەت پەسا. بىراق, ورالحان ۋادە ەتكەنىندەي ورالمادى. ويلاپ-ويلاپ, ءبىر كۇنى شىدامادىم. مۇحامبەديا احمەتتورەگە باردىم. ول ماعان اعىلشىننان «ۆەستسايد» وقيعاسىن اۋدارىپ بەرگەن ەدى. ءوزى قيالي. سەنەن باسقا وسىنى ەشكىم جاساي المايدى دەدىم. ون كۇندە جاساپ بەردى. سودان «اتاۋ كەرە» قويىلدى.
– الەمدە تەاترعا قۇمارلىق وتە جوعارى. بىزدە نەگە سولاي ەمەس, قالاي ويلايسىز؟
– كورەرمەن جيناۋ ءۇشىن الدىمەن ەلدى تامساندىرا بىلەتىن تەاتر بولۋ كەرەك. بولاشاقتا سولاي بولادى. اتتەڭ, ساحنامىز بولماي قالدى. بەس جىلدا قانشاما كورەرمەن جيناپ الار ەدىك. امال نەشىك. جامان وكىنەم. ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. وبلىستاردا كورەرمەندەر بارشىلىق. دەگەنمەن, نەگىزگى كورەرمەن استانادا ەكەنىن دە ەستەن شىعارمايمىن. انانى دا, مىنانى دا ۇلگەرگىم كەلەدى. ارمان ءالى قۋىپ بارادى. ىستەۋ كەرەك, ىستەۋ كەرەك دەيتىن دۇنيە كوپ.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان شىنار ءابىلدا
