25 قاڭتار كۇنى «ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگوجۇيەسىندە اقاۋ» بايقالىپ, قازاقستان, قىرعىزستان جانە وزبەكستان ەلدەرىنىڭ بىرقاتار وڭىرلەرىندە ەلەكتر ءسونىپ قالدى. ەلىمىزدە الماتى, جامبىل, تۇركىستان وبلىستارى مەن الماتى, شىمكەنت, تالدىقورعان قالالارى جارىقسىز قالدى. وزبەكستان ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اقاۋدى قازاقستاننىڭ ەلەكتر جەلىلەرىندەگى ءىرى اپاتپەن بايلانىستىردى. ال قازاقستان جارىقتىڭ ءسونۋىن ورتالىق ازيانىڭ ەكى ەلىندەگى اقاۋدان كوردى. ەلىمىزدىڭ ەلەكترەنەرگيا جەلىلەرىنە جاۋاپتى KEGOC كومپانياسىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە, وزبەكستان مەن قىرعىزستان ەنەرگيا جۇيەسىندە تۋىنداعان ەداۋىر تەڭسىزدىكتىڭ سالدارىنان «سولتۇستىك-شىعىس-وڭتۇستىك قازاقستانعا» 500 كۆت كولەمىندە شامادان تىس قۋات كەلگەن. سونىڭ سالدارىنان توق دۇرىس بولىنبەي, قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە كەيبىر اۋداندار جارىقسىز قالعان. قر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى دە ورتالىق ازيانىڭ بىرىككەن ەنەرگيا جۇيەسىنەن شامادان ارتىق قۋات كەلىپ, ەلىمىزدەگى ەلەكتر جەلىلەرىن ىستەن شىعاردى دەپ مالىمدەدى.
ەسكىمەن الىسىپ ەسىمىز شىقتى
قالاي دەگەنمەن دە, بۇل جاعداي كسرو كەزىندە قۇرىلعان ورتالىق ازيانىڭ بىرىككەن ەنەرگيا جۇيەسىندە ۇلكەن ماسەلە بارىن كورسەتتى. اتالعان ۇيىمنىڭ قۇرامىندا قازاقستان, وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان بار. ۇيىم مۇشەلەرى اراسىندا سۋ-ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرىنە بايلانىستى داۋ-دامايلار دا ءجيى تۋىنداپ تۇرادى. ۇيىمعا مۇشە ەلدەر قىرۋار قارجى بولگەنىمەن, باتىس قازاقستاننان وڭتۇستىك تاجىكستانعا دەيىنگى وڭىردە ەلەكتر قۋاتى تاپشى ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەي كەلەدى. ساراپشىلار مۇنىڭ سەبەبىن ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگەتيكا ينفراقۇرىلىمىنىڭ ابدەن توزعاندىعىمەن بايلانىستىرادى. بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار. ويتكەنى بۇل وڭىردەگى ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ بارلىعى دەرلىك كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا سالىنعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سونى جاماپ-جاسقاۋمەن كەلەمىز.
قر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ جانە ينتەگراتسيا باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولات تۇياقباەۆتىڭ ايتۋىنشا, قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 204 ەلەكتر ستانتسياسى بار. ولاردىڭ وندىرەتىن ەلەكترىنىڭ جالپى قۋاتى 19 مىڭ مەگاۆاتتى قۇرايدى. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى 60-70 جىلدارى سالىنعان. كوبىسىنىڭ قازىرگى تاڭدا توزىعى جەتكەن. ەلەكتر سىمدارى دا ەسكى بولعاندىقتان, قازاقشا ايتقاندا, «قاشاتىن توق» تا از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 70 پايىزدان استامى كومىردىڭ كۇشىمەن وندىرىلەدى. بيىلعى قولدان جاسالعان كومىردىڭ تاپشىلىعى دا ەلەكتر قۋاتىنىڭ «قۇبىلۋىنا» اسەر ەتىپ تۇرعان بولۋى دا مۇمكىن.
تسيفرلى ماينينگى وتە كوپ ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەدى. ماماندار كريپتوۆاليۋتا وندىرىسىنە سارپ بولاتىن ەنەرگيا ارگەنتينانىڭ تۇتىناتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنان اسىپ تۇسەتىنىن ەسەپتەپ شىققان. بۇل وڭاي كورسەتكىش ەمەس
تاپشىلىقتى شەشۋدىڭ جولى قانداي؟
سوڭعى كەزدە ەلدە ەنەرگيا تاپشىلىعى تۋرالى ءجيى ايتىلا باستادى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا الماتى قالاسىندا قارجى سەكتورىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ وزەكتىلىگىنە توقتالدى. «ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى شەشىمگە كەلەمىز دەپ ويلايمىن. بولاشاقتى ويلاساق, ءبىز اتوم ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ناقتى شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك» دەپ اتاپ وتكەن پرەزيدەنت قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىنىڭ العاشقى بەلگىلەرى قازىردىڭ وزىندە بايقالا باستاعانىن جەتكىزدى.
قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت ءبىرىنشى رەت اۋىزعا الىنىپ وتىرعان جوق. بۇل – بۇدان بۇرىن دا ايتىلىپ, بىرنەشە رەت تالقىعا تۇسكەن تاقىرىپ. ءتىپتى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دا «قازاقستان اەس سالۋدى ۇيعارسا, رەسەي كومەكتەسۋگە دايار. قازاقستاندىق مامانداردى دا وسى سالاعا باۋلۋعا ءازىر» دەپ مالىمدەمە جاساعان. ارينە, ەنەرگياعا بولعان سۇرانىس تۇرعىسىنان العاندا, دامۋ ۇستىندەگى ەلدەردىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋى ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ الدىن الۋداعى جانە ەل ءىشى ونەركاسىبىن قۋاتتى ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى ءتاسىل ەكەنى راس. وسى تۇرعىدان العاندا, ەلىمىزدە ەرتە مە, كەش پە, اەس سالىنادى. ويتكەنى كومىردى ورتەپ ەلەكتر ءوندىرۋدىڭ كۇنى ءوتىپ بارادى, سۋ ەلەكتر ستانتسياسى ەلدى تولىق جارىقپەن قامتاماسىز ەتە المايدى. تەك جاسىل ەنەرگياعا سۇيەنىپ, ەلدىڭ ەلەكترگە بولعان سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا, بىزگە دە اەس كەرەك سياقتى. ايتكەنمەن ول بىزگە كەرەك پە؟ سالدىرساق كىمگە سالدىرامىز دەگەن ماسەلە جونىندە ەل ىشىندە ءارتۇرلى كوزقاراس بار. ماسەلەن, جۇرتتىڭ كەيبىرى «بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك» دەسە, «قازاقستان ءوزى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالا المايدى. مۇنداي ءىرى قۇرىلىستى قارىزدانىپ سالعانشا, سالماعان ارتىق. ونىڭ قاۋىپسىزدىك جاعى تاعى بار» دەپ سانايتىن ەكىنشى توپ قازاقستاندا اەس سالۋعا مۇلدە قارسىلىق تانىتىپ وتىر. ال ءۇشىنشى توپ بولسا, «اەس سالسىن, بىراق رەسەي سالماسىن, ونى كورەيا نەمەسە جاپونياعا سالدىرعان ءجون» دەگەن پىكىردە.
حەشرەيتتىڭ ورتاشا ايلىق كورسەتكىشى بويىنشا, ەلىمىز الەم ەلدەرى اراسىندا الدىڭعى بەستىككە كىرەدى. قازاقستاندا كريپتوۆاليۋتا ءوندىرىسىمەن اينالىساتىن 15 فەرما بار
ەۋروپاداعى ەنەرگەتيكالىق داعدارىس پەن كليماتتىڭ كۇرت جىلىنۋى جونىندەگى كوڭىل كونشىتپەيتىن بولجامدار بەيبىت اتومعا دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت ارتۋىنا اكەلدى. بۇگىنگى تاڭدا جاسىل شارداعى تازا ەنەرگيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن اتوم ونەركاسىبى شىعارادى. قازىر الەمدە 31 ەلدە 440 اتوم ەلەكتر ستانتسياسى بار. مۇنىڭ ەڭ كوبى اقش-تا بولسا (99), ودان كەيىنگى ورىنداردا فرانتسيا, جاپونيا, قىتاي, رەسەي ەلدەرى تۇر. اتوم قۋاتى حالىقارالىق اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, تاعى 51 رەاكتور سالىنىپ جاتىر. بىراق الەم ەلدەرىنىڭ ءبارى ەلەكتر ماسەلەسىن تەك اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا عانا سۇيەنىپ شەشىپ وتىرعان جوق. ءداستۇرلى جولمەن ەلەكتر ءوندىرۋدى بىرتىندەپ ازايتقانىمەن, سۋ, جەل, كۇن ەنەرگياسىنان پايدالانىپ ەلەكتر وندىرۋگە كوپ كۇش سالۋدا. كەرەك دەسەڭىز, اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان باس تارتىپ جاتقان ەلدەر دە بار. ماسەلەن, گەرمانيا اتوم ەنەرگەتيكادان تولىعىمەن باس تارتا باستادى. اتاپ ايتقاندا, 2021 جىلى 31 جەلتوقساندا گەرمانيا ەلدىڭ سوڭعى 6 اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ۇشەۋىن جاۋىپ تاستادى, ال قالعان 3 اتوم ەلەكتر ستانتسياسى 2022 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جابىلادى. بۇل – گەرمانيانىڭ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە نازار اۋدارۋعا جانە يادرولىق ەنەرگەتيكادان كەزەڭ-كەزەڭىمەن باس تارتۋعا ىقپال ەتۋگە باعىتتالعان تاعى ءبىر قادامى. گەرمانيا ءوزىنىڭ العاشقى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن 1969 جىلى ىسكە قوسقان. 2011 جىلعى جاپونيانىڭ فۋكۋسيماسىنداعى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنداعى اپاتتان ۇلكەن ساباق العان مەركەل ۇكىمەتى 2022 جىلدىڭ اياعىنان كەشىكتىرمەي يادرولىق ەنەرگيانى پايدالانۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. گەرمانياداعى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى اتوم ەنەرگەتيكاسى ارقىلى وندىرىلەدى. بىراق سوعان قاراماستان نەمىستەر قاۋىپسىزدىكتى ەسكەرە وتىرىپ, اەس-تەن باس تارتىپ وتىر. دەمەك, قازاقستان دا بۇكىل نازاردى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا عانا اۋدارماي, بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋعا دا ءمان بەرگەنى دۇرىس. ءبىزدىڭ ەلدە جەل, كۇن, ەنەرگياسىنان پايدالانۋعا مۇمكىندىك مول. بۇل ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا كوپ قارجى جۇمسالعانىمەن, پايدالانۋعا بەرىلسە, ءوز قۇنىن وتەپ, جارىق جۇيەمىزدىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
ەلىمىزدە ەلەكتر جەتپەي جاتىر
قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ەلەكتر ەنەرگيا تاپشىلىعىنا ەلىمىزدە تسيفرلى ماينينگ, ياعني كريپتوۆاليۋتا ءوندىرىسىنىڭ وركەندەۋى دە سەبەپ بولىپ وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ءتىپتى وسى رەتكى ورتالىق ازياداعى جارىقتىڭ سونۋىنە كريپتوۆاليۋتا ماينينگىنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىن شەكتەن تىس سارپ قىلۋى مۇرىندىق بولعان بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى تسيفرلى ماينينگى وتە كوپ ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەدى. ماماندار كريپتوۆاليۋتا وندىرىسىنە سارپ بولاتىن ەنەرگيا ارگەنتينانىڭ تۇتىناتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنان اسىپ تۇسەتىنىن ەسەپتەپ شىققان. بۇل وڭاي كورسەتكىش ەمەس. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, ۆيرتۋالدى الەمدەگى قازبا بايلىقتاردى «قازۋمەن» اينالىساتىن تسيفرلى ماينينگ – قازىر بۇكىل الەمگە تانىمال سالا. مۇنداعى ماينينگ (اع. mining) ءسوزى اعىلشىن تىلىنەن دە تاۋ-كەن سالاسىندا قازبا بايلىقتى ءوندىرۋ ماعىناسىن بەرەدى. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Bitcoin Electricity Consumption Index كورسەتكىشىندە ماينينگ نەمەسە بلوكچەين جەلىلەرىنە ارنالعان ەسەپتەۋ تەحنيكاسىنىڭ قۋاتىن ولشەۋ بىرلىگى – حەشرەيتتىڭ ورتاشا ايلىق كورسەتكىشى بويىنشا, ەلىمىز الەم ەلدەرى اراسىندا الدىڭعى بەستىككە كىرەدى.
قازىر قازاقستاندا كريپتوۆاليۋتا وندىرىسىمەن اينالىساتىن 15 فەرما بار. ولاردىڭ دەنى ەلەكتر ەنەرگياسى مول قاراعاندى, شىعىس قازاقستان وبلىسى سىندى وڭىرلەرگە ورنالاسقان. اتاپ ايتقاندا, دۇنيەجۇزىلىك حەشرەيتتىڭ (كريپتوۆاليۋتانى وندىرەتىن قوندىرعىنىڭ ەسەپتەۋ قۋاتىنىڭ ولشەمى) شامامەن 6,17%-ى رەسپۋبليكا اۋماعىندا جۇمىس ىستەيتىن تسيفرلى فەرمالارعا تيەسىلى. بۇل كورسەتكىش ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى. وعان قىتايدىڭ بۇل وندىرىسكە شەكتەۋ قويعانى سەبەپ بولدى. اتاپ ايتقاندا, پەكين بيتكوين مەن باسقا دا كريپتوۆاليۋتالاردى وندىرۋگە تىيىم سالعان سوڭ ماينەرلەر قازاقستانعا كەلگەن ەدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلى جولداۋىندا «ءبىز قازاقستاننىڭ «مالىمەتتەردى» وڭدەۋ جانە ساقتاۋ جونىندەگى حالىقارالىق حابقا اينالۋىنا جاعداي جاسايتىن زاڭدار قابىلدادىق. بىلتىردىڭ وزىندە تسيفرلى ماينينگ ىسىنە 80 ملرد تەڭگەدەن استام ينۆەستيتسيا تارتىلدى» دەپ اتاپ كورسەتتى. سونىمەن قاتار, مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزگە الەمدەگى الپاۋىت تسيفرلى كومپانيالاردى تارتىپ, 5 جىل ىشىندە وسى سالاعا سالىناتىن ينۆەستيتسيا كولەمىن 500 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكىزۋ قاجەتتىگىن دە اتاپ ءوتتى. بۇل دەگەن ءسوز – ەلىمىزدە تسيفرلى ماينينگ ءوندىرىسى بارعان سايىن ۇلعايادى دەگەن ءسوز. الايدا ول تۇراقتى ءارى اسا زور ەلەكتر قۋاتىن قاجەت ەتەدى. پرەزيدەنتتىڭ اەس سالۋ ماسەلەسىن قايتا-قايتا كوتەرىپ ءجۇرۋىنىڭ دە سىرى وسىندا.
