Рамазан Сүлейменов атындағы шығыстану институты мен Өзбекстанның Беруни атындағы шығыстану институтының бірлескен жобасы және АҚШ Индиана университетінің ғылыми зерттеулер бөлімінің қолдауымен арнайы жинақ шығып, алғаш рет қожа әулеттерінде құпия түрде сақталып келген «Насабнама» ғылыми айналымға енгізілді.
Орыс тіліне аударылып, қалың
оқырманға жеткен көне жәдігерде Әбдіжәлел бабтың (Хорасан ата) өмірінен үзінді келтірілген. Онда «Әбдіжәлел баб Шаштан Баршынкент, Балтырсек, Жаркент елдеріне барды. Онда Қылыш Қара хан атты хан бар еді. Оның Сары тонды Өтеміс деген ұлы бар еді. Әбдіжәлел баб иманға шақырды. Олар иман келтірмеді. Қанша күн-түн соғысты. Елу мың тарса өліп, тоғыз мың мұсылман шейіт болды. Сол жерде Әбдіжәлел баб Өтеміс қолынан шахид болды. Жент үстінде Өгізқыр жағында шахид зираты болды» делінген. Демек, қазіргі сексеуілдің дарағы басқан сусыз, елсіз жер VІІ-ХІІ ғғ аралығында Өгізқыр деп аталса керек. Бұл қазіргі Қызылорда облысының аумағында. Жаңақорған кентінен он бес шақырымдай жерде Әбдіжәлел баб (ел аузында Хорасан ата аталып кеткен) кесенесі осында орналасқан. Қай кездері болмасын, дәстүрлі салт-санамызға берік жандар бұл жерді қасиеттеп, зиярат етіп отырған екен. Қобыланды батыр жырында да бір перзентке зар болып, қасиетті әулиеге келіп, Хорасанға қой атағаны айтылады. Түркі халқы ақындарының ұлығы Құл Қожа Ахмет Иасауидің өзі:
Бабам Хорасан келдім арасан.
Зиярат етейін деп ісімді сұрасаң,
Мүшкіл ісімді қылғайсың ансан
Рахым ете көр, бабам Хорасан.
Сексен шайхыны жаныңда көрдім,
Тоқсан машайхны артында көрдім.
Қағба махалаңды алдыңда көрдім
Рахым ете гөр, бабам Хорасан
Сұлтан Хусайынның ұлы болармын.
Алла тағаланың құлы болармын.
Шашым, сақалымды шыпта қылармын.
Рахым ете гөр, бабам Хорасан
Әлінің әулеті Шері Құдасан
Келген бәлені дәпі қыларсан
Құл Қожа Ахметке жар боларсын.
Рахым ете гөр бабам Хорасан, – деген тілегі баян етілген хикмет қалған.
Ал еліміз тәуелсіздігін алып, атеистік санадан ажы-
рай бастағанда Хорасан ата
кесенесіне жергілікті атқа-
рушы органдар да назар аударды. 1992 жылдан бастап кесене қамқорлыққа алынып, 1995 жылы кең көлемде ас берілді. 2007 жылы аудан әкімдігі мен мәдениет және тілдерді
дамыту бөлімінің ұйымдастыруымен «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында «Орта Азия мен Қазақстанға исламның келуі және ондағы Хорасан атаның орны» атты халықаралық деңгейдегі ғылыми-теориялық конференция, ақындар мүшәйрасы және қыраттап құран оқу жарысы өткізілген. 2012 жылы «Қазақстан атом өндіріс» ұлттық компаниясына қарасты «Байкен U» ЖШС басшылығының көмегімен электр желілері тартылып, кесене маңындағы шырақшының үйі, мешіт пен қонақжай да электр
жарығымен толықтай қамтамасыз етілген. Бір жылдан соң, Хорасан Ата төңірегінің біраз жері қоршауға алынып, онда әртүрлі жеміс ағаштары отырғызылған. Баққа кірер бетте тақтаға жазылған «Бір адам бір ағаш отырғызса, дәптеріне отырғызған ағашының жемісіндей сауап жазылады» деген Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың хадисі халықтың ерекше ықыласын құптап тұрғандай. Содан бері қалың бұқараның ұйғарымы бойынша әрбір жылдың 23 наурызында Хорасан ата кешенін көркейту – көгалдандыру және абаттандыру мақсатында кездесу күні
болып келісілген екен.
Хорасан Ата кесенесі, негізінен, екі бөлімді кешен.
Кесененің бірінші бөлігі Хүсеин атаға арналып соғылған, екінші бөлігі Хүсеин атаның әкесі Әбдіжәлел бабқа (Хорасан Ата) арналып салынған, екі бөлім орталық қабырға арқылы бір-бірімен тұтасып қаланған.
Кесененің жанында Қожамберді батырға сағана салып, «Менің денемді Хорасан әулиенің батыс жағына қойыңдар» деген аманатын орындаған ұрпағының ескерткіші тұр. Одан өтіп, кесенеден 100 қадам ұзағанда алдыңыздан Меккедегі Қағбаның сұлбасына ұқсайтын құрылысты көресіз. Жұмбақ құрылыстың бір құпиясын тәу етіп келушілер
Қожа Ахмет Иасауи мұрасынан білуіне болады. Оның әулиенің басына зиярат
ете келгенде: «Тоқсан машайхны артыңда көрдім, Қаабаны Мәккәні алдыңда көрдім, Рахым ете көр, бабам Хорасан» деп хикметіне қосып айтқаны осы қасиетті орынды меңзеп тұрса керек.
Хорасан Ата мазарындағы Қағба көшірмесі әлемнің төрт бұрышына қаратып салынған, қабырғаларының ұзындығы – 6,5х6,5 м, биіктігі 5 м шамасында. Бірегей құрылыс 1995 жылы қайта қалпына келтіріліп, үйме топырақ
үстіне тұрғызылыпты. Осы ретте археолог, тарих ғылымдарының докторы Мұхтар Қожаның сөзін келтіре кеткім келеді. Белгілі археолог «қазақ тарихында ерекше орны бар, халықтың
салт-дәстүрінде аса маңызды құндылықтарды ислам археологиясы деп бөліп қарап, халық игілігіндегі нысан ретінде дамытатын уақыт жетті»
деп айтқан болатын.
Мұхтар Қожа – көп жылдан бері орта ғасырларда салынған қалаларға қазба жұмыстарын жүргізіп,
тереңінен зерттеп жүрген археолог. «Алғаш рет, неше жыл бойына қожа-
лар әулетінде құпия түрде сақталып келген «Насабнама» табылып, жария-
ланған кезде осында жазылған деректерді археология тұрғысынан зерттеп, негіздеуге талпындым. VІІ-ХІІ ғғ аралығында Оңтүстік өңірде болған түрлі тарихи оқиғалардың қазба деректерін анықтадым. VІІІ ғ. Сыр бойы халықтарына ислам дінінің келу тарихын қат-қабат жердің арасынан іздедім. «Насабнама» VІІІ ғ. арабтардың Сүткент арқылы Сырдарияның екі жағалауымен жүріп, Отырарды басып алғаны жөнінде айтады. Осы жорықтың ізімен жүріп, қазба жұмыстарын жүргізгенде көне қалалардың, қамалдардың орнын таптық. Сонымен қатар, өзбек ғалым-археологтары жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесімен таныстым. Олардың да нәтижесі «Насабнама» деректерімен біртекті екеніне куә болдық. Бұл осыған дейін аңыз-әпсана деп мән берілмей келген «Насабнамалардың» тарихи құндылығы мол жазба екенінің тағы бір дәлелі» деді археолог.
Айгүл Уайсова
