Elımızde alqabiler soty 2007 jyldan berı qoldanylyp keledı. Mūndaǧy negızgı maqsat – sot törelıgın jüzege asyruǧa azamattardy köbırek qatystyru, söitıp, zaŋ üstemdıgınıŋ saltanat qūruyna qol jetkızu. Mıne, osy baǧytta bas qalamyzda qandai oŋ qadamdar men oryn alyp otyrǧan qiyndyqtar bar? Bügın bız osy mäseleler töŋıregınde Astana qalasynyŋ qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq sotynyŋ töraǧasy Ädılhan Şaihislamovty äŋgımege tartqan edık.
– Ädılhan Şaihislamūly, qazırgı kezde elordada alqabiler sotynyŋ jūmysy qai deŋgeide?
– Elbasynyŋ bes institusionaldyq reformany jüzege asyru tūrǧysyndaǧy 100 naqty qadam ūlt josparynda alqabiler mındettı türde qatysatyn qylmystyq ıster sanattaryn zaŋ jüzınde aiqyndau kerektıgı turaly tūjyrym aitylǧan bolatyn. Osy tūrǧyda Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 75-babyna säikes sotty alqabilerdıŋ qatysuymen jürgızu keiıngı kezde täjıribede keŋınen qoldanylyp keledı.
Alqabilerdıŋ qatysuymen sot ısın jürgızu sudialardyŋ mındetterı men olarǧa jüktelgen jūmystyŋ orasan zor qiyndyqtary turaly halyq arasynda şynaiy pıkır qalyptastyryp, būqaranyŋ sot jüiesıne degen senımın nyǧaita tüsedı. Sonymen qatar, alqabiler instituty — qoǧamnyŋ damu deŋgeiın anyqtaudyŋ da özındık baǧyt-baǧdary ıspettı.
Azamattyq qoǧamnyŋ, qūqyqtyq tanymnyŋ damuyna jäne elımızdegı sot jüiesınıŋ demokratiialanuyna, sot talqylauynyŋ jaryspalylyǧynqamtamasyz etuge bailanysty alqabiler institutynyŋ rölın nyǧaitu mäselesı bügınde būrynǧydan daözektı bola tüstı. Sondyqtan alqabiler soty institutyn jetıldıre tüsudıŋ äleumettık-qūqyqtyq jaǧyna aiyryqşa män berılıp otyr.
Alqabiler alqasyn qalyptastyru – ūiymdastyruşylyq ta, prosessualdyq ta şaralardy tūtas qamtityn kürdelı üderıs. 2010 jyldan berı respublikada asa auyr qylmystardy alqabilerdıŋ qatysuymen qaraityn mamandandyrylǧan sottar qūryldy.
2016 jylǧy zaŋǧa engızılgen jaŋartularǧa säikes alqabiler qatysatyn sottardyŋ qarauyndaǧy ısterdıŋ aiasy ūlǧaiyp, qosymşa tört qūrammen tolyqtyryldy. Būryn olardyŋ aldyna atu jazasyna kesu men ömır boiyna bas bostandyǧynan aiyru jazasyna tartylǧandardyŋ taǧdyryn şeşu talaby qoiylsa, endı adam ūrlap, auyr halge ūşyratu jäne jasöspırımderdı zorlau qylmysy boiynşa da olar kınälılerge ükım şyǧaruǧa belgılı bır därejede atsalysa alady.
– Al, alqabiler sotyn kımder jasaqtaidy? Osy töŋırekte qandai tüitkıldı mäseleler bar?
– Qazırgı qoldanystaǧy zaŋǧa säikes, alqabiler mäjılısın ötkızu üşın ümıtkerlerdıŋ tızımın jergılıktı atqaruşy organdar beredı. Sol ümıtkerdıŋ jasy jiyrma beske tolǧan, būryn sottalmaǧan jäne jüikesı sau, memlekettık qyzmette ıstemegen adam boluy kerek. Sonymen qatar, alqabiler sotyna ümıtkerlertızımıne azamattardy engizude şyǧu tegine, äleumettik, lauazymdyq jäne mülıktık jaǧdaiyna, jynysyna, näsiline, ūltyna, tiline, dinge közqarasyna, nanym-senımıne, tūrǧylyqty jerine nemese basqa da kez kelgen män-jailarǧa bailanystyqandaida bır şek qoiuǧa jol berilmeidı.
Alqabilerdı jasaqtaudaǧy negızgı qiyndyqtardyŋ bırı – ıstı qarau üşın sotqa şaqyrylǧan azamattardyŋ köbıne kelmei qaluy.
Alqabiler alqasynyŋ qatysuymen qaralatyn qylmystyq ıs sotqa kelıp tüsken kezde jalpy tızımnıŋ ışınen 200-300 ümıtker şaqyrylsa, keide sonyŋ nebärı 25-35-ı, iaǧni 10%-y ǧana qatysady.
Mūndaǧy basty sebep – salǧyrttyq bolyp otyr. Köbınese jergılıktı atqaruşy organdar jasaǧan tızımderde alqabige ümıtkerdıŋ mekenjaiy dūrys körsetılmeidı nemese olar sol mekenjaida tūrmaityn bolyp şyǧady.
Ol ol ma, keibır jergılıktı atqaruşy organdar alqabige ümıtkerler tızımıne qūqyq qorǧau organdarynyŋ būrynǧy qyzmetkerlerın, būrynǧy äskeri qyzmetşılerdı nemese memlekettık qyzmetkerlerdı engızıp, zaŋǧa qaişy äreketterge barady. Tıptı, jasy jiyrma beske tolmaǧandar da enıp ketetın jailar boldy.
Aita berse, mūndai jūmysqa nemqūraily qarau, jauapsyzdyqtar siiaqty olqylyqtar jetıp artylady.
Kei jaǧdaida jergılıktı atqaruşy organdar ümıtkerlerdı özderımen kelıspei, tızımge syrttaiengızıp, tıptı ol adamǧa eskertudı de ūmytyp ketıp jatady. Azamattar özınıŋ osyndai tızımge engızılgenın ırıkteu üşın sotqa şaqyrylǧan kezde bır-aq bıledı.
Kei ümıtkerdıŋ alqabiler sotynaqatysqysy kelmeitının aşyq aityp, sebepsız bas tartatyn jaǧdailary da kezdesedı. Al endı bırı tıptı alqabidıŋ kım ekenın bılmeidı. Olardy ümıtker retınde tızımge engızgenımen, ıstıŋ baiybyna barmaidy, sot törelıgıne qatysuy olardyŋ azamattyq boryşy ekenın tüsınbeidı.
Osy aitylǧan jaǧdailar alqabige ümıtkerlerdıŋ qūramyn jasaqtauda aitarlyqtai qiyndyqtar tuyndatady.
– Alqabiler sotyna tübegeilı özgerıster qajet deisız ǧoi…
– Istı qarau üşın alqabiler sotyna azamattardyŋ sebepsız kelmeuı – bızdıŋ qūqyqtyq mädenietımız ben qūqyqtyq tanymymyzdyŋ älı de tömen ekendıgın de baiqatady. Osy tüiındı keşendı türde, jan-jaqty şeşu joldaryn qarastyru qajet dep oilaimyz.
Ol üşın äuelı būqaralyq aqparat qūraldarynda alqabiler soty instituty turaly keŋırek nasihat jūmystary jürgızıluı kerek. Būl tūrǧyda Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotynyŋ sudiasy A.Qūryqbaevtyŋ jergılıktı atqaruşy organdardyŋ janynanalqabilerdıŋ tızımın jasaityn tūraqty komissiia qūru turaly ūsynysy köŋılge qonady.
Ärı osy tızımnıŋ tolyq boluy üşın jergılıktı atqaruşy organdardyŋ lauazymdy adamdaryna naqty jauapkerşılık jükteluı kerek.
Ekınşı sözben aitqanda, jergılıktı atqaruşy organdar alqabige ümıtkerlerdıŋ tızımderın būryn sailanǧandar negızınde emes, mekemeler men ūiymdar beretın naqty adamdardyŋ tızımı negızınde jasauǧa mındettelgenı jön.
Būl sotqa alqabilerdı azamattyq ūstanymy aiqyn, şyn nietımen osy jūmysty atqarǧysy keletın naqty adamdardan ırıkteuıne kömekteser edı.
Sottaluşyǧa öz ısın alqabilerge qaratu qūqyǧynyŋ ūsynyluy Ata zaŋymyzdaǧy azamattyŋ ömırı, qūqy men bostandyqtary elımızdıŋ basty qūndylyǧy ekenın bıldıredı.Alqabiler ökılettıgımen ädılettı sotqa qol jetkızuge bolady. Ärı būl sot bilıgınıŋ täuelsızdıgıne, sot törelıgınıŋ ädıldıgıne äkeledı. Halyq ökılderı bar, iaǧni alqabilerdıŋ qatysuymen ötken sot mäjılısterı arqyly halyqtyŋ sotqa degen senımı de nyǧaia tüserı anyq.
Sūhbattasqan Gauharai ESIMOVA
