Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq muzeiı, Bozoq memlekettık tarihi-mädeni muzei-qoryǧy, Qyzylorda oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı, Qyzylorda äkımşılıgınıŋ qoldauymen jäne Astanadaǧy Iýnus Emre türık mädeniet ortalyǧynyŋ ūiymdastyruymen 24 säuırde QR Ūlttyq muzeiınde «Qazaq dalasyndaǧy Oǧyz tarihi mūrasy» atty fotokörmenıŋ tūsaukeserı ötedı.
Iýnus Emre instituty atalǧan şarany bauyrlas el Qazaqstannyŋ Ūlttyq muzeiınıŋ 10 jyldyǧy şeŋberınde ūiymdastyryp otyr. Qoinauy tarihqa, şejırege toly qazaq jerındegı Oǧyz eskertkışterın zertteu jäne köpşılık halyqqa tanytu jūmystary türkı halyqtarynyŋ tarihy turaly keŋırek aqparat aluyna negız bola otyryp, Qazaqstan men Türkiia arasynda mädeni köpırdı nyǧaita tüsedı.
Körmege Türkiianyŋ Qazaqstandaǧy Tötenşe jäne Ökılettı Elşısı, Parlament deputattary, Qazaqstandaǧy diplomatiialyq korpus ökılderı, Türkiiadan jäne Qazaqstannan ǧalymdar, BAQ ökılderı, studentter qatysady dep kütılude.
Fotokörmege oǧyz tarihi eskertkışterınıŋ 30 fotosuretı jäne Qyzylorda oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı qorynan Syrdariia oǧyzdarynyŋ materialdyq mädenietın qamtityn ÜII-XI ǧǧ. Jankent, Küiıkkesken, Sortöbe, Asanas qalaşyqtarynan tabylǧan 56 arheologiialyq jädıger qoiylady. Eksponattar ışınde VIII-HI ǧǧ. jatatyn qyş qūmyralar, saptyaiaqtar, qola būiymdar, mys teŋgeler, ortaǧasyrlyq dastarhan, HIÜ-HÜ ǧǧ. jatatyn medisinalyq qūraldardy, şyŋyltyrly qaptamalar, syrǧa, altyn tüimeler, marjandardy jäne t.b. körme qonaqtary tamaşalai alady. Körme 1 apta boiy aşyq bolady.
Atalǧan körme aiasynda «Qazaqstannyŋ türık – oǧyz mūrasy: mädeni qūndylyqtar jäne uaqyt keruenı» atty halyqaralyq seminar ötkızıledı.
Seminarda Qazaqstannyŋ jäne Türkiianyŋ tarihşylary men arheolog ǧalymdary: Ūlttyq muzeidıŋ «Mädeni mūra» jurnalynyŋ redaktory, professor, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Artykbaev Jambyl Omarūly «Türık – oǧyz tarihynyŋ negızgı kezeŋderı jäne erekşelıkterı (qazaq auyzşa dästürı derekterı boiynşa)», Türkiianyŋ İzmir qalasyndaǧy Dokuz Eilül universitetınıŋ jalpy tarih kafedrasynyŋ professory Erkan Göksu «Qazaq jerındegı oǧyz qalalary», «Bozoq» memlekettık tarihi-mädeni muzei-qoryǧynyŋ bas inspektory Därmenov Rustem Tūrarbekūly «Jankent qalaşyǧyna jürgızılgen arheologiialyq zertteuler», «Ūlytau» ūlttyq tarihi-mädeni jäne tabiǧi muzei-qoryǧynyŋ direktory Küzerbaev Älıbek Baqytbekūly «Ūlytau öŋırındegı türık-oǧyz kezeŋınıŋ eskertkışterı«, Maŋǧystau memlekettık tarihi-mädeni qoryǧy» direktory Qūlbai Nūrlan Abyzūly «Maŋǧystau jerındegı Oǧyz taipalaryna qatysty qabır üstındegı kışı pışındı säulet eskertkışterı (beltas, qoitas jäne t.b.)», Qyzylorda oblystyq tarihi-ölketanu muzeiınıŋ direktory Közeibaev Sapar Aliiasqarūly «Syrdariianyŋ tömengı aǧysyndaǧy oǧyzdardyŋ materialdyq mädenietı (Qyzylorda oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı qory negızınde)» taqyrybynda Oǧyz däuırınıŋ arheologiiasy men säulet önerınıŋ eskertkışterın ǧylymi mänın saralau, nasihattau boiynşa tyŋ aqparattarmen bölısedı.
QAZAQ DALASYNDAǦY OǦYZ TARİHİ MŪRASY
Ortaǧasyrlyq qazaq dalasy – türkı halyqtarynyŋ alǧaşqy memleketterı boi kötergen, jalpy adamzat tarihyna ortaq örkenietterdıŋ oşaǧy. Osy aimaqta IH ǧasyrdyŋ soŋy men X ǧasyrdyŋ basynda Aral maŋynan bastap, Syrdariia aŋǧary, Qaratau bauraiy, Şu öŋırıne deiıngı territoriiada oǧyz taipalary mekendedı. Qazaqstannyŋ Syrdariia özenındegı oǧyz qalalaryn zerttegen orys arheology S. P.Tolstov, oǧyzdardy ejelgı grek derek közderınde kezdesetın massagetterdıŋ bır tarmaǧy retınde qarastyrdy. Būl pıkırge säikes oǧyzdardyŋ tarihy 2500 jyldy qūraidy. Köptegen tuystas taipalardyŋ bırıguınen paida bolǧan Oǧyz memleketı Orta Aziiadaǧy yqpaldy memleket boldy.
Araldyŋ jaǧalauynda ornalasqan Jankent qalasy (Iаngikent) kezınde Oǧyz memleketınıŋ astanasy edı. Jankent qalasy Orta Aziia men Şyǧys Europany jalǧastyratyn keruen joldarynyŋ torabynda ornalasqandyqtan, säulet pen mädeniettıŋ, sauda-sattyqtyŋ ortalyǧyna ainaldy.
Oǧyz memleketınıŋ taǧy bır säulettı qalasy Syǧanaq (Sygynak) – Ūly Jıbek joly baǧytyndaǧy maŋyzdy sauda ortalyǧy. Onyŋ qirandylary Qyzylorda oblysynyŋ Jaŋaqorǧan audanynda, Sunaqata auylynan soltüstık-batysqa qarai ekı şaqyrym jerde ornalasqan. Qala turaly alǧaşqy derekter X ǧasyrdaǧy parsy jäne arab tarihşylarynyŋ jazbalaryna Sunak, Sunakata, Syǧanaq atymen endı. Syǧanaq egıstık alqaptarmen qorşalǧan ülken ǧimarattary bar güldengen qala bolatyn. Sol kezdegı äigılı arab geografy äl Mahdisi men Mahmūd Qaşǧari osy qala turaly maŋyzdy jazbalar qaldyrdy. XI ǧasyrǧa qarai aimaqta qypşaqtardyŋ yqpaly küşeie tüsıp, ärı ışkı qaqtyǧystardan älsıregen Oǧyz memleketı qūldyrady. XII ǧasyrda Syǧanaq qypşaq handarynyŋ rezidensiiasyna ainaldy.
Būl ekı qaladan bölek, qazaq jerınde Dombauyl kesenesı (VIII–IX ǧǧ.), Aiaqqamyr kesenesı (XI–HII ǧǧ.), Basqamyr qalaşyǧy ( IX–XII ǧǧ.), Kültöbe qalaşyǧy (III-IV – HIV-HIH ǧǧ.), Qorqyt ata eskertkışı, Jankent jäne Jent qalaşyǧy (H-HY ǧǧ.), Begım Ana mūnarasy, Saraman-Qosa (Sarman-Qoja) mūnarasy (H-HI ǧǧ.) siiaqty oǧyz säulet önerınıŋ keremet eskertkışterı de qalǧan. Osyndai eskertkışter men qalaşyqtarda jasalǧan arheologiialyq zertteuler halyqtyŋ materialdyq mädenietı, qalalardaǧy bekınıs qabyrǧalarynyŋ myqtylyǧy tūrǧysynan Oǧyz memleketınıŋ Orta Aziia territoriiasyndaǧy quatty el bolǧandyǧyn körsetedı.
Türkılerdıŋ eŋ maŋyzdy dastandarynyŋ bırı «Qorqyt ata» kıtabyndaǧy keibır jer-su ataularynan da oǧyzdardyŋ tarihi ızderın tabuǧa bolady. Dastandaǧy «Qaraşūq» tauy bügınde Qaratau dep atalatyn tau jotasy, odan bölek osy aimaqta Qaraşyq degen qala da bar. Mahmūd Qaşǧaridıŋ kartasynda oǧyzdardyŋ meken etken jerlerı retınde Qaraşūq taularynyŋ etegı körsetılgen.
Ortaǧasyrdaǧy oǧyzdar tarihyn zertteuşı belgılı türık ǧalym, İzmir qalasyndaǧy Dokuz Eilül universitetınıŋ jalpy tarih kafedrasynyŋ professory Erkan Göksu:
«Köşpelılerde otyryqşy ömır saltyn ūstanǧan qalalar da boldy. Mūndai qalalar halyqtyŋ oi älemınıŋ, äleumettık, mädeni jäne ekonomikalyq ömırınıŋ körınısı retınde öte maŋyzdy. Şynynda da soŋǧy jyldary köşpelı ömır-saltymen qatar, qala ömırınıŋ qatar damyǧandyǧy turaly maŋyzdy tūjyrymdamalar jasady. Būl «köşpendıler» ūǧymynyŋ toryna qamau arqyly bızdıŋ oiymyz, mädenietımız ben örkenietımızdı joqqa şyǧaryp kelgen «eskı» közqarasty özgertu qajettılıgın körsettı.
Jalpy arheologiia men tariqqa bailanysty eŋ maŋyzdy jūmystar Qazaqstan aumaǧynda jasaldy. Keŋestık kezeŋnen keiın aimaqta jürgızılgen arheologiialyq zertteuler būryn -soŋdy bız bılmegen ärtürlı ejelgı eldı mekenderdı anyqtady. Olardyŋ ışınde osy qazaq dalasyndaǧy Oǧyz tarihi mūralarynyŋ orny bır töbe. Oǧyzdardyŋ ata-babalarynyŋ tüp-tamyry, tarihynyŋ bastauy Qazaqstanda jatqany tarihi mälımetterde bar. Būl da öz kezegınde Qazaqstan men Türkiia arasyndaǧy tarihi-mädeni bailanystyŋ nyǧaiuyna üles qosady» – dedı.
