Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev öz Joldauynda auyl şaruaşylyǧyn damytudyŋ maŋyzdy tüiınderıne toqtala kelıp, «Auyl şaruaşylyǧyn tehnologiialyq tūrǧydan qaita jabdyqtaudy qoldau täsılderın mūqiiat qarauymyz qajet. Auyl şaruaşylyǧy salasynyŋ basty mındetı – elımızdı negızgı azyq-tülık önımımen tolyq qamtamasyz etu» dep atap körsettı. Endeşe auyl şaruaşylyǧyn örkendetıp, auyldardyŋ äleuetın jaqsartuda şaǧyn şarua qojalyqtaryn bırıktırıp, kölemdı kooperativke ainaldyrudyŋ köpke tigızer kömegı mol.
«Sausaq bırıkpei, ine ılıkpeidı» degen ataly söz bar. Egemendıgımızdıŋ alǧaşqy jyldary sol inenı qolǧa alyp, keŋesten qalǧan qūraqtan körpe jasau kerek edı. Jekeşelendıru barysynda «el enşısıne berıledı» dep tılımdelgen dünienı kooperativ qūru arqyly qaita jinaqtauǧa, qalyptasqan tehnologiiany būzbai öndırıstık üderıstı ärı qarai jalǧastyruǧa bolatyn edı. Naryq ekonomikasy älem üşın qalypty ürdıs bolsa da, bızge onyŋ beimälım tūstaryn eşkım üiretken joq. Osynau bır almaǧaiyp zamanda keibır jylpostar pysyqtyq tanytyp öndırıstık kooperativ qūrǧan-dy. Bıraq keiınnen olardyŋ «pai jinap bai» atanǧany belgılı boldy. Qazır olardyŋ köpşılıgı özderın «aspannan aiaǧy salbyrap tüskendei» sezınedı.
Jekeşelendıru nätijesı jalpy köpşılıktıŋ köŋılınen şyqpady. Keŋesten qalǧan jyrtysty keregıne jaratqan būqaranyŋ şama-şarqy ūzaqqa jetpedı. Ösım beretın malymyzdyŋ qūny kök tiyn bolyp, sabyn men araqqa aiyrbastalyp, sarqylyp bıttı. Söitıp, halyq qolynda soŋynda jer tılımıne şartty türde berılgen qūqyqtary (ülesterı) ǧana qaldy.
Ükımet naryq talaptaryn tüsınıp ülgermegen auyl tūrǧyndaryna «Ülesterıŋdı zaŋdastyryp ne jeke şarua bol, ne bolmasa käsıporyndardyŋ jarǧysyna qūiyp qūryltaişylar qataryna kır» degen şart qoiǧany älı esımızde. Azyn-aulaq qūraly bar azamattar şarua qojalyqtaryn qūryp, jeke kettı. Batyldyq pen derbestık tanyta almaǧandar jer ülesterın käsıporyndarǧa tapsyrdy. Bıraq odan älı de paidasyn köre almai jür. Osylaişa taraǧan kolhozdar men sovhozdardyŋ ornyna auyl tūrǧyndarynyŋ mülıktık pailary men jer ülesterınen qūralǧan serıktestıkter men aksionerlık qoǧamdar paida boldy. Joǧaryda aitqandai, öz ülesterın berıp, odan eşqandai paida körmegen qara halyq üidegı özınıŋ qosalqy şaruaşylyǧyna ümıt artty. Bügıngı taŋda osy üi şaruaşylyqtary Qazaqstanda öndırıletın mal önımderınıŋ 70 paiyzǧa juyǧyn eşbır tehnologiiasyz jäne de memleket tarapynan berıletın kömeksız berıp otyr. Al eger olardy zamanaui tehnologiialarǧa tartyp memleket tarapynan qoldau körsetse, üi şaruaşylyqtarynan qūralǧan kooperativterdıŋ bererı de eselenıp, auyldaǧy halyqtyŋ tūrmys deŋgeiı aitarlyqtai köterıler edı.
Qysqa jıp bailauǧa kelse de…
Şarua qojalyqtaryna qaityp oralaiyq. Bastapqyda olardyŋ jaǧdaiy köŋıl könşıterlık boldy dep aitudyŋ retı kelmeidı. Döŋgelegı bolsa traktory joq, arbasy bolsa aty joq jaŋa agrobiznesmenderdıŋ alǧaşqy on-on bes jyly jūmys qūralyn qalyptastyryp, etekterın jauyp, esterın jinaumen kettı. Bır-bırıne täueldı, kırıptar bolǧysy kelmei, jer alqaby az bolsa da ärqaisysy özıne jeke tehnika aldy. Tırnektep jiǧan aqşasy men nesie räsımdep satyp alynǧan qūral-jabdyqtyŋ quattylyǧy öndırıstegı naqty qajettılıkten anaǧūrlym köp bolǧandyqtan, alynǧan zat bos tūrdy. Nätijesınde şyǧarǧan önımnıŋ özındık qūny ösıp, ekonomikalyq tiımdılık tömendedı. Däl osy jerde kışıgırım şarualardy da kooperativ arqyly bırıktırıp jıberudıŋ retı kelıp edı… Ätteŋ, onyŋ jolynda da naqty äreket bolmady.
Üi şaruaşylyqtaryna qaita oralaiyq. Kooperativ qūru boiynşa memleket tarapynan osydan on bes jyl būryn bolǧan sony serpındı jobany eske alaiyqşy…
Lizing pen nesie syiaqylary 9 ben 11 paiyz bolyp tūrǧanda «SPK» degen 5 paiyzdyq jaŋa baǧdarlama būlttan şyǧa kelgen kündei jarq ete tüstı. Şynyn aitu kerek, bırneşe adam bırıgıp süt jinaimyn dese jeŋıldetılgen tärtıpte berıletın öte arzan nesie auyl arasyna tym şikı küiınde kettı. Onyŋ üstıne üi-üidı aralap eşkım nasihat jūmysyn jürgızbegendıkten, baǧdarlama turaly aqparat oblys pen audandardaǧy kabinetterden aryǧa şyǧa qoimady. Alaiaqtar sybyr-kübırmen taraǧan aqparatty estıp alyp, kooperativke kırgen adamdardyŋ jalǧan tızımın jasap, arzan nesienı talan-tarajǧa saldy. Onyŋ 90 paiyzy qaitarusyz qalǧandyqtan nesie beretın ūiym da, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı de būl taqyryptan at-tonyn ala qaşty. Baǧdarlamanyŋ avtorlarynan «jobalaryŋ nelıkten jabyldy?» dep sūrasaŋyz, «şarttary şikı boldy» dep moiyndaudyŋ ornyna «halyq bırıguge daiyn emes», «būl utopiia eken», «kooperativ qūru tiımsız» dep sudyrata jöneluden taiynbaidy.
Eşten keş jaqsy
Ötken jyly mamyrdyŋ basynda COVID-19 pandemiiasynan sal (paralich) küiıne jetken ekonomikany qaita qolǧa alu kerektıgın tapsyrǧan Prezidentımız üi şaruaşylyqtaryna erekşe nazar audardy! Būl endı auyldaǧy şarua baqqan aǧaiynǧa bırıgıp, tırlık etemız deuge tuyp tūrǧan naǧyz jūldyzdy sät degım keledı. Öitkenı Prezidentımızdıŋ özı batiqasyn berıp, ekı tızgın bır şylbyrdy qolymyzǧa ūstatyp otyr ǧoi. Qyruar qarjy da bölınedı. Endı ne kerek? Qalai bolǧanda da osy künderde kooperativ qūrudy aqi-taqi söz etudıŋ naǧyz tarihi sätı tuyp tūrǧanyn esten şyǧarmauymyz qajet. Tıptı, söz etıp, naiqalyp jürıp almai, bılektı sybanyp jıberıp ıske kıreiık. Ömır talaby, jahandy jailaǧan jaisyz ındet bızden osyny talap etıp otyrǧanyn barlyq jan-tänımızben sezınuımız kerek!
Endeşe kooperasiia auyl tūrǧyndaryna ne beredı, ol qalai qūrylady, ol üşın ne ısteu kerek degen qarapaiym sūraqtarǧa keleiık. Būǧan deiın de qūrmaqşy bolyp edık qoi, nege qūrylmady deuşıler de tabylar, olarǧa da jauap berıp körelık.
Jalpy kooperativ qūru mümkın be degen sūraqqa saiasatkerler men sarapşylar älı de naqty jauap tappai keledı. Dese de, pıkır bıldıruşılerdıŋ basym köpşılıgı pessimister tarapynda, saryuaiym soǧyp ketetını de jasyryn emes. Ökınıştı! «70 jyl kollektivtenuden şarşaǧan halyqtyŋ ūjymdasa jūmys ısteuge qūlqy joq», «būl da baiaǧydaǧy kolhozdasamyz degennıŋ bır türı ǧoi…» degen bos äŋgımenı alǧa tartyp, kooperasiia jūmysyn tejep jatqandar älı de jetıp-artylady.
Bıraq 2016 jyly vedomstvomyzǧa jaŋa basşynyŋ keluımen kooperasiia taqyryby jandana bastady. İdeia da, niet te keremet. Auyl şaruaşylyǧyn qarjylai qoldau qory būryn-soŋdy bolmaǧan prinsiptı qoldana otyryp, kooperativ qūruşylarǧa keremet baǧdarlama syilasa, ministrlık investisiialyq subsidiia jaǧyn jainatyp qoidy. Nätijesınde Qazaqstan boiynşa 157 eldı mekende qūny 5 milliondyq süt jinaityn beketter ornatyldy. Saliqaly nesie saiasaty men investisiialyq subsidiia sol beketterdıŋ kooperativter üşın qoljetımdı boluyna arqau edı.
Äreket bolmasa, bereket joq
Qoǧamdy bır ideia töŋıregıne jūmyldyru oŋai şarua emes. Bırıktıru jolyndaǧy eŋ basty şyǧyn uaqyt pen jüike ekenın jaqsy bılemız. Är adammen jeke kezdesıp, oǧan bırıgudıŋ tiımdı joldaryn täptıştep tüsındıru kerek. Alaida ädettegıdei ortalyqtan bastalǧan baǧdarlama jergılıktı jerde pärmendılıgın joǧaltyp aldy. Kooperasiia jalauyn jyqpaǧan ministrlıktıŋ kınäsı joq ekenın aita ketu kerek. Būl jūmysqa äkımder jauapty boldy. Olardyŋ baiaǧy aqşa jetıspeidı degen syltauymen «bastaimyz, qalǧanyn köre jatarmyz» degen selqostyǧy jūmystyŋ berekesın ketırdı. Oblys jetekşılerınıŋ qolynda äleumettık-käsıpkerlık korporasiialar siiaqty qarjy instituttary bolsa da, olar būl baǧdarlamaǧa tartylmady. Aqyry äkımderdıŋ halyqty kooperativke kıru boiynşa nasihattau jūmysy asyǧys ärı sapasyz öttı. Aqşa qarastyrmaǧan soŋ ügıtteu jūmysy tälımın täjıribeden alǧan adamdarǧa emes, äkımdıktıŋ söileuden şarşamaityn mamandaryna tapsyryldy. Olar bolsa kez kelgen jaŋalyqqa kümänmen qaraityn auyl tūrǧyndarynyŋ bır-ekı ötkır sūraǧyna tiısınşe dūrys jauap bere almai, degbırı qaşyp, sözderınıŋ basy küŋgır, aiaǧy mıŋgır bolyp, bastaǧan ısterın aiaqsyz qaldyrdy. «Jospar qaida?» dep töbeden toqpaqtap jatqan soŋ kooperativterdı qaǧaz jüzınde syqityp, qūrdy da qoidy. Söitıp, «Äp-ädemı än edı, pūşyq aityp qor qyldy» boldy da şyqty. Turasyn aitqanda, tyŋ şarua qolǧa alynbai jatyp, aiaǧy qūrdymǧa kettı…
Sonymen qatar baǧdarlamada auyl adamdaryn kooperativke müşe bolyp kıruge, ne bolmasa sonyŋ qyzmetın tūtynuǧa müddelı etetın, qūramyna kırgennen keiın kooperativtı basqaru jūmysyna jan-tänımen kırıp ketuge yntalandyratyn mümkındıkter ūsynylmady. Halyqqa eŋ aldymen süt saqtaityn oryn emes, sol süttı öndıruge qajet jem-şöptıŋ qoljetımdılıgı uaiym boldy. Şabyndyǧy men astyǧy mol soltüstık öŋırlerdıŋ özınde şöp kelısınıŋ baǧasy 25 teŋgeden assa, arpa kelısınıŋ baǧasy 60 teŋgege deiın köterıldı…
Ekı jyl öte kele kooperativ prosesınıŋ tamyryna qaita balta şabyldy. AÖK-ŋ saiasat arenasyna qaityp kelgen «60 myŋ tonnalyq alyp azamattar» kooperativ jūmysyn jalǧastyru ornyna, aldyŋǧylardy tabalap, «bırlık tübı – tırlık» degen ūly ūǧymdy tübırımen jūlyp tastaudy maqsat tūtty. Sebebı būl jerde tek ırı şaruaşylyqtardyŋ müddesı közdeldı. Al olar öz kezegınde auyl adamdarynyŋ bırıgıp, kooperativ qūryp, bäsekege tüsuıne qūlyqsyz boldy. Sonymen qatar, memleketten berıletın subsidiia «jetpei qalady» degen täuekel barda, «Baidyŋ malyn baiǧūs qyzǧanady» degendei olarǧa artyq auyz aş qūrsaqty qoş körmedı. Megafermalardy ǧana moiyndaityndardyŋ bar armany «üi şaruaşylyqtary» sanatyn, kooperativke qarastyrylǧan azdaǧan subsidiiany joiuǧa baǧyttaldy. Auyz aşsaŋ, «Auyldaǧy mal – auru taratqyş. El arasynda jatypışerler köp. Jauapkerşılık müldem joq» degen pıkırler köldeneŋ tartyldy.
Ädıldık üşın aitaiyn – ol ras, ırı qara maldy auyl tūrǧyndary şaruaşylyq deŋgeiındegıdei tehnologiiaǧa säikes baǧa almaidy. Bıraq oǧan köngen halyq bar ma? Jalaqysy jaqsy jūmys berıp jatsaq bır särı… Jaǧdai jasamadyq pa, maldy üide ūstama dep talap ete almaimyz. Auyl halqy bolsa kırıs közın arttyryp, jaqsy ömır sürudı qalaidy. Olarǧa bar keregı sol. Al endı osyndai jaǧdaida üi şaruaşylyǧynyŋ qolyndaǧy 1,9 mln bas ūrǧaşy maldy qaitpekpız? Jylyna 1,5 mln bastan astam būzau äkeletın äleuetı bar «üi şaruaşylyqtaryn» ysyryp tastap, şetelden mal tasimyz ba, qalai? Menıŋşe, Prezidentımızdıŋ soŋǧy ündeuınde auyl tūrǧyndarynyŋ bırıgu jolyn yntalandyratyn erekşe baǧdarlama kerek ekendıgınıŋ aityluy beker emes.
Jūmyla kötergen jük jeŋıl
Ondai baǧdarlamany bız Aqmola oblysy Aqköl audanynyŋ Azat auylynda jüzege asyrudy qolǧa aldyq. Teoriiadan naqty ıske köşetın kezeŋde 1 mln 700 myŋ üi şaruaşylyǧyn kooperasiia arqyly damytu mäselesın kabinet deŋgeiınde ideia jinau arqyly şeşuge bolmaidy. Oǧan uaqyt joq. Oblys äkımderı men qūzyrly organdarǧa bızdıŋ täjıribenı qoldanu boiynşa tapsyrma berılse jetkılıktı. Bılgenımızben bölısuge bız daiynbyz.
Kooperativımızdıŋ qūrylu tarihyn qysqaşa aita keteiın. Eŋ aldymen «auyl tūrǧyndarynyŋ bırıgıp jūmys ısteuı üşın naqty ne ısteu kerek jäne kooperativ qūrylǧan jaǧdaida, onyŋ tūraqtylyǧyn qalai qamtamasyz ete alamyz?» degen ekı sūraqqa S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetınıŋ ǧalymdarynyŋ ǧylymi közqarastarymen qatar jergılıktı jaǧdai men halyqtyŋ oiyn bır-bırımen üilestıre otyryp, jauap ızdedık. Basty bılgenımız – kooperativ qūruda alǧaşqy qadamdy adam emes, memleket ne mesenat jasauy tiıs. Bızdıŋ kooperativ qūru turaly oiymyzdy «Samūryq Qazyna» äl-auqat qoryna aittyq. Tüsındı. Qoldady.
Endıgı kezekte ırgeles auyldardyŋ äleumettık jaǧdaiyna beiqam qaramaityn, amanatqa qiianat jasamaityn adal da abzal serıktes tabu kerek edı. Taŋdau Aqmola oblysy Aqköl audanyndaǧy Azat kentınen 6 şaqyrym jerde ornalasqan «Qara naiza» şaruaşylyǧyna tüstı. Būl – qojalyq orta deŋgeidegıler qatarynda. Qora-qopsysy qarapaiym. Aǧaştan salynǧan. Jūpyny deuge kelmeidı, jyltyrap tūrǧan jerı de joq. Qarapaiymdylyǧynan bolar, «Qara naiza» şaruaşylyǧy ideiamyzdy qoldap, kooperativke qajet jer bölıp, üi şaruaşylyqtaryna qyzmet körsetu maqsatynda qūrylǧan jaŋa qūrylymǧa demeuşı ärı kömekşı boluǧa kelıstı. Söitıp, 2019 jyldyŋ küzınde S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrarlyq universitetınıŋ qoldauymen jobamyzdy qaǧazǧa tüsırıp, «Samūryq-Qazyna» qorynan qarajat alyp, jūmysty bastap kettık.
Eŋ auyry osy ideiany öz oiymyzdaǧydai auyl tūrǧyndaryna jetkızu, tüsındıru boldy. Malǧa qajet sapaly jem-şöptı ösırıp, ony arzan baǧamen auyl tūrǧyndaryna jetkızuge, erkek maldy bordaqylauǧa, ūrǧaşy maldy köktemnen qysqa deiın baǧyp beruge, olardy qoldan ūryqtandyryp, veterinariia jaǧynan qadaǧalap tūruǧa daiyn ekenımızge halyqty bırden sendıru oŋai emes. Osyny eskere otyryp, nasihattau jūmysyna ülken män berdık. Bızge ülken demeu bolǧan taǧy bır jai – ol serıktes retınde tartylǧan «Qara naiza» şaruaşylyǧynyŋ sol maŋdaǧy auyl tūrǧyndarynyŋ aldyndaǧy joǧary bedelı boldy.
Ügıtteu jūmysyn jürgızuge bılıktı de, bılımdı, ömır körgen, täjıribelerı mol, halyqpen qoian-qoltyq aralasyp, solardyŋ tılımen söilese alatyn azamattar tartyldy. Olar küzden bastap köktemge deiın qystyŋ sūrapyl borandaryna qaramastan alty ai boiy 13 eldı mekendegı är üidı aralap şyqty. Nätijesınde 1075 adamǧa säikesınşe aqparat pen bılım berıldı. Mamandar qoldaryna qalam men qaǧazyn alyp, kooperativ qyzmetın paidalanu jäne üi şaruaşylyǧy bolyp jeke jūmys ısteudıŋ aiyrmaşylyǧyn tüsındıruden jalyqpady. Aqyry tamşylap tüsındıru arqyly tasty tesıp şyqtyq.
Kooperativ jūmysynda tört prinsiptı negızge aldyq:
Bırınşısı – qanaǧat. Kooperativtıŋ öz tūtynuşylaryna körsetetın qyzmetten tabatyn paidasy özındık qūnnyŋ 10-15 paiyzynan aspau kerek.
Ekınşısı – jauapkerşılık pen abyroi. Kooperativ pen auyl tūrǧyndarynyŋ arasynda jasalatyn kelısımşart senımdı bolu üşın bergen uädenı būljytpai oryndau qajet. Mysaly, baǧuǧa alǧan mal joǧalsa, ornyna däl sondai mal qoiu nemese qūnyn ädıl baǧamen uaqytynda öteu.
Üşınşısı – tehnologiiany därıpteu. Bordaqylau da, örıste ösıru de zamanaui talaptarǧa sai boluy şart. Auyl tūrǧyny şaruaşylyq jaǧdaiynda ösırılgen maldyŋ küiı üidegı malmen salystyrǧanda bırneşe ese jaqsy bolatynyn sezse ǧana kooperativke qyzyǧuşylyq paida bolady.
Törtınşısı – auyl tūrǧyny üşın tabysty ūlǧaitu mümkındıgınıŋ boluy. Iаǧni mal ötkızumen ǧana şektelmeu. Ärı qarai kooperativtıŋ kömegımen arzan nesiege qol jetkızıp, oǧan qosymşa mal alyp kooperativtıŋ qyzmetın paidalanu arqyly kırıs kölemın eselei beru.
Osydan bır jyl būryn ideiamdy tüsındırgen kezde adamdar «Qolyndaǧy bar maldy kooperativke tapsyryp qoiyp, auyl tūrǧyny ne ıstemekşı?..» dep külgen edı. Mıneki, uaqyttyŋ özı däleldep şyqty. Kooperativke malyn senımmen tapsyryp, qoly tolyq bosaǧandardyŋ bır bölıgı audan ortalyǧynda jūmysqa ornalassa, ekınşı bölıgı bau-baqşamen ainalysyp kettı. Kırıs közın barynşa ūlǧaitu degen osy emes pe?..
Sonymen, baǧanadan toqyp otyrǧan örmegımızdıŋ toqeterı – ırılengennıŋ ısı ırı bolady. Kooperativke bırıkkennen ūtpasaq, ūtylmaimyz. Tıptı, ärıden alsaq, «Tüienı jel şaiqasa, eşkını kökten köresıŋ» degendei, mynau joiqyn ındet auzyn aiǧa bılegen memleketterdıŋ özın teŋseltıp jatqanda oŋaşa qalyp alysqa baru qiyn. Ne bolsa da bırıgıp, jūdyryqtai jūmylyp, qiyndyqqa qarsy tūrǧanymyz jön ekenı dausyz.
Anas BAQQOJAEV,
jurnalist, «Kooperativ qūru arqyly auyl
tūrǧyndarynyŋ äleumettık jaǧdaiyn köteru»
jobasynyŋ jetekşısı
