Kerch kikıljıŋı

Bırneşe künnen berı Qara teŋız ben Azov teŋızı aralyǧyn jalǧap jatqan Kerch būǧazynda oryn alǧan oqys oqiǧaǧa bailanysty älem jūrtşylyǧy dür sılkınıp otyr. Mūnda Resei jäne Ukraina äskeri-teŋız küşterınıŋ qaterlı qaqtyǧysy oryn alyp qala jazdady. Bıraq ekı jaqqa janjal şaqyra alatyndai kikıljıŋnıŋ tuǧanyna talas joq. Qazır osyǧan bailanysty ekı tarap ta bır-bırlerın aiyptap, halyqaralyq qauymdastyqty ara aǧaiyndyqqa şaqyryp jatyr. Ekı taraptyŋ da alǧan betterınen qait­paityn türlerı bar. Qalai degende de, jaǧdai kädımgıdei uşyǧyp tūr.

Oqiǧa bylai bastaldy. Üstımızdegı jylǧy 25 qaraşa, jeksenbı künı taŋerteŋgı saǧat 7-nıŋ şamasynda ukraina Äskeri-teŋız küşterınıŋ üş kemesı Kerch būǧazy arqyly kelıp, Qyrym köpırınen ötuge äreket jasady. Sol kezde Resei şekaraşylarynyŋ küşımen teŋız üstınde toqtatyldy.
Kemelerdı toqtatu küş qoldanu jolymen jüzege asyryldy. Sebebı, kemeler şekaraşylar qoiǧan talapty oryndai qoimady. Sondyqtan mūnda atqylau da, abordaj da, taran da, kemege basyp kıru de, tıptı ukrain teŋızşılerınıŋ jaraqat alyp qaluy da oryn aldy.
Bızdıŋ reseilık qandasymyz, belgılı jazuşy Sergei Baimūhametov oqiǧa tırkelgen boida oǧan özınıŋ közqarasyn tanytty. «Älbette, būl kikıljıŋ keŋ auqymda – ekı memlekettıŋ saiasi teketıresı tūrǧysynan qarastyrylady, – dep atap körsettı ol. – Bıraq kemelerdı atqylaudyŋ joǧary komandovanie tarapynan berılgen būiryq boiynşa jasalmaǧan da boluy mümkın. Al eger būlardyŋ bärı nasihattyŋ otyna malynyp alǧan naqūrystardyŋ öz betterınşe ıstep jürgen äreketterı bolsa şe?! Endı sonyŋ kesırınen halyqaralyq ülken janjal tuǧaly tūr, endı būl tyǧyryqtan qalai şyǧatynymyzdy eşkım de bılmeidı. Öitkenı, bızdıŋ tarapymyzdan otty qaru paidalanu, taran, ekipajdy basyp alu, – ukrain äskeri qyzmetkerlerı arasynda jaraqattanǧandar da bar, – sekıldı anyq oǧaş äreketter jasaldy… Olar qarsy oq ta atpaǧan».
Tegınde, būl pıkır de negızsız emes. Endı Resei Federasiiasy federaldy qauıpsızdık qyzmetınıŋ mälımdemesıne süiensek, ol mūnyŋ bärı zaŋdy türde jasalǧanyn aiǧaq etedı. Onyŋ közqarasynşa, ukrainnyŋ brondy «Berdiansk» jäne «Nikopol» şaǧyn katerlerı, sondai-aq «Iаny Kapu» teŋız buksirı Resei Federasiiasynyŋ Qara teŋızdegı memlekettık şekarasyn būzyp ötıp, uaqytşa jabyq territoriia­lyq teŋız akvatoriiasyna basyp kırgen.Tärtıp būzuşylar odan ärı Kerch būǧazyna bettegen. Kiev jaǧy Odessa portynan şyqqan būl üş kemenıŋ Qara teŋız arqyly Azov teŋızı akvatoriiasyna enıp, Mariupol portyna baryp jetpek bolǧanyn habarlaidy.
Alaida, Resei tarapynyŋ mälımdeuınşe, ukrain jaǧy belgılengen tärtıp boiynşa būl korablderdıŋ Kerch būǧazy men Qyrym köpırınen ötetını jönınde aldyn-ala tapsyrys berıp, olardy ötu kestesıne engızbegen. Būǧan qosa, olar RF territoriialyq sularyna kırgen boida qauıptı manevrler jasai bastaǧan. Sol kezde Resei tarapynan berılgen talaptardyŋ bırde-bırıne qūlaq aspaǧan.
Bolǧan oqiǧaǧa ekı jaq ta bırden ülken män bere qarady. Ukrain tarapynyŋ pıkırınşe, Resei men Ukrainanyŋ Azov teŋızın ekı eldıŋ de ışkı su keŋıstıkterı dep tanyǧan kelısımıne säikes, korablderdıŋ osy marşrutpen jürıp ötulerıne bolatyn edı. Resei tarapynyŋ pıkırınşe, ukrain kemelerı Reseidıŋ su territoriiasyna kırerden būryn aldyn ala eskertıp, Qyrym köpırıne bırneşe şaqyrym qalǧanda toqtau­lary kerek-tın. Bıraq ukrainalyqtar mūny jasamaǧan. Sosyn Resei şekaraşylary korablderdıŋ bırın taran jasap toqtatqan.
Osy dümpudıŋ şyrǧalaŋynda aldymen Ukraina prezidentı Petr Poroşenko eldıŋ territoriiasynda 2019 jylǧy 25 qaŋtarǧa deiın soǧys jaǧdaiyn engızu turaly jarlyqqa qol qoidy. Būdan keiın būl mäselenı Ukraina Joǧarǧy radasy qarady. Ol eldıŋ jekelegen oblystaryna soǧys jaǧdaiyn engızuge kelısım berdı. Prezident ūsynysyn 276 deputat qoldap, 30 deputat qarsy dauys berdı, 1 adam qalys qaldy. Söitıp, soǧys jaǧdaiy Reseimen şekaralas barlyq audandar men Vinnisa, Lugansk, Nikolaev, Sumy, Odessa, Harkov, Chernigov jäne Herson oblystarynda qoldanylatyn boldy.
Bolǧan jaǧdaiǧa orai älemnıŋ jetekşı elderı de öz közqarastaryn bıldıre bastady. Mäselen, AQŞ bilıgı Reseige ukrain kemelerı Kerch būǧazynan ötıp bara jatqan kezde halyqaralyq qūqyqtardy būzdy degen aiyp taǧyp, Mäskeuden aimaqtaǧy ahualdy retteudı talap ettı. Būl turaly AQŞ-tyŋ BŪŪ janyndaǧy ökılettı elşısı Nikki Heili habarlady. «Ukrainanyŋ Kerch būǧazy arqyly zaŋdy negızde ötuıne kedergı keltıru – halyqaralyq qūqyqty būzu», – dep mälımdedı diplomat. Al AQŞ prezidentı Donald Tramp mūndaǧy jaǧdaidyŋ özıne ūnamai tūrǧanyn, endı onyŋ retteletınıne sengısı keletının jetkızdı.
Resei prezidentı Vladimir Putin bolsa, būl oqiǧany ukrain tarapynan jasalǧan arandatuşylyq dep baǧalaidy. Ol özınıŋ būrnaǧy künı Germaniia kanslerı Angela Merkelmen telefon arqyly söilesken sözınde tap osyndai tūjyrym aitty. Resei liderı äŋgıme kezınde Berlin ukrain tarapynyŋ būdan keiın oilanbaǧan tırlıkter jasamauyna yqpal etetınıne ümıt artatynyn bıldırdı.
Qazır reseilık sarapşylar da būl taqyrypty ainalyp ötıp jatqan joq. Sonda olardyŋ basym bölıgı halyqaralyq normalarǧa säikes, ukrain kemelerınıŋ Resei Federasiiasynyŋ – Kerch būǧazy arqyly ışke qarai beibıt jolmen öte alatyndaryna nazar audaruda. Kemelerdıŋ Qara teŋızden Azov teŋızıne qarai ötulerıne eşqandai kedergı joq. Onyŋ üstıne, Azov teŋızı osy ekı memleketke ortaq su aidyny bolyp esepteledı. Alaida, teŋız üstımen jürıp ötu eşbır üzılıssız jäne jyldam qarqynmen jasaluy tiıs. Eger osy jolda būzylyp qalǧandary baiqalsa nemese «basqa belgısız küşter» şyǧyp jatsa, ukrain kemelerı uaqytşa toqtai alady. Bıraq ukrain tarapy būl joly ondai belgıler bermegen. Kemenıŋ jürıp ötuı jaǧalaudaǧy basqa memlekettıŋ qauıpsızdıgıne qater töndırmegen jaǧdaida ǧana beibıt jolmen jasaldy dep esepteledı. Būdan bölek, teŋız üstınde qandai da bır manevr jasauǧa, kez kelgen qaru türımen oqu-jattyǧu jiynyn jasauǧa tyiym salynady.
«Jetkızılgen aqparlarǧa qaraǧanda, ukrain kemelerı Kerch būǧazy maŋynda tūrǧan kemelerdı ainala manevr jasaǧan, – deidı Resei Ǧylym akademiiasy Memleket jäne qūqyq institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı Kamil Bekiaşev. – Men olardyŋ būl äreketterın halyqaralyq teŋız qūqyqtaryn būzu retınde baǧalaimyn. Sebebı, olar būl jerden beibıt türde: tez jäne toqtausyz ötıp ketu jönındegı talaptardy oryndaǧan joq. Qalyptasyp otyr­ǧan jaǧdaida Reseidıŋ qaru qoldanuǧa tolyq qūqy bar. Al sol kezde ukrain tarapy oǧan qarsy jauap qatqan jaǧdaida Resei şekaraşylary tärtıp būzuşylardy sol boida kıdırmesten joiyp jıberuıne bolatyn edı». Sarapşynyŋ pıkırınşe, Resei ükımetı kem degende Ukrainaǧa halyqaralyq teŋız qūqyqtary men Resei zaŋnamasyn būzǧandyǧy turasynda nota joldauyna bolady.
«Resei tarapynyŋ ukrain brondy katerlerın sanauly sekundtarda joiyp jıberuge tolyq küşı jetetın edı, – deidı äskeri tarihşy Dmitrii Boltenkov. – Būǧan tıptı teŋız üstındegı qarauyl kemelerı men qauıpsızdık qyzmetınıŋ jaǧalaudaǧy katerlerınıŋ de küşterı jetedı. Resei Äskeri-teŋız küşterı turaly ait­pai-aq qoiaiyq. Äskerilerdıŋ qazır Qyrymda öte quatty aviasiialyq jäne teŋız toptary bar».
Resei Federasiia keŋesı qorǧanys jäne qauıpsızdık komitetınıŋ müşesı Frans Klinsevich būl arandatuşylyqtyŋ Resei tarapynan qatqyl jauap qatuyna eseptelıp jasalǧanyn aitady. Būl halyqaralyq janjaldyŋ şyǧyp ketuıne bırden-bır sebep bolady. Ukraina prezidentı alda bolatyn sailauǧa deiın özınıŋ halyq arasyndaǧy bedelın köterıp, reitingısın ösıru üşın mūndai äreketterdıŋ älı talaiyna baruy äbden mümkın. «Qazır küllı älem bızdıŋ būǧan qarsy jasalatyn reaksiiamyzdy kütıp otyr, – dedı senator. – Sondyqtan öte qataŋ diplomatiialyq eskertu jasaluy qajet, bıraq kez kelgen ärekettı jasarda barynşa mūqiiat boluymyz kerek».
«Būl arandatuşylyqtyŋ daiyndalyp jatqanyna bıraz uaqyt boldy, – dep mälımdedı RF prezidentı janyndaǧy Qyrym Respublikasynyŋ tūraqty ökılı Georgii Muradov. – Ukraina prezidentınıŋ sailauy ötetın uaqyt jaqyndap keledı. Al qazırgı memleket basşysy Petr Poroşenkonyŋ pozisiiasy öte älsız. Onyŋ özı mūny öte jaqsy sezınedı. Sondyqtan ukrain sailau­şylarynyŋ dauystaryn köptep jeŋıp alu üşın mūndai äreketterge jiı baratyn bolady. Onyŋ būl tırlıkterın Ukrainanyŋ batystaǧy kuratorlary da qoldaidy. Olarǧa, qūdai basqa salmasyn, Resei-Ukraina arasynda janjal tuyp, ara aǧaiyndyq jasauşylarǧa künı qaraǧanymyz kerek».
Negızı, būl tūjyrymdardyŋ da jany bar siiaqty.