Orta Aziia men Reseidı jalǧastyratyn eskı keruen joly Esıl özenı arqyly ötedı. 1830 jyly Aqmola bekınısı de osy Esıl özenınıŋ oŋ jaǧalauyna salynady.
1866-67 jyldary Aqmola okrugtık qalasynyŋ statistikalyq sipattamasynda «Esıl özenı mūz qūrsauynan ünemı säuırdıŋ 10-15-ınen qalmai arylady, sol uaqytta su tasqyny şabyndyq alqapty enı 1-3 şaqyrymǧa deiın basyp qalady, tıptı soldat slobodkasyna jäne Aqmola stanisasyndaǧy qala qūrylysyna jaiylyp ketedı, su jaiylymy joǧary deŋgeige köterıluı sirek jäne köpke sozylmaidy, sondyqtan da qala tūrǧyndary qandai da bır apattar ne qiynşylyqtarǧa şaǧymdanbaidy» deidı. Esıl özenınde taiaz jerler köp, qala tūrǧyndary jaily ötetın joldarmen jäne eşbır köpırsız-aq, ötkel arqyly ötedı dep eskertedı. Degenmen Esıl özenınıŋ oŋ qaptalyndaǧy kün saiyn ösıp kele jatqan qalaǧa jyl saiyn köktemgı su tasqyny qolaisyzdyqtar keltırgenı sözsız.
Esıl özenı arqyly ötkel salu qajettıgın sūrap jazǧan 1876 jyly 17 mamyrdaǧy Batys Sıbır bas basqarmasynyŋ ötınışıne, män-jaidy anyqtap bılgen Aqmola oblysynyŋ äskeri gubernatory 10 tamyzda «ötkel saluǧa körsetılgen oryn stanisanyŋ menşıgındegı jer, qalalyq Dumanyŋ şeşımımen osy jyldyŋ 29 säuırınde Aqmola meşaninı Zviaginsevke Esıl özenınde ūn tartatyn su diırmenın saluǧa, su diırmenınıŋ toǧanyn (bögetı) köpırdıŋ ornyna paidalanatyndai etıp saluǧa rūqsat berılıptı. Sondyqtan qazırgı uaqytta Esıl arqyly ötkel saludyŋ qajetı joq» dep jauap beredı.
Batys Sıbır äskeri okrugınıŋ injenerlık basqarma bastyǧy polkovnik Fişer 1877 jyly 8 qyrküiekte Äskeri qolbasşyǧa mynadai mazmūnda baiandau hatyn joldaidy: «1876 jyly taratylǧan Aqmola bekınısı Esıl özenınıŋ oŋ jaǧalauynda ornalasqan. Äskeri qūrylystar bekıtılgen jospar boiynşa 1840-1863 jyldary özen jaǧalauynan 54 qūlaş qaşyqtyqta, №2 aǧaş qorǧan jospar boiynşa 7 qūlaş qaşyqtyqta salyndy. Esıl jaǧalauyndaǧy topyraq sazdy qūmdaq, kei jerlerı şögındı lai, jyl saiyn köktemgı su tasqynynda mūz küşınen opyrylyp qūlaidy. 1864 jyly özen arnasy №2 aǧaş qorǧanǧa jaqyndady, ırgetasyn şaiyp kettı, özenge qaraǧan ekı qabyrǧasy qūlady.
…Esıl özenınıŋ oŋ jaǧalauynyŋ sonşama aitarlyqtai opyryluy köktemde seŋ jürgende mūzdyŋ salmaǧynan bolyp otyr, nätijesınde özen alǧaşqy arnasynan aiyrylyp qaldy» dep sebepterıne toqtalady, jaǧalaudy bekıtuge qūrylys jospary 1844 jyly bekıtılgenın, būl mäsele 1863 jyly da köterılgenın, bıraq qarjy bölınbegendıgın, eger tiıstı şara qoldanbasa, kelesı 1878 jyly köktemde bekınıstıŋ kuhniasy men atqyştar rotasynyŋ kazarmasyn su şaiyp ketetının jetkızedı.
General adiutant Kaznakov injenerlık basqarma basşysynyŋ baiandaǧan mäselesı boiynşa gubernatorǧa Aqmola qalalyq basqarmasy men Aqmola stanisasy öz taraptarynan qala qūrylysy men kazak stanisasyn özen suynyŋ tasuynan tönetın qauıptı jaǧdaidan qorǧau şaralaryn qabyldauǧa būiryq beredı.
Bırte-bırte bekınıstıŋ aumaǧy Soldat baǧyna ainalady, qalalyqtar Esıldıŋ oŋ jaǧalauyna qalalyq baq, sol jaǧalauyna bau-baqşa otyrǧyzady.
Qalalyqtar jyl saiyn köktemde qazırgı «Seruen» köpırınıŋ ornynda aǧaş köpır tastaityn, qysta jinap alatyn bolǧan.
1919 jyly qaraşada Kolchak äskerı şegıngende osy köpırdıŋ tūsynan ötedı. Äskeri basşylary Slobodkanyŋ halqyn tünde artilleriiamen atqylaudy josparlap artynyp-tartynyp kelgen, zeŋbırekter men snariadtary jetkılıktı bolatyn. Bıraq raiynan qaitqan äsker qaru-jaraqtaryn tolyq alyp kete almaidy, Esıldıŋ suyna tastaidy.
1920 jyldary qalalyq keŋes kölık jüretın kürdelı köpır (qazırgı «Seruen» köpırı türǧan jerde) saludy bastaidy, bıraq sätsız aiaqtalady. Taspen toltyrylǧan aǧaş töbeşıkterge qalyŋ börenelerdı jalǧap suǧa tüsıredı, belaǧaştary men taqtailaryn tösep ülgermeidı, köktemgı tasqyn bastalyp ketedı de, seldıŋ küşı töbeşıkterdı qūlatyp ketedı, sonymen köpır salu toqtatylady. Suda qyltiyp körınıp tūrǧan töbeşıkter jyl saiyn köktemde kezektı köpırdı saluǧa qyzmet etken.
1930 jyly 29 nauryzdaǧy Aqmola qalalyq keŋesı prezidiumynyŋ kezektı jiylysynda Esıldıŋ ekı jaǧasynda üzdıksız bailanys jasaityn köpırdıŋ bolmauy sebeptı ötkeldı ūiymdastyru mäselesın köteru jönınde okrugtık atqaru komitetıne jetkızıledı. Sol kezeŋnıŋ mümkındıkterıne qarai aǧaş köpır ornatylady.
1958 jyly qaŋtar aiynda Komsomol köşesınen Temırjolşylar parkıne köpırge ötetın joldy jobalauǧa tapsyrys berıledı.
Aqmola oblystyq Qūrylys jäne arhitektura ısterı jönındegı bölımı 1958 jyly 25 şıldede Aqmola qalasynda Esıl özenınde jaǧalaudy bekıtu, aǧysty retteu jäne tūraqty plotina qūrylysynyŋ jobasyn jasauǧa arhitekturalyq-josparlau tapsyrmasyn beredı. Atalmyş qūjatta qala ortalyǧyna jaqyn jerde jasyl jelekke oranǧan qala tūrǧyndarynyŋ demalatyn orny, Esıldıŋ oŋ jaǧalauynda temırjolşylar parkı, sol jaǧalauynda qalalyq park ornalasqandyǧyn, Esıl özenı osy jerde tıke būrylys, jyldan-jylǧa köktemgı tasu kezınde sol jaǧalaudy būzady, oŋ jaǧalaudy şögındımen toltyrady dep aitylady.
«Kazgiprogorselstroi» äzırlegen Aqmola qalasynyŋ josparlau jobasynda Esıl özenınıŋ jaǧalauyn bekıtu jäne abattandyru boiynşa negızgı prinsipter belgılengen, bıraq soŋyna deiın oilastyrylǧan, negızdelgen şeşım älı joq, sondyqtan 1959 jyldyŋ nauryzyna deiın qorşau bögetınıŋ qūrylysyn salu qajettılıgın eskere otyryp, 1958 jylǧy 1 qazanǧa deiın jūmys syzbalaryn beru tapsyrylady.
1956-1958 jyldary özen aǧysymen qiyrşyq tastardan kışıgırım bögetter qoiylady, söitıp qala tūrǧyndary qysqy jäne jaz kezderınde türlı sport jarystaryn ötkızuge, qaiyqta seruendeu, mūz aidyny, t. s. s. ötkızuge mümkındık alady. Degenmen jyl saiyn köktemde su tasuy kezınde bögetter būzylady.
Qala ömırı öz aǧysymen jyljyp ötıp jatady. 1959 jyly 12-14 mausymda qalada Aqmola oblysynyŋ II jastar festivalı ötedı, festivalge 5000 qyz ben jıgıt jinalady, aqyndar, änşıler, bişıler, körkem söz oquşylar öz önerlerın körsetedı. 14 mausymda körkemönerpazdar baiqauy Temırjolşylar saraiynda (qazırgı «Jastar» teatry), sosyn Temırjolşylar parkınde ötedı. Parkke jaiau jürgınşıler köpırı arqyly ötedı. Parkke demaluǧa, önerpazdardyŋ önerın tamaşalauǧa bara jatqan ersılı-qarsyly seŋdei soǧylysqan adamdar köpırde keptelıste qalady. Kütpegen jerden köpır taianyşy synady, adamdar suǧa qūlai bastaidy, dürlıkken halyq kelesı bettegı taianyşqa süienedı, būl jaǧynan da adamdar qūlai bastaidy. Abyrju, ürei qaiǧyly jaǧdaiǧa soqtyrady. Būl oqiǧa turaly arhivten de, sol kezdegı qolda bar baspasöz basylymdarynan da kezdestırmedık. Degenmen qala tūrǧyndarynyŋ, sol oqiǧanyŋ kuägerlerınen alǧan aqparat qaiǧyly oqiǧanyŋ osy künı oryn alǧanyna şäk keltırmeidı. «Jastar künı, temırjolşylar künı» dep eske aluy Jastar festivalı däl osy künderı öttı, Temırjolşylar künımen şatastyratyn sebebı, 9 mausym – balalar temırjolynyŋ aşylǧan künı.
Osy oqiǧadan keiın köp keşıkpei 1959 jyly 9 şıldede Aqmola qalasynda Esıl özenı arqyly kürdelı jürgınşıler köpırınıŋ jobasyn saluǧa arhitekturalyq tapsyrma berıledı (baiqasaŋyz, būǧan deiın jaǧalaudy bekıtu turaly mäsele qozǧalǧan bolatyn).
Mereke kezderındegı köpırdegı qozǧalys endı qala basşylarynyŋ nazarynda bolady.
Osy jyly 24 şıldede eŋbekşıler deputattary Aqmola qalalyq keŋesınıŋ atqaru komitetınıŋ mäjılısınde Bükılodaqtyq temırjolşy künın ötkızu turaly ıs-şaralar jospary bekıtıledı, Esıl özenı arqyly jaiau jürgınşıler köpırı men temırjoldyŋ vokzal men qala būtaǧy boiynşa tärtıptı saqtau jauapkerşılıgı temırjol basşysyna, qalalyq jäne temırjolşylar parkınde tärtıptı saqtau qalalyq milisiia basşysyna jükteledı.
1959 jyly 28 şıldede Aqmola jol bölımınıŋ basşysy men käsıpodaq ūiymy 1-2 tamyzda Temırjolşylar parkınde Bükılodaqtyq temırjolşy künınıŋ qūrmetıne jappai seruendeu turaly qauly şyǧarady.
9 punktten tūratyn qaulynyŋ 5 punktınde Esıl arqyly ötetın köpırde tärtıptı qamtamasyz etu üşın temır jol milisiialarymen qatar äskeri küzet qyzmetkerlerın de kezekşılıkke qoiady.
Aqmola qalasynyŋ eŋbekşı deputattar keŋesınıŋ atqaruşy komitetınıŋ 1959 jyly 7 tamyzda Qūrylysşylar künıne arnalǧan ıs-şaralar josparyn bekıte otyryp, qalalyq baqta 9 tamyzda taŋǧy 10-nan keşkı 11.00-ge deiın qoǧamdyq tärtıptı saqtauǧa jäne Esıl arqyly ötetın jaiau jürgınşıler köpırınde qozǧalysty baqylau tapsyrylady.
1959 jylǧy tapsyrma boiynşa 1961 jyldyŋ 15 aqpanynda Aqmola qalasynyŋ eŋbekşı deputattar keŋesınıŋ atqaruşy komitetınıŋ №43/4 şeşımımen Esıl özenı arqyly kürdelı jaiau jürgınşıler köpırın salu şaralary jürgızıle bastaidy.
Köpır qūrylysy 1963 jyly 30 qazanda qabyldanady. Esıldıŋ oŋ jaǧalauy tegıstelıp, temırbeton tastarmen qaptalady.
Jaiau jürgınşıler köpırınıŋ ūzyndyǧy – 180,6 metr, enı – 6 metr.
1968-1972 jyldary Esıl özenınıŋ tübın tereŋdetu jäne aǧynyn keŋeitu jūmystaryn jürgızu kezınde baiaǧy Kolchak äskerınıŋ suǧa batyrǧan qaru-jaraqtary tabylǧan eken.
2009 jyldan bastap būl köpırge «Seruen» atauy berıledı.
Ǧaziza İSAHAN,
Nūr-Sūltan qalasy memlekettık
arhivınıŋ ǧylymi-zertteu bölımınıŋ basşysy
