Qazırgı uaqytta äleumettık jelılerde qazaqtardyŋ 1812 jylǧy Resei soǧysyndaǧy erlıgı turaly aqparat köptep taratyluda. Būl aqparat qanşalyqty obektivtı, qanşalyqty köŋılge qonymdy, qanşalyqty senımdı? Soǧysqa qatysqan üş etnosaiasi bırlestıkten şyqqan qazaqtardyŋ sany boiynşa keltırılgen derekterge senuge bola ma? («92 000 qazaq jauyngerı orys äskerı jaǧynda» – būl öte artyq emes pe?) Osyǧan bailanysty bız azdap tüsınıkteme bere ketudı ūiǧardyq, öitkenı taratylatyn aqparatta tarihi şyndyqqa müldem sai emes jäne qolda bar arhiv derekterı rastamaityn ärı būrmalanǧan mälımetter bar.
XIX ǧasyrdyŋ basynda şekaralas aimaqta ornalasqan qazaq jäne orys halqy arasynda tatu körşılık qarym-qatynas ornaǧany, būrynǧy özara şabuyldar bırtındep basyla bastaǧany belgılı. Şekara maŋyndaǧy järmeŋkeler men «satovkalarda» sauda küşeie tüstı, dala halqy men otyryqşylar arasynda «tamyr bolu» keŋ taraldy. 1801 jyly Kışı jüz qazaqtarynyŋ Bökei sūltan bastaǧan 5 myŋǧa juyq şaŋyraq Jaiyqtyŋ oŋ jaǧalauyna qonys audardy.
Sonymen qatar jaiylymdyq jerlerdıŋ edäuır qysqaruy, Kışı jäne Orta jüzdıŋ dalalyq bölıgın jailaǧan qazaqtarǧa şekaranyŋ ışkı jaǧyna erkın ötuge tyiym saluy mal şaruaşylyǧynyŋ bırtındep joiyluyna jäne avtohtondy qazaqtardyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiynyŋ aitarlyqtai älsıreuıne äkeldı. Sonymen 1803-1808 jyldar aralyǧynda Jaiyqtyŋ dala jaǧynda şöp önımı naşar boldy, būl maldyŋ jappai qyryluyna äkeldı. Jergılıktı tūrǧyndar arasynda jappai aşarşylyq bastaldy.
Mūraǧat derekterı men jazba mälımetter körsetıp otyrǧandai, osy jaǧdailarda bastalǧan aşarşylyqtyŋ zardaby auyr bolǧany sonşalyq, öz balalarynyŋ ömırın qalaida saqtap qalu üşın dala tūrǧyndary olardy Hiua köpesterıne, Jaiyq jäne Orynbor kazaktaryna, orys şarualaryna, Orynbor köpesterı men meşandaryna amalsyz sata bastady: qazaqtar osyndai būryn-soŋdy bolmaǧan, dästürge, adamgerşılıkke jatpaityn şaraǧa baruǧa mäjbür boldy. Qazaq balalaryn tūtas hristian qoǧamdary satyp alatyn jaǧdailar boldy.
Jaiyq jäne Orynbor şekaralyq jelılerınde kedeilengen qazaqtardyŋ şoǧyrlanuy jäne olardyŋ balalaryn satu jaǧdailarynyŋ köbeiuı, Jaiyqtyŋ arǧy jaǧyna zaŋsyz ötuıne Orynbor basşylyǧyn qauıptendırmei qoimady: būl jaǧdaida patşa būryn jasamaǧan qadamǧa barady: 1808 jylǧy 23 mamyrda Orynbor äskeri gubernatory kniaz G.Volkonskiige «Orynbor şekara jelısınıŋ maŋynda köşıp jürgen qyrǧyzdardy (qazaqtar-avt.) tūtqyndau turaly» atauly Jarlyq şyǧarylady). Osy Jarlyqqa säikes qazaqtar şekaranyŋ ışkı jaǧyna mynadai şarttarmen jıberıldı: bırınşıden, olarǧa ışkı jaqqa ötu üşın tek başqūrt mūsylmandary arasynda qonystanuǧa rūqsat etıldı. Qonys audaruǧa ärbır köşpelı jer telımın alyp, 10 jyl boiy «salyq jäne qyzmettıŋ barlyq türlerın» töleuden jeŋıldık aldy. Jaŋa qonys audaruşylar şekaranyŋ ışkı jaǧyna ädettegı aŋ aulau üşın qoldanǧan sadaq pen jebeden basqa qaru-jaraqsyz öttı. Osy Jarlyqtyŋ şyǧuy qazaqtardyŋ Jaiyqtyŋ oŋ jaǧalauyna köşuınıŋ köbeiuıne äkeldı: XIX ǧasyrdyŋ 20-jyldaryna qarai şekaranyŋ ışkı jaǧyndaǧy qazaqtardyŋ sany 20 myŋ adamǧa juyqtady. 23 mamyrda qazaq balalaryn orystardyŋ satyp aluyna jäne olardy bırtındep imperiianyŋ ışkı uezderıne ötkızuge qatysty ekınşı jarlyq şyǧady.
1808 jyldan bastap qonys audarǧan qazaqtardyŋ basym köpşılıgı başqūrt kantondarynyŋ aumaǧynda tūrdy. Tıptı «Baisakalovka» dep atalatyn bütındei auyl qūryldy, onda 1818 jylǧa qarai şamamen 300 tūrǧyn boldy jäne olardyŋ barlyǧy başqūrt klasyna öttı. Baisaqaldyqtar ülgılı qoǧam bolyp körındı: olardyŋ arasynda otyryqşy-egınşılık ömır saltyna köşude qandai da bır qylmys pen terıs qylyq jasau jaǧdailary tırkelmedı. Mūraǧat qūjattary olar turaly bylai deidı: «olar üilermen jabdyqtaldy, meşıtı men uchilişesı bar, egınşılıkpen ainalysady, öz jaǧdaiy boiynşa mal ösıredı». Olardyŋ köpşılıgı bai başqūrttarǧa, türlı jūmystarǧa jaldanuǧa mäjbür boldy, köbınese jalaqyǧa özderınıŋ ornyna migrant qazaqtardy äskeri qyzmetke jıberuge tyrysty.
Şekaralas qazaqtardyŋ bır bölıgınıŋ jelınıŋ ışkı jaǧyna qonys audaruy olardy aştyqtan qūtqarǧanyna qaramastan, başqūrttar arasynda olardy jinaqy jäne otyryqşy qonystandyru ıs jüzınde bolǧan joq. Qazaqtar men başqūrttar arasynda 1755 jylǧy oqiǧaǧa bailanysty būrynnan kele jatqan kikıljıŋ bolǧan edı (sol kezde Kışı jüz qazaqtarynyŋ bır bölıgı Orynbor general-gubernatory İ.Nepliuevtıŋ aidap saluymen, qazaq jerın panalap kelgen 50 myŋdai başqūrt otbasylarynyŋ müşelerın talqandaǧan bolatyn-avt). Başqūrt starşyndary qazaqtarǧa jer telımderın bermeuge tyrysty. Būl uaqytta olar özderı de jerlerın Resei pomeşikterıne ysyrapsyz jappai satudyŋ saldarynan jerden tarşylyq körıp jatyr edı. Qazaqtardyŋ başqūrt sosloviesıne köşuı olardy köpjyldyq armiialyq qyzmetıne mäjbürledı, būl dalada erkın ömır sürıp üirenıp qalǧan qazaqtarǧa auyr tidı. Otyryqşy ömır saltyn ūnatpaityn köşpendı qazaqtardyŋ mentalitetı özgeşe edı. Sondyqtan keiınırek olardyŋ edäuır bölıgı öz dalasyna qaityp oraldy. Bıraq qazaqtardyŋ başqūrttarǧa äskeri qyzmetke jaldanuy siiaqty qūbylys keŋ taraldy, sodan keiın olardyŋ keibırı fransuz äskerlerıne qarsy reseilık tūraqty emes äsker qūramynda batyl şaiqasty.
1812 jyly I Napoleon äskerı Resei aumaǧyna basyp kırdı. Orys halqy üşın otan soǧysy bastaldy, oǧan Resei etnostarynyŋ ökılderı de qatysty. Öte kürdelı jaǧdaida 1812 jylǧy 6 şıldede patşa Ükımetı imperiia halqyna Reseidı şeteldık basqynşylardan qorǧau qajettılıgı turaly ündeu jasady, ol turaly aqparat Orynbor ölkesınıŋ general-gubernatory G.Volkonskii arqyly şalǧaidaǧy qazaq auyldaryna da jettı. Manifest tatar tılıne audarylyp, mūsylman halqy arasynda, sonyŋ ışınde dala tūrǧyndary arasynda da jariialandy.
Osydan keiın Resei memleketın qorǧau üşın Orynbor aimaǧy är türlı halyqtardyŋ ökılderınen tūratyn 31 atqyştar polkın azattyq soǧysqa jıberdı, olardyŋ ışınde 5 Orynbor, 5 Jaiyq kazagy, 19 başqūrt jäne 2 teptiar polkı boldy. Qazaqtardyŋ derbes äskeri qūramasy bolǧan joq, bıraq olar soǧysqa köpūltty Reseidıŋ orys, qalmaq, tatar jäne başqūrt siiaqty basqa halyqtarymen bırge belsene qatysty. Negızınen qazaq neofitterınıŋ edäuır bölıgı başqūrt jäne teptiar polkterı men Orynbor polkterınıŋ qūramynda soǧysqan. Mäselen, general M.Platovtyŋ kazak korpusyna kırgen I teptiar polkınıŋ qūramyndaǧy qazaqtar fransuz basqynşylarymen ataqty Borodino şaiqasynda erlıkpen şaiqasqan: osy şaiqasqa qatysqany üşın qazaq jauyngerı Mailybaiūly kümıs medalmen marapattalǧan, al starşina Qarynbai Zyndaǧūly kögıldır lentaly medal alǧan, batyr jauynger Mūrat Qūlşaranūly men Erık Azamatūly chin horunji ataǧyn alǧan. Fransuz basqynşylarymen bolǧan şaiqastarda jauynger Boranbai Şäuşbaiūly men jasauyl Yqsan Äubäkırūly erlık körsettı. Viazma tübındegı şaiqasta I Teptiar polkınıŋ jasauyly Saǧit Hamitūly 3-därejelı Äulie Anna ordenın aldy. Başqūrt qūramasynda şaiqasqan Narynbai Janjıgıtūly Georgii ordenınıŋ kavalerı boldy. Osy polkterde basqa qazaqtar da şaiqasty. Mysaly, Ämen Baibatyrūly Leipsig jäne Glogau tübındegı şaiqastarda körsetken erlıgı üşın kümıs medalmen marapattaldy. Köptegen qazaqtar orys äskerlerınıŋ şeteldık joryqtaryna qatysty.
Soǧysqa qatysqandardyŋ arasynda şoqynǧan qazaqtar da az bolǧan joq. Mysaly III Orynbor polkınde qyzmet etken Iаkov Beliakov orys qolbasşysy M.Kutuzovtyŋ qolynan marapatqa ie boldy. Keiın ol zeinetke şyǧyp, tuǧan auylyna oralyp, mūsylman dınıne qaita oraldy. Soǧysqa qatysqan keibır qazaqtardyŋ naiza, soiyl, aibalta, şoqpar, qylyş jäne sadaq siiaqty ūlttyq qaru-jaraqtary boldy.
Soǧys bastalǧannan keiın qazaq-orys saudasy küşeie tüstı. Maidanǧa mal, tamaq jäne kiım kerek boldy. Işkı Orda men Kışı jäne Orta jüz qazaqtary köp mölşerde jylqy jetkızıp otyrdy. Mäselen, 1804-1815 jyldar aralyǧynda Işkı Orda qazaqtary soǧys mūqtajyna 47,2 myŋ jylqy satqan. Şyǧys Qazaqstanda Ridder, Zyrian kenışterınde jūmys ıstegen qazaqtar Reseige qorǧanys qajettılıkterı üşın 22 myŋ rubl, al Elton tūz kenışındegı qazaqtar äskerlerge 1 millionǧa juyq pūt tūz jinady. Qazaqtar tarapynan mūndai kömek jaǧdailary az bolǧan joq.
Qazaqtardyŋ fransuz basqynşylaryna qarsy orys halqynyŋ azattyq soǧysyna qatysuynyŋ ülken tarihi maŋyzy boldy, qazaq jäne orys halyqtary arasyndaǧy qarym-qatynastardy jaqsartuǧa qolaily äser ettı. Būl qūldyq qaupı tuǧanda ekı halyqtyŋ alǧaşqy bırlesken jauyngerlık bauyrlastyǧy boldy. Dala halqy qandy şaiqas alaŋynda olardyŋ jauyngerlık ruhynyŋ qanşalyqty küştı ekenın körsettı. Būl jyldardyŋ qazaqtar üşın auyr bolǧanyna qaramastan, 1822-1824 jyldary Kışı jäne Orta jüzde memlekettılıktı joiu bastaldy, ol ūlt-azattyq köterılıstermen qatar jürdı.
Endı osy soǧysqa jäne orys armiiasynyŋ Batys Europaǧa joryqtaryna qatysqan qazaqtardyŋ naqty sany turaly aitaiyq. Äleumettık jelılerde būl kezdegı qazaq jauyngerlerınıŋ sany öte joǧary bolǧany jaily būrmalanǧan mälımetter bar: «Orys patşasy I Aleksandrdyŋ ötınışı boiynşa Ūly jüz 50 myŋ şabandoz, Orta jüz 12 myŋ şabandoz, Kışı jüz 30 myŋ adam böldı». Būlardy qossaq 92 myŋǧa jetedı. Älbette, būl sandar dūrys emes, būrmalanǧan jäne asyryp körsetılgen. Nelıkten būlai boldy:
Bırınşıden, Ūly jüz aumaǧy Resei imperiiasyna XIX ǧasyrdyŋ 50-60 jyldarynda äskeri jolmen, zorlyq-zombylyq arqyly qosyldy. Älı Reseige baǧynyşty bolmaǧandyqtan da Ūly jüz qazaqtary Resei jaǧynda soǧysa almaityn edı.
Ekınşıden, 1810 jyly Kışı jüz qazaqtarynan eŋ qūnarly degen Elek qalasynyŋ jalpy audany 600 myŋ desiatina jerı tartyp alyndy, būl qazaqtardyŋ narazylyǧyn tudyrdy jäne keiınırek Jolaman Tılenşıūly bastaǧan köterılıske alyp keldı. Būl jaǧdaida Batys Qazaqstannyŋ Novoilesk audanynan qonys audarǧan qazaqtar osynşalyq mol jauynger bere almaidy.
Üşınşıden, qazaqtardyŋ şekara syzyǧyn kesıp ötu oqiǧasynyŋ ärqaisysy kazak äskerlerı ökılderınıŋ raporttarynda naqty belgılenıp otyrdy: ekı aptada bır ret Omby men Orynborǧa qazaq dalasymen şekaradaǧy jai-küi turaly kezekşı mälımetter berılıp otyrdy. Bız köptegen reseilık mūraǧattarda jūmys ıstei otyryp, osynşama dala qazaqtarynyŋ qarumen köşıp jürgenı jaily mälımet tappadyq.
Törtınşıden, şekara şebınıŋ ışkı jaǧyna dala qazaqtary erekşe jaǧdailarda ǧana, sondai-aq atys qaruynsyz öttı.
Besınşıden, osy soǧysta marapattalǧan dala tūrǧyndarynyŋ sany 10-nan äreŋ asady.
Bır aitarlyq jait, fransuzdarǧa qarsy soǧys qimyldaryna 1808 jylǧy 23 mamyrdaǧy ekı jarlyq boiynşa, XIX ǧasyrdyŋ basyndaǧy jappai aşarşylyq jyldarynda būryn hristian dının qabyldauǧa mäjbür bolǧan dala qazaqtary jäne başqūrt kantondaryna ötkızıp jıberılgen kedeilengen qazaqtar qatysa aldy. Sondai-aq teoriialyq tūrǧydan Resei jaǧynda soǧysyp jatqan armiia qūramyna 1801 jyldan bastap Jaiyq pen Edıl özenderı aralyǧyndaǧy azdaǧan Bökei qazaqtary berıluı mümkın edı. Qarapaiym esep boiynşa, fransuzdarǧa qarsy soǧysqa qatysuşylardyŋ sany 5 myŋnan 10 myŋǧa deiın boluy mümkın. Būl üşın qosymşa zertteuler qajet, fransuz mūraǧat qoimalarynda da zertteu jürgızu qajet.
Ziiabek QABYLDİNOV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory
