Şäkır YBYRAEV, Türkı akademiiasynyŋ prezidentı: JAQSY BOLUǦA MINDETTIMIZ, JAMAN BOLUǦA HAQYMYZ JOQ!
Bız täuelsızdıgımızdı joǧaltyp, bodan bolǧan jyldardan bastap ıs jüzınde saiasi arenada Abylai han ūrpaqtaryna oryn bolǧan joq. Mūndai tyiymnyŋ, şekteudıŋ şyrqau şegıne jetken uaqyty –äsırese keşegı keŋestık däuır.
Abylai ūrpaqtarynyŋ arasynda ata jolynan adasqany joq
– Abylaidyŋ 12 äielınen 40 qyz, 30 ūl qalǧan degen derek bar. Sol äuletten şyqqan bügıngı tūlǧalardyŋ bırı – özıŋızsız. Juyrda «Qazaq handary jäne olardyŋ ūrpaqtary» degen şejıre kıtap jaryq körgen. Orys tılınde. Sonda da sızdıŋ esımıŋız atalady. Al, Abylaidan tıkelei taraǧandardyŋ ışınde belgılı azamattar az emes. Jalpy, sızder, iaǧni osy äuletten şyqqan tūlǧalar bır-bırlerıŋızben bailanysyp tūrasyzdar ma?
– Keibır derekterde Abylaidyŋ otyz äielı bolǧan delınıp keldı. Bıraq ol tolyq däleldenbegen. Tarihi naqty deregı de joq. Bızdıŋ bılgenımız boiynşa, rasynda Abylaidyŋ 12 äielı bolǧan. Bügınde sol 12 äielden taraǧan ūrpaqtary bar. Bıraq olardyŋ barlyǧy derlık Qazaqstanda emes. Bırqatary Qytaidaǧy qazaq diasporasynda, endı bırazy Özbekstandaǧy qazaqtardyŋ arasynda ömır sürıp otyr. Osylai jan-jaqqa tarap ketken. Sonda da osy äuletten taraǧandardyŋ ūzyn-yrǧasyn jinai kelgende olar asa köp emes. Jalpy, qazaqta töre ruynan şyqqandardyŋ sany az. Tıptı, «men barmyn, osynda jürmın» dep baspasöz arqyly boi körsetıp jürgenderdıŋ şamasyna qarap ta, olardyŋ köp emestıgıne köz jetkızuge bolady. Al endı osy äuletten taraǧandar özara bailanysyp tūra ma degenge kelsek, elımızde körnektı qyzmet atqarǧan, bolmasa qazırgı kezde öz salasynda jetıstıkterge jetıp, tūlǧa retınde tanylyp jürgen azamattardyŋ bırın-bırı tauyp, bailanys ornatyp otyruy qiynǧa soqqan emes. Bır anyq närse, Abylaidyŋ älgı 12 äielınıŋ bärı bırdei qazaq emes. Arasynda orys ta, qalmaq ta, qaraqalpaq ta bolǧan.
–Keide äielın basqa ūlttan alǧan azamattar özge ūlttyŋ soiylyn soǧyp ketıp jatady. Tıptı, bır ūrpaqtyŋ anasynyŋ ūltyna sıŋısıp, öz atasyna jat bolyp ketken jaǧdailary da tarihta az qaitalanbaǧan. Al, sızdıŋ bılgenıŋız boiynşa, Abylai ūrpaqtarynyŋ qazaqylyqtan alystap, basqa halyqqa sıŋıp ketkenderı boluy mümkın be?
– Şynyn aitqanda, mūndai derektı kezdestırmedım. İä, ras, Abylaidyŋ bıraz ūrpaǧy qaraqalpaq äielınen taraidy, endı bırazy qalmaqtan alǧan qyzdan tuǧan. Taǧy basqa analarymyzdan taraǧandar bar. Onyŋ bärı aitylyp jürgen derekter. Demek, Abylaidyŋ ärtürlı ūlttan äiel alǧany ras. Bıraq olardyŋ barlyǧy da qazaq bolǧan jäne qazaq halqynyŋ namysyn qorǧap, qazaq halqynyŋ tolyp jatqan ūlttyq müddesıne qyzmet etken ülken tūlǧalar bolyp esepteledı. Alysqa ūzamai-aq, mysaly, Abylai hannyŋ Qasymnan taraityn ūrpaqtaryn alaiyq. Olar qalmaqtyŋ qyzy Topyş hanymnan tuǧan. Bıraq däl osy atadan taraǧan ūrpaqtyŋ barlyǧy da negızınen alǧanda Qazaqstanymyzdyŋ täuelsızdıgı üşın küresıp ötken. Qasymnan, atap aitqanda, Esengeldı, Sarjan, Kenesary, Nauryzbai, taǧy basqa ūldar tuǧan. Olar qazaqtyŋ azattyǧy üşın arpalysyp, halqyna bodandyq qamytyn kigızgısı kelgen otarşyldarǧa qarsy bas köterıp ötken. Sol jolda janyn qiǧan. Demek, arǧy anasynyŋ qalmaq bolǧanyna qaraǧan emes, äke jolyn quyp, özderın tolyqqandy qazaqpyn dep eseptegen. Al, endı Uälıden taraǧan ūrpaqtary qaraqalpaqtan tuǧan. Būlar da, tarihtan bılemız, tolyqqandy qazaq jäne sanaly ömırınde qazaqtyŋ joǧyn joqtaǧan ūly tūlǧalar. Asylynda, būl äulette äielı özge ūlt ökılı bolyp, onyŋ balalary şeşesıne qarap sap tüzep, özge ūlttyŋ namysyn qorǧap ketken degen derek kezdestırgen emespın. Abylai ūrpaqtarynyŋ barlyǧy da qazaq dalasynda tuyp, qazırgı qazaqtyŋ ışınde jür degen ūǧymdamyn. Al, endı olardyŋ bırazy basqa memleketterdıŋ azamaty bolyp, şet elderdegı qazaq diasporalarynda ömır sürıp jatsa, ol taǧdyrdyŋ jazuynan.
Keŋestık kezeŋde saiasat sahnasynan Abylai ūrpaqtaryna oryn bolǧan joq
– Abylai äuletı turaly ızdengen adam han ūrpaqtarynan keiıngı jyldarda ǧylym qairatkerlerı köp şyqqanyn baiqai alady. Al bügıngı saiasat sahnasynda Abylaidyŋ tūqymy sanalatyn bırde-bır tūlǧa joq. Nege?
– Mūnyŋ naqty sebebı bar. Bız täuelsızdıgımızdı joǧaltyp, bodan bolǧan jyldardan bastap ıs jüzınde saiasi arenada Abylai han ūrpaqtaryna oryn bolǧan joq. Mūndai tyiymnyŋ, şekteudıŋ şyrqau şegıne jetken uaqyty –äsırese keşegı keŋestık däuır. Bai, şonjar degennıŋ arasynda töre, «Abylai hannyŋ ūrpaǧy» degen mälımet estıle qalsa, ol adamnyŋ el aldynan da, tıptı ömırden de ız-tüssız joǧalyp ketuıne aparyp soqtyratyn bırden-bır aiǧaq, ılık bolyp tabylatyn. Iаǧni, mūndai azamattardy qudalap, közın joiuǧa «Abylaidyŋ ūrpaǧy» degen sözdıŋ özı jetkılıktı edı. Sondyqtan da, keŋestık kezde Abylai ūrpaqtarynyŋ saiasat sahnasyna köterıluıne mümkındıgı bolǧan joq. 1930 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ arasynda saiasatpen ainalysqan han ūrpaqtarynyŋ, töre tūqymynan taraǧandardyŋ aiausyz jazalanǧanyn da jaqsy bılemız. Al odan bergı däuırde, saiasat salasynan görı ǧylymda bırşama jol aşyq boldy. Törenıŋ ūrpaqtaryna da ǧylym salasynda qyzmet etuge şekteu qoiylǧan joq. Demek, öz boiyndaǧy qabılettı aşuǧa, öz yntasyn qanaǧattandyruǧa tabiǧi türde mümkındık berıluı Abylai ūrpaqtarynyŋ bırazynyŋ ǧylymǧa bet būruyna bırden bır sebep boldy dep oilaimyn.
Būl salada, bılseŋız, bırqatar jetıstıkterge jetkender boldy. Mysaly, Nätai Äzımhanūly Kenesarin Özbekstanda ǧylymǧa üles qosyp, ülken ǧylymi ataqtarǧa qol jetkızdı. Sol sekıldı, Ermūhan Bekmahanov ǧylymda öz biıgınen körıne bıldı. Bügınde onyŋ ūrpaqtary da osy joldy jalǧastyryp jatyr.
– Nätai Kenesarinnıŋ negızı Qazaqstanda tuyp, atasynyŋ atyn alyp jürgenı üşın qysym körgenın, Qazaqstannan sol sebeptı ketkenın jaqsy bılemız. Sonda Özbekstan jaǧynda Kenesary «keŋestık ükımettıŋ» qas dūşpany sanalmaǧan ba?
– İä, Nätai Kenesarin kezınde osy Qazaqstanda gidrogeologiia salasynyŋ mamany retınde qalyptasqan. Söitıp, ǧylym salasynyŋ şyŋyna ūmtylyp, aty tanyla tüskende ol kısını qudalau bastalyp ketedı. Özıŋız de aityp otyrsyz, Kenesarin degen atategın alyp jürgenı üşın. Basqa sebep joq. Sodan Özbekstanǧa ketuge mäjbür bolady. Ol jaqta aǧamyz Özbekstan Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent müşesı atandy, ülken ǧylymi därejelerge köterıldı. Osynda aita ketetın bır qyzyq jaǧdai, Özbekstanǧa barǧannan keiın ondaǧylar Nätai Kenesaringe: «Sız öte ülken ǧalym, ziialy tūlǧasyz. Bıraq qūjatyŋyzdaǧy qazaq degen ūltyŋyzdyŋ ornyna özbek bolyp jazylsaŋyz dūrys bolar edı. Sızdıŋ ataq-därejeŋız joǧary köterıler edı. Bükıl Özbekstan ǧylymyna qosyp otyrǧan ülesıŋız üşın, bız bärın berer edık» degen eken. Bıraq Nätai aǧamyz: «Ainalaiyn, bauyrlarym-au! Men atategımdı özgerter bolsam, Qazaqstanda jüre bermedım be? Osy tegımdı, ūltymdy saqtau üşın ǧana elımnen qaşyp, Özbekstanǧa kelıp otyrmyn ǧoi. Ataqtaryŋdy bermeseŋder bermeŋder, men qazaq bolyp qalamyn. Men tırı tūrǧanda eşkım menıŋ Kenesarin degen atategımdı tartyp ala almaidy» dep jauap berıptı. Bıraq ūsynystarynan bas tartqanyna qaramastan, Özbekstan jaǧy ǧalymǧa eşqandai qysym körsetpegen sekıldı. Öitkenı, ol ǧylym salasyndaǧy barlyq joǧary därejelerge qol jetkıze bıldı. Söitıp, 1975 jyly 16 säuır künı 67 jasyna qaraǧan tūsta Taşkent qalasynda dünieden ozdy. Süiegı Özbekstannyŋ ziialy qauymy jerlengen Şaǧatai ziratyna qoiyldy.
– Ǧylym jolyndaǧy mümkındıktı paidalandy dep otyrsyz. Rasynda da, ǧylymda otarlyq sanadan azat, batyrlyq mınez körsetken, ūlt tarihynyŋ tyŋ taqyrybyn jazǧan bır tūlǧa bolǧan. Ol – Kenesary köterılısı turaly jazyp, qudalauǧa tüsken Ermūhan Bekmahanov. Odan bergıde qaisarlyq tanytyp, keŋestık imperiiaǧa qasqaiyp qarsy şyqqan ǧalymdar bolǧan joq. Al Nätai Kenesarin men osy Bekmahanovtan basqa ǧylym salasynda qysym körgender bar ma?
– Ärine, keŋestık kezeŋde Abylai tūqymdary qudalaudyŋ är türın bastan ötkerdı. Keşegı ötken aşarşylyq, saiasi quǧyn-sürgın, basqa da qysymdar är qazaqty ainalyp soǧyp otyrdy. Ana qarmaqtan qūtylsaŋ, myna qarmaq, odan qūtylsaŋ, ülken or, odan aman ötseŋ, taǧy bırdeŋe kütıp tūrǧan zamanda bas köterıp, öz ūstanymyŋdy tanytu, erlık körsetu oŋai emes edı. Otarlyq bilıkke qaişy keletınıne qaramastan öz tūǧyrnamasyn körsetıp, batyrlyqqa barǧandar, odan soŋ aman qalǧandar neken saiaq. Ondailardyŋ köbı ız-tüssız kettı dep oilaimyn.
Al, Ermūhan Bekmahanov siiaqty öz salasyna bel şeşe kırısıp, tarihty qoparyp, ülken eŋbek sıŋırgender, rasynda, az. Bıle bılseŋız, ol kısınıŋ özı tarih salasyndaǧy tūŋǧyş ǧylym doktory. Mäskeuden oqyp, tereŋ bılım alyp, KSRO-daǧy basqa ırı tarihşylarmen terezesı teŋ bolyp, öz biıgınen endı körıne bergen kezde, onyŋ ärı qarai qanat qaǧuyna mümkındık berılmedı. Jan-jaqtan antalap, «mynau keŋestık ideologiiaǧa qarsy» dep otyryp, ǧalymdy türmege tyǧyp, qudalap, aqyr aiaǧynda bır şet şalǧaidaǧy auyldyŋ mektep mūǧalımı bolyp qaluyna itermeledı. Bıraq Ermūhan Bekmahanovtyŋ eŋ ūtqan jerı HIH ǧasyrdaǧy ūlt-azattyq qozǧalystar turaly aita otyryp, Kenesary Qasymūly bastaǧan köterılıs turaly jazyp, onyŋ qazaqtyŋ soŋǧy hany ekenın bırınşı mümkındıkte aityp, jetkızgenı der edım.
Täuelsızdık tūǧyrymyzda Kenesarynyŋ orny älı tolyq aiqyndalǧan joq
– Qazır de otarlyq sanadan arylǧysy kelgen jūrt noqtaǧa basyn salmai ötken Kenesary han taqyrybyna ainalyp soǧyp otyratyny aidan anyq. Onyŋ qaryndasy Bopai Qasymqyzy turaly da erlık jyryn jazuǧa bolar edı. Bıraq osy tarihi tūlǧa turaly mälımet az. Bızde jalpy tarihi tūlǧalardyŋ köbınıŋ beinesı älı künge kömeskı tartyp otyrǧan joq pa?
– Almatydaǧy Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia instituty Kenesaryǧa qatysty mūraǧattyq qūjattardyŋ bärın jinaqtap, ülken kıtap etıp şyǧarǧan. Bıraq ǧalymdarymyz älı sondaǧy qūjattardyŋ bärın ǧylymi ainalymǧa engızıp, aşyp, jetkıze almai otyr. Sondyqtan, bızdıŋ tarihta keşeuıldeu bar. Elımızdıŋ Täuelsızdık tūǧyryndaǧy Kenesarynyŋ orny älı aiqyndalǧan joq dep oilaimyn. Būǧan, ärine, uaqyt keledı, tarih öz baǧasyn beredı dep senemın. Men özım, mysaly, Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba ortalyǧynda basşy bolyp otyrǧan kezımde Kenesary turaly jüzdegen halyq jyrlaryn, dastandaryn, aŋyz-äŋgımelerın kezdestırdım. Solardyŋ özı älı jüiege tüsıp, retke kelgen joq. Al endı halyqtyŋ özı süiıp, qūrmettemegen, yqylas bölmegen tūlǧa bolsa, bır Kenesaryǧa osynşa jyr arnalar ma edı?! Endı osy mūralardy zerttep, jüiege keltıretın mezgıl jettı dep sanaimyn.
Taǧy bır qyzyq jaǧdai, rasynda, qazaq tarihynda Zarina, Tomiristerden bastap jaujürek qyzdar az bolmaǧan. HIH ǧasyrdaǧy sondai batyr qyzdardyŋ bırı ärı bıregeiı – özıŋız aityp otyrǧan Bopai hanym. Bopai hanym, öz ata salty boiynşa, alystan atalas bolyp keletın törelerdıŋ bırıne ūzatylǧan. Bıraq, keiın aǧasy Kenesary otarşyldyqqa qarsy küreske şyqqanda, Bopaidyŋ küieuı qosyla qoimaidy. Qanşa ündese de han Kenenıŋ soŋyna ermeidı. Sonda Bopai ūlt müddesın, elınıŋ erkındıgın özınıŋ müddesınen biık qoiyp, küieuın tastaidy da, alty balasyn ertıp, aǧasynyŋ qolyna qosylady. Söitıp, Kenesarymen bırge ömırınıŋ soŋyna deiın täuelsızdık üşın küreske şyǧady. Şynynda da, osy tūlǧalardyŋ bärın bız zertteuımız kerek. Elınıŋ azattyǧyn bırınşı kezekke qoiǧan tarihi tūlǧalardyŋ bolmysy bügıngı jastarǧa ülgı bolǧany dūrys.
– Jalpy, sızdıŋ äŋgımeŋızden soŋ mynadai sūraq tuyp otyr. Keŋestık däuır qazaq tarihy turaly köp aitqyzbaǧanymen, bızge tarihi tūlǧalarymyzdyŋ bırazynyŋ bolmysy körkem şyǧarmalar arqyly jetken. Al Abylai han turaly oqytylǧanda, ol qazaqtyŋ orys imperiiasynyŋ qol astyna kıruıne bastamaşy bolǧan tūlǧa retınde köbırek nasihattaldy. Şyn mänınde, Pekin men Peterburgpen teŋ qatynas ūstaǧan Abylai han orys bileuşılerıne mınez körsetıp otyrǧany, onyŋ aitqanǧa könıp, aidauǧa jürmegenı, qazaqtyŋ täuelsızdıgıne nūqsan keltırgen är jaǧdaiǧa keudesın kerıp qarsy tūrǧany mälım bolyp otyr. Sol sekıldı, orys patşaiymy tarapynan Abylaiǧa artyǧyraq ailyq tölep, ony Peterburgke şaqyryp, marapattap, madaqtap otyru nietı bolǧany, Abylaidyŋ köp jaǧdaida mūndai jymysqy nietı bar bilıkten marapat aludan bas tartqany da naqty derekter arqyly jariialanyp jür. Sol Abylai zamanyndaǧy qazaq täuelsızdıgıne köleŋkesın tüsıruı kädık mäseleler älı özektılıgın joiǧan joq. Al, Abylai mınezı bügıngı saiasatkerlerımızde bar ma?
– Rasynda da, Abylai zamanyndaǧy köptegen mäseleler qazır de bar. Sondyqtan, sol zamandaǧy saiasi ūstanymdar men bügıngı zamandaǧy Täuelsız elımızdıŋ saiasi ūstanymdary arasyndaǧy ündestıktı, parallel ūqsastyqty körmeu mümkın emes. Öitkenı, bızdıŋ ekı jaǧymyzdaǧy alyp körşıler, olardyŋ piǧyldary älı de özgergen joq. Abylai da däl qazırgıdei Qytai jaǧyna «senıkı dūrys» dep, yntymaqtasyp, mämılege kele otyryp, Reseimen de jaqsy qarym-qatynas ūstaǧan. Al, bır taraptan qysym küşeiıp, jan-jaqtan şegelep, üstemdık ornatu qaupı töngende ekınşı jaqpen dostyqty küşeitıp, ekınşı elge arqa süiegen.
– Maǧjan aqyn jyrlaǧandai, «köp jaudyŋ bırın şauyp, bırın arbap», elınıŋ tūtastyǧyn saqtauǧa ūmtyldy deisız ǧoi?
– Sondai diplomatiialyq täsıl ūstanuǧa mäjbür bolǧan. Al Resei patşasy: «Bız sızdı orta jüzdıŋ hany dep tanimyz. Peterburgke kelıŋız. Sızge han märtebesın resmi tabystap, şapanyn jauyp, räsımın jasaiyq» degende, «Joq, rahmet, maǧan özımnıŋ halqymnyŋ bergen ataq-därejesı bar, sol jetedı» dep bas tartuy onyŋ derbestıgın körsetkenı edı. Şynynda da, otarşyldar tarapynan berılıp jatqan ataq-daŋq bır jaǧynan elı soŋyna ergen tūlǧany moiyndaǧany siiaqtanǧanymen, ol öz aitqanyna köndırıp, kırıptar etıp aludyŋ alǧyşarty edı. Al bır eldıŋ hany nege özge eldıŋ marapatyna mūqtaj boluy kerek?
Han äuletındegılerge tek qana ruhani mūra qalǧan
– Abylaidy jetım qalǧanynda Töle bi üiıne äkelıp, baǧyp-qaǧyp, tärbielegen deidı. Al, bügıngı balalarymyzdy teledidar tärbielep otyr. Tektı äulettıŋ ūrpaǧy retınde osy turaly ne deisız?
– Būl mäsele, ärine, bärımızdı de alaŋdatady.
Abylaidyŋ ömır jolyna qarasaq, rasynda da, sūrapyl şaiqastardan keiın äke-şeşeden aiyrylyp, jetım qaldy. Söitıp jürıp qabılettı bala ülken tarihi tūlǧanyŋ, Töle bidıŋ qamqoryna alyndy. Mūnyŋ bärı, ärine, tūlǧanyŋ qalyptasuyna yqpalyn tigızgenı dausyz. Şyn mänınde, Abylai özı de han tūqymynan ǧoi. Şyŋǧyshan äuletınen taraidy. Bıraq ol handyq taqqa dinastiialyq jolmen kelgen joq. Özı joqşylyq ta, jetımdık te, qiyndyq ta körıp jürıp, ysylyp baryp keldı. Onda da jekpe-jekte qalmaqtyŋ batyry Şyryşty öltırıp, sodan keiın eldıŋ auzyna ılıgıp, kele-kele özınıŋ ısın de, küşın de, aqyldylyǧyn da, zerektıgın de moiyndatu arqyly taqqa otyrdy. Ejelgı zamannyŋ dästürı boiynşa, han ärı eldı ūiyta bıletın aqyldy basşy, ärı batyr, ärı qolbasşy boluy kerek. Abylai – sol qasiettıŋ bärı bır boiynan tabylǧan tūlǧa. Bır jaǧynan būǧan tektılıgı sebep bolsa, ekınşı jaǧynan onyŋ ömır joly, jetımdık körıp, qiyndyqta ysyluy, Töle bi sekıldı ülken tūlǧanyŋ tärbiesın körgenı yqpal etken boluy kerek. Sondyqtan da, qai jaǧynan alǧanda da, bügın bız de bala tärbiesıne ülken tūlǧalardy tartuymyz kerek dep esepteimın. Qazırgıdei balalarymyzdy teledidarǧa telmırtıp qoiyp, ondaǧy tolyp jatqan robottardyŋ, «örmekşı adam», taǧy basqa qūbyjyqtardyŋ, jalpy ömırde joq keiıpkerlerdıŋ yqpalymen tärbielemei, naqty tarihi tūlǧalarymyz arqyly tärbieleuımız kerek.
– Ol üşın ne ısteu kerek?
– Zamanaui tehnika men tehnologiiaǧa süienıp, balalardyŋ talǧamyna sai türlı multfilmder, ertegıler tüsırıp, kompiuterlık oiyndar, basqa da oiyn qūraldaryn şyǧaru kerek. Öz ūlttyq saltymyz ben töl tarihymyzǧa süienıp, balalardyŋ sanasyna laiyq ūlttyq önımderımızdı köbeituımız qajet. Sol sekıldı, soŋǧy kezde jiı aitylyp jürgendei, tarihi filmder, qazaq tarihy negızındegı kinoserialdar tüsırsek, qūba-qūp. Oǧan siujet bolatyndai oqiǧa jeterlık. Al, qyzyqty etıp, özımızdıŋ tarihymyzdyŋ jelısımen serialdar tüsıretın bolsaq, jastar da özımızdıŋ handardy, özımızdıŋ batyrlardyŋ erlıgın körıp, ruhtana tüsedı.
– 1754 jyly Abylai hannyŋ 1700 qazaq äskerımen qol bastap 10 myŋ qalmaqpen soǧysqany jäne jeŋıske jetkenı jönınde derek bar. Sol sekıldı, 1757 jyly 6 myŋ qazaq bolyp qytaidyŋ 40 myŋ äskerımen şaiqasqan eken. Onda da qytai jaǧy älsırep, han Abylaidan bıtım sūraǧan. Osynda san emes, memleketşıl sana, ör ruh jeŋıske jetelegendei bolady. Sondai qūndylyqqa qalai qol jetkızuge bolady?
– Tarihi derekten bastasam, jaŋaǧy qytaidyŋ 40 myŋ äskerı Abylai hannyŋ 6 myŋ adamyn jeŋe almaǧan sebebı, Abylai han bır orynda tūryp alyp soǧyspaǧan. Ol jerımızdıŋ keŋdıgın, territoriiamyzdyŋ mümkındıgın paidalanǧan. Şegınıp otyryp, qytai äskerı şarşaǧan sätte küşıne enıp, şabuyldap otyrǧan. Al, qytai äskerı soǧysuǧa daiyndalyp, jinaqtalǧan uaqytta keŋ dalaǧa bytyrap ketıp, ūstatpaǧan. Osyndai dala taktikasyn qoldanǧan. Bıraq joqqa şyǧaruǧa bolmaityn taǧy bır närse, Abylai qolynyŋ öz elın jauǧa bastyrmau üşın jan aiamai küreskendıgı. Otanǧa degen şeksız süiıspenşılık, memlekettık ruh. Öz jany men öz müddesınen elınıŋ azattyǧy tūrǧysyndaǧy müddenı biık qoia bılgendıgı. Būl da tüptep kelgende sol memlekettık qūrylymdaǧy myqty ideologiianyŋ arqasy deuge bolady.
– …Abylai äuletınen şyqqan tūlǧa bolu, Abylai ūrpaǧy bolu sızge ne berdı?
– Abylaidyŋ ūrpaǧy bolu maǧan eŋ aldymen jauapkerşılık berdı. Ras, men köbıne özımdı «Abylai hannyŋ ūrpaǧy edım» dep aita bermeimın. Äsırese, jasyraq kezde, būl sözdı aituǧa laiyq emespın dep eseptegen siiaqtymyn. Bıtırgen tügım joq, jetken eşqandai jetıstıgım joq, han äuletınenmın dep qalai aitamyn? Aldymen soǧan laiyq bolu kerek qoi. Jalpy, ata-babaŋnyŋ aty senıŋ körsetkışıŋ, abyroiyŋnyŋ, adamdyǧyŋnyŋ ölşemı bola almaidy. Ärkım özınıŋ qoǧamdaǧy ornyn öz bolmysy men eŋbegıne, qabıletıne qarai aiqyndaidy.
Bügıngı ūrpaqqa Abylai hannan tek qana ruhani mūra qaldy. Sonyŋ ışınde Abylaidyŋ öz elıne jasaǧan qaltqysyz qyzmetı, abyroily tırlıgı, tektılık jäne ruhy jettı. Eŋ bastysy, är uaqytta ūltyŋnyŋ müddesın jeke özıŋnıŋ müddeŋnen joǧary qoiu, ar-namysyŋdy biık ūstap, elıŋe qyzmet etu mındetı qaldy. Bız bärımız de şama-şarqymyzşa osy üdeden şyǧuǧa tiıstımız dep oilaimyn.
Äŋgımelesken Näzira BAIYRBEK
