Halqymyzdyŋ teŋdessız säulet önerı, ot jaǧyp, qazan kötergen tırşılık közı – aqdeger kiız üilerımız ben onyŋ kün şūǧylasy şaşyraǧan qasiettı şaŋyraǧy būl künderı ūlttyq dästür, salt-sanamyzdyŋ basty nyşany retınde jiı beinelenetını maqtanyş sezımımızdı tuǧyzary anyq. Elımızdıŋ är öŋırınde qandai bır mereke kezınde alaŋdarǧa türlı oiu-örnekpen bezendırılgen aqşaŋqan kiız üiler sap tüzeuı sän-saltanatymyzdy asyryp tūrady. Osy körınıs ruhymyzǧa küş-jıger syilap qana qoimai, jas ūrpaqtyŋ ūlttyq tanym kökjiegın keŋeite tüspek. Alaida bır ättegen-aiy bar. Ol – älgı kiız üilerdıŋ köbınıŋ tündıgınıŋ eş uaqytta aşylmaityndyǧy.
Byltyr nauryz merekesınde bas qalanyŋ alaŋ, saiabaqtaryna jüzdegen kiız üi tıgıldı. Äsırese, bır alaŋǧa qaz-qatar tıgılgen on şaqty kiız üi sän-saltanatymen közdıŋ jauyn alyp tūrdy. Bıraq solardyŋ ışınde tündıgı aşyq tūrǧany bıren-saran ǧana boldy. Köŋılge tüitkıl tüsken soŋ telearnalardyŋ är oblys ortalyqtarynda ötken merekeden jasaǧan reportajdaryna nazar saldyq. Baiaǧy sol körınıs, siujettegı kiız üilerdıŋ köbınıŋ tündıgı tars jabyq, tündık baulary myqtap bailanǧan. Salt-dästür bıletın adamnyŋ közıne tym oǧaş, köŋılıne köleŋke tüsıredı.
Mūny aityp otyrǧanymyz, salt-dästür boiynşa qazaqtyŋ kiız üiınıŋ tündıgı kündız balasynda jabyq tūrmaǧan. Qazaq dästürınde otanasy äieldıŋ basty mındetterınıŋ bırı – taŋerteŋ erte tūryp, tündık aşu. Äieldı «tündık aşar» dep te jatady. Meilı, ol üidıŋ adamdary qandai bır şaruamen tünde jai jatyp, tüske deiın demaluǧa tura kelse de, taŋerteŋ erte tündıgın aşyp qoiu – qazaqtyŋ qanyna sıŋgen dästür. Kün jaiylǧanǧa deiın bır üidıŋ tündıgı jabyq tūrsa, auyldaǧy jön bıletınder «Myna üidıŋ adamdary ölıp jatyr ma?» dep tündıktı syrttan aşyp ketedı.
Qazaqta «pälenşenıŋ üiınıŋ tündıgı jabylyp qalypty» degen tūraqty söz tırkesı bar. Būl – sol otbasynyŋ bas köterer müşelerı (üi iesı, äielı, jasy kämıletke tolǧan balasy degendei) tügeldei qaitys bolyp, şiettei jetım balalar ǧana qalǧanda aitylatyn söz. Öitse, taŋerteŋ erte tündık aşu – sol üidıŋ adamdarynyŋ tırı ekenın, denderı sau, tūrmystary tüzu ekenın bıldıretın salt. Al merekege tıgılgen üi sol üide dastarqan jaiylyp, saltanatty şaralar ötkızuge arnalatyndyqtan tırşılık nyşany, tıptı şattyq köŋıl küi şaŋyraǧynan körınıp tūruy kerek qoi.
Osyǧan ūqsas halqymyzdyŋ salt-dästürıne jaraspaityn, janaspaityn körınıster bılmestıkten bolyp, köp jaǧdaida oryn alyp jatady. Aitalyq, qazaq atty şylbyrsyz mıngenın men öz basym körgen emespın. Qazaqta «ekı tızgın (tızgınnıŋ ekı jaǧyn aityp otyr) bır şylbyrdy teŋ ūstau» degen tırkes bar. Tızgın mıngen attyŋ basyn qalaǧan jaǧyna būru, tejeu üşın şylbyr attan tüsken soŋ ony bailau üşın nemese jetektep jüru üşın qajet. Basqaşa aitqanda, qazaq atty tızgınınen jetektemeidı, tızgınınen bailamaidy. Tıptı qysqa tūiyq qaiys (tızgın) dūrys bailanbaidy. Mūny aityp otyrǧanym, qazaq kinolarynda (körkem, tıptı derektı) atty tızgınınen jetelep bara jatqan körınıs köp. Solardy körıp otyrǧanda «ättegen-ai, būl salt-dästür bılmegendıktıŋ kesırı ǧoi» degen oi erıksız oralady.
Jalpy, jylqyǧa bailanysty bügıngı tılımızdegı oǧaş sözder auyzekı söileuımızde de, tıptı halyqtyŋ basty aqparat qūraly – telearnalarda da jiı qaitalanatyny köŋılge tıkenektei qadalady. Mäselen, telearna tılşılerı men jürgızuşıler atqa mınbeidı, «otyrady», jyǧylmaidy, taudan tas qūlaǧandai tura «qūlaidy». (Bara-bara «Aqboz attan jyǧyldym esım auyp» degen halyq änınıŋ sözın de özgertıp alatyn şyǧarmyz). Ana tılımızdıŋ ainasy tüsındırme sözdık qūrastyruşy müiızı qaraǧaidai ǧalymdarymyzdyŋ özderınıŋ tört tülık malǧa, sonyŋ ışınde er qanaty, qazaq üşın kielı jylqy tülıgıne qatysty sözderge kelgende tılderınıŋ mükıstıgı qairan qaldyrady. Bır ǧana mysal keltırsek, qazaqtyŋ tılı türkı tıldes halyqtardyŋ ışındegı eŋ bai tıl ekenın däleldegen 120 myŋnan astam söz qamtyǧan «Qazaq sözdıgı» (Almaty, 2013 jyl) jylqynyŋ aiaǧyna salatyn bekıtudıŋ bır türı örege: «Jylqynyŋ attanar jaq aldyŋǧy, artqy aiaqtaryn şalyp bailaityn jıp» degen anyqtama, tüsınık bergen. Qazaq eşqaşan attanar jaǧy demeidı, mıner jaǧy deidı. Öre – jıp emes, qūral. Bailamaidy, tiekteidı. Dūrysy – atty bekıtu üşın mıner jaq aldyŋǧy jäne artqy aiaǧyn qosyp bailaityn qūral.
Mıne, äuelı tılımızdı, sonan soŋ salt-dästürlık bılımımızdı tüzemesek, bügıngı jastardyŋ ūlttyq dästür-saltqa qatysty bılımı jartykeş qalpynda qala bermek.
Bodauhan TOQANŪLY
