Biyl elordamyzda «Saduaqas Ǧylmani meşıtı» janynan atalǧan dın tūlǧasynyŋ qairatkerlıgı men şyǧarmaşylyǧyn aiǧaqtaityn muzei aşyldy. Bıluımızşe, būl elımızde jäne taiau şetelde būryn-soŋdy bolmaǧan muzei. Oǧan keŋestık qiyn jyldary köp quǧyn körıp, aqylymen jäne sabyrymen sol jüienı jeŋgen qoǧam qairatkerınıŋ tüpnūsqa jazbalary, jeke zattary qoiylǧan. Ruhani-mädeni qūthana S.Ǧylmani imam bolǧan eskı meşıt ornyna tūrǧyzyluynyŋ da rämızdık mänı bar. Muzeidı aşu men oǧan jädıgerlıkter jinau ısıne Saduaqas qazırettıŋ tuǧan perzentterı – jasy 90-nan asqan Ükıjan jäne 70-ten asqan Ämina apalarymyz köp atsalysty.
Gazet oqyrmandaryn qasiettı Ramazan aiymen qūttyqtai otyryp, tömende quǧyn-sürgın jyldardaǧy dındar otbasynyŋ qily taǧdyry turaly abyz ana deŋgeiındegı Ükıjan (Mumina) qajy Saduaqasqyzynyŋ estelık-sūhbatyn ūsynamyz.
– Ükıjan apa, äigılı tūlǧanyŋ perzentısız. Ösken ortaŋyz, tuǧan mekenıŋız turaly ne aitasyz?
– Allaǧa myŋ şükır deiın, men 1923 jyly Ereimennıŋ Qyzylşılık degen jerındegı Töre auylynda, halyq «Säken qalpe» dep atap ketken kısınıŋ otbasynda tuyppyn. Äkemnıŋ şyn esımı – Saduaqas. Atamnyŋ nyspysy – Ǧylman iaki Yǧylman. Äkem on jetı jasynan bastap bala oqytypty. Sodan meşıt, medrese ūstaǧan. Ol kısınıŋ ūstazy – halyq «Aqtamaq qalpe» dep ataǧan, süiegı töleŋgıt Ahmet Ǧūsmanūly. Äkem sol äigılı moldanyŋ qolynda 6 jyl oqyp, üzdık bıtırgenı üşın şapany men säldesın syiǧa alypty. Eldegı ölşeusız ruhani qyzmetı bır bölek, ömırınıŋ soŋǧy künderıne deiın 20 jyl Almaty qalasynda qazi qyzmetın atqaryp, 1972 jyly 24 säuırde dünie saldy. 26-syna arulap Keŋsaiǧa jerledık. Öz anam Dämelı Erjanqyzy 1902 jyly tuyp, 1927 jyly qaitys bolǧan. Men sonda 5 jasta ekenmın. Marqūm üş balanyŋ anasy edı. Äkemız zamanyna sai ekı äiel alǧandyqtan, Mäken anamyzdyŋ tärbiesınde boldyq. Ekınşı anamyz 7 bala tuǧan körınedı. Keiın ūldan tırı qalǧan Hamat bauyrymdy osy kısı tuypty. Balalyq şaǧym bırşama jaqsy öttı. Sodan tūrmys soqpaǧymen elden auyp Ombyǧa barǧan 1933 jyly 33 jasynda ekınşı şeşemız baqiǧa attandy. Būdan soŋ äkemız üşınşı ret üilendı. Jalǧyz bauyrym Hamatty Tölebai aǧam Orynborǧa oquǧa alyp kettı. Men Aqmolada naǧaşy apamnyŋ qolynda 7-synypty bıtırdım.
1928 jyldan äkemızdıŋ basyna qara būlt üiırıldı. Qiyn şaqta atam, analarym ol kısıge süienış boldy. Ekınşı anam Mäken maǧan aq sütın berse, öz anam Dämelı Hamatty emızıptı. Ekeuınıŋ syilastyǧy apaly-sıŋılıdei eken. Däm jazyp, 1974 jyly jazda 38 jasymda elge baryp, tuyp-ösken jerdı közben kördım. Töre auylyndaǧy Törejalynda ata-babamyzdyŋ qorymy tūr. Sonda anam Dämelı ziratyn baryp kördım.
Auyl – taudyŋ bauyrynda, bırınşı – medrese, oǧan taqala – atam üiı, sonan soŋ – bızdıŋ üi. Keiın üşeuın qosyp töbesın aşyp qora qyp, bızdıŋ üide qoişylar tūrypty. Qoralar tastan qalanǧan, esık aldynda – qūdyq, nu qalyŋ aǧaş. Aǧaştar neşe türge bölınıp, türlı qaraqat qoibüldırgen, aǧaşbüldırgen, itmūryn, qymyzdyq, dala juasy, aityp tıl jetpeitın qairan tolyqsyǧan el, jer, syldyrap aqqan būlaq özenderı. Sol syŋsyǧan auyldarda eskı közden – Ziken, Jünıs syndy nemere aǧalar, Ordabai esımdı azamat, bızdı oqytqan Aqyş degen mūǧalım, Qalimaş apaiym, Temırǧali naǧaşym, Baizaqtyŋ Omary bala-şaǧalarymen tūryp jatty. Bärı üiıne şaqyrdy, Ereimende de bıraz kün qondym. Aqyly kenış Ätek, Qamze naǧaşylardyŋ, Äbubäkır bölemnıŋ üiınde boldym. Bestöbeden Dämelı anamnyŋ ınısı Qapan naǧaşym jūbaiy Tökışpen kelıp alyp kettı. Säbira, Ämina naǧaşy jeŋgelerım qandai saliqaly adamdar edı. Tap-taza, otbasy öte jinaqy bolatyn. Ätek naǧaşym sözın aŋdap, danalyqpen söilep, är sözınen aqyl alatyndai zor dana adam edı. Qamze naǧaşym – Mäken apamnyŋ ınısı. Sol Ereimende sot bolyp ıstedı. Nūrmaǧambetūly Ǧabdulla bölem balaly-şaǧaly, keŋpeiıldı adam edı. Bıraq, Alla näubaty erte jetıp, ekeuı de qyryq jas şamasynda qaitys boldy. Alla imandaryn salamat qylsyn!..
Qazır esıme auylym tüsse, aruaǧy riza bolǧyr älgı kısılerım jadymda jaŋǧyrady. Balalyq şaǧymda, qyz künımde Alla Ereimennıŋ qadırın sezınuge, jaqsy men jaisaŋynan taǧylym aluǧa jazypty. Soǧan şükır deimın.
– Äkeŋız Saduaqas Ǧylmani 30-jyldary quǧyn-sürgınge ūşyrady. Osy jaǧdai qabyrǧaŋyz qatpaǧan sızge qalai äser ettı?
– Alaş ziialylaryn, oqyǧandardy jappai tūtqyndap, otbasyn äure-sarsaŋǧa salǧan jyldar bızdı de ainalyp ötken joq. Köp qiyndyqty bastan ötkerdık. Äkemız «Dın-apiyndy elge taratuşy», «halyq jauy» degen jalǧan aiyppen qudalandy. Bız ata-anamyzdyŋ qyzyǧyn da, azapty jolyn da kördık.
Älı esımde, üstımde – ūzyn köilek, aiaǧymda – kümısten şegelegen kebıs, oiulaǧan mäsı, basymda – oqaly taqiia kigen qazaqtyŋ qyzy bolyp jüretınmın. 1928-1929 jyldary kämpeske degen päle şyǧyp, bızdı tityqtatyp jıberdı. Şolaq belsendılerge bız közge şyqqan süieldeimız. Salyqtan salyq bolyp, köterem boluǧa ainaldyq. Tıptı, soŋynda «salyqqa 57 ırı qara ber» degende, äkem şyn qinaldy. Ony qaidan, kımnen almaqpyz? Bır künı meşıt-medresenıŋ esıgın jıppen bailap, üi-zatymyzdan eşteŋe almai, 9 jan Aqmola qalasyna qarai şyqtyq.
Būl – 1930 jyl. Äkem «Qali» degen ötırık atta, endı 4 balasy barmyz. Äkeme bır «joldasy» ılestı. Ekı atymyz, azdaǧan ǧana düniemız bar. Älgı kısı synǧa şydamady. Ekı atty baǧam dep ketıp jürıp ūrlyq jasapty. Ony dalada ūstaidy, «at sol üidıkı» dep kelıp, äkemdı de ūstap ekeuın de türmege qamap tastady. Būǧan, ärine, äkemnıŋ dındar bolǧany qosa jamylsa kerek. Bıraq, osy türmede qyzyq oqiǧa bolady. Abaqty küzetşısınıŋ bırı äkemdı syrttai tanidy eken jäne namazhandyǧyna, tazalyǧyna riza bolyp jürıptı. 57 kün degende sonda Musimov Äbdıkärım esımdı şal qaitys bolady. Ana kısınıŋ janaşyrlyǧy arqasynda äkem ölgen aqsaqaldyŋ qūjatymen «bosatylady». Osy uaqytta aryp-aşyǧan äjemız Ǧimadiden degen ūlymen, Jämila degen qyzymen aştan öledı.
Baqyttymyz, däulettımız dep jürgende, bır üzım nanǧa zäru halge jettık. Äkemnıŋ türmege tüskenın estıp, Jaŋarqada tūratyn äkemnıŋ nemere ınısı Iliias aǧamyz bauyrym Hamat ekeumızdı bır arba jükpen «aman şyqqanşa bızde bolsyn» dep alyp kettı. Mäken apam ekı kışkene balamen qala berdı. Bız ketken soŋ anamyz aşyǧady, denesı ısedı, ekı bala aştan öledı. Äkem aman-esen türmeden şyǧyp, apam ekeuı poiyzǧa otyryp Ombynyŋ Moskelenke degen jerındegı aǧaiyndarymyzǧa baryp panalaidy.
Bız de tanymaityn jat elge bardyq. Älı balamyz. Būrynǧydai maŋdaidan sipaityn ata-anaŋ joq, qadırleitın elıŋ joq, erkeletetın bauyryŋ joq. Endı özımızge senuge tura keldı. Hamatym onda, men toǧyzdamyn. Tanymaityn el, beitanys üi, jany aşyp aitatyn äkeŋ men şeşeŋ joq. Qaida jūmsasa sony ıstep, tezek jaǧatyn üidıŋ tezegın terıp, üiın jinasa bastadyq. Bıraq, bız tūrǧan auyldaǧy üi toqşylyq, al nietterı tar. Aqyry, bız sol üiden aşyqtyq jaǧdaiǧa duşar boldyq. Ol uaqytta el siyrdy būzaumen sauady. Qalaqtai ǧana aǧam är üidıŋ būzauyn ūstap tūryp, siyryn sauǧyzyp bır küreşkesın özı ışıp, bır küreşkesın maǧan äkep beruşı edı. Söitıp jürgende Hamatym tyşqaqtap auyrdy. Kün de suyta bastady. Iliias aǧamyz aŋqūmar kısı eken, bır ketse on kündep ketedı. Otbasy ızdemeidı, özı pysyq, kelbettı, bıraq mınezı jeŋıldeu adam eken. «Aǧatai, äkem men apama aparşy!» desek, künde «erteŋmen» talai ailar ötıp te kettı. Özımız de aşyǧyp jüdei bastadyq. Jeŋgemız sol eldıŋ qyzy eken, köşkısı kelmeidı. Bır künı aǧamyz jeŋıp, köşetın boldy. Hamat ekeumız ıştei jüregımız jarylardai quanyp jürmız. Ol uaqytta aidyŋ, künnıŋ ne ekenın anyq bıletın kez emes. Jaspyz, bärın anyq bılu qaida, äiteuır, arbamen köştık. Äjeptäuır maly bar siiaqty, tüsınbeitınımız – aǧamyz ekeumız aşpyz. Hamat ekeumızdı bır tüiege mıngızdı.
Bız bes-alty qonyp, Aqmola qalasynyŋ şetın köre bastadyq. Qalada bailar köp bolǧandyqtan şyǧar, onda köbı aǧaş üiler, arasynda ekı qabatty üiler de körınedı. Suyqtau kez bolsa kerek, bärınıŋ mūrjasynan budaq-budaq tütın şyqanyn körgenımızde, «jettık-au!» dep jüregımız jarylǧandai quanyşta edık. Közden jas ta şyǧyp jatyr, «äkem men apamdy köretın boldyq-au» dep öz basymyz jetkenge quandyq. Aqmolada apamnyŋ Rahima degen tuǧan jalǧyz apasy, Sūltanbek degen jezdesı tūratyn. Bızdı solardyŋ esıgınıŋ aldyna äkep tüsırdı. Apamyz bızdı körıp, būl qalada äkem men apamnyŋ joqtyǧyn, aşyqqan eldıŋ bärı poiyzben Omby jaqqa ketıp jatqanyn aitty. «Onda baratyn kısı bolsa, bılıp kelem» dep bızdı appaq qyp juyndyrdy da, tamaq berdı. Sonda anamyzdyŋ qolyna kelgendei zor quandyq.
Bıreudıŋ qolyna qarau degen jaqsy emes. Jaŋarqada öle jazdadyq, mūnda maŋdaiymyzdan sipap jatyr. Bala ekeş bala da kımnıŋ kım ekenın bıledı ǧoi.
– Endı sol Aqmolada qala berdıŋızder me?..
– Joq-ä, zaman qiyn. Ärkım öz äke-şeşesımen bolǧanǧa ne jetsın! Onyŋ üstıne bız ana jaqtan jamyraǧan qozydai aşyǧyp ata-anamyzdy aŋsap şyqqan joqpyz ba?
Aqmolaǧa jetkende, bır künı Rahima apamyz äkemnıŋ tuǧan ınısı Käken aǧaimen bırge üige kırıp keldı. Bız de, ol da jylap, bır-bırımızdı qūşaqtap körıstık. Ol aǧaidy «kışkentai aǧatai» dep aitatyn edık. Közınde bolmasa, kökıregınde bır alalyq joq adam edı-au. Aman körgenıne şükırşılık qylyp, «botalarym, tez kiınıŋder, bügın keşke poiyzben ketemız» deidı. Auru, jüdeu Hamatta qozǧalatyn hal joq. Aǧataiym ony körıp jylap jıberdı. Söitıp, Hamatty köterıp, menı jetektep, naǧaşy apam ekeuı bızdı vokzalǧa alyp bardy.
Jasy 75-ke kelıp bäibışesınen aiyrylyp qalǧan atam, menen ekı jas ülken atamnyŋ kenje qyzy Qalimaş, jas jeŋgem Qazkei aldymyzdan şyǧyp, jylap körıstık. Qart atam bızdı aman körgenge şükırlık qylyp jatyr. Halyqtyŋ bärı aş, jylaǧan, şulaǧan nöpır. Poiyzǧa otyratyn uaqyt jettı. Jalǧyz kışkene aǧataiym jan ūşyryp bärımızdı jaiǧastyryp otyrǧyzyp, naǧaşy apam sälemın aityp jylap qala berdı. Mıne, poiyz da qozǧaldy, köbı oǧan bırınşı ret mıngen. Halyq «astaǧpiralla!» desıp jatty. Atam da namazyn oqydy.
Bızdıŋ quanyşymyzda şek joq, oilamaǧan jerden atamdy, el adamdaryn körıp, quanyştan qanşa kün jürgenımızdı bılmeimız. Bır şamada Qyzyljarǧa keldık, aǧataiym tüsetınımızdı habarlap qoidy. Bızde eşqandai qorqynyş joq, janymyzda aǧataiym, atam, Qazkei, Qalimaş bar. Sonan bärımız tüstık. Aǧataiym öte şeber, qolynan bärı keletın, on sausaǧynan öner tamǧan adam edı.
Bızge bır aǧaş üi berdı. Aǧataiym zauytta jūmys ısteidı, bız de tırılıp oŋala bastadyq. Kärı şalmyn dep otyrmai, atam da aǧaştan astau, tabaq, aiaq, qasyq, ojau, ertoqym, doǧa, qamyt jasauǧa kırıstı. Aǧataiym arba, şana, şabadan, saǧat, özınşe belesepet jasaidy. Kalimaş pen Qazkei apataiym ekeuı şölke, näski toqyp bazarǧa aparyp satyp, adal eŋbekpen tamaq toidyryp, jaqsy bola bastadyq.
Bızdıŋ Qyzyljarǧa kelgenımızdı estıp äkem men Seiıtşapan atam ekeuı ızdep keldı. Bızdıŋ öte jüdegenımızdı körıp qapalansa da, tırı körgenge şükırşılık qylyp, bıraz kün jatyp mauqyn basty. Sonda özı Ombynyŋ Moskelenkesınde tūrady eken. Alda qandai ötkel bar – ony bır Alla bıledı.
Äkesın, ekı botasyn alyp Moskelenkege bardyq. Apam aldymyzdan jylap şyǧyp, qūşaǧyn jaiyp qarsy aldy. Bes jan barmyz, apamnyŋ quanyşynda da, bızdıŋ quanyşymyzda da şek bolmady. Salatyn tösegı, ışetın tamaǧy jetse boldy. Bır üide üş tört otbasy tūramyz. Bärı ışetın tamaqqa qanaǧat etedı. Nietterı keŋ, bırıne bırınıŋ beretını joq. Özderı aş, qaisyna qalai ökpe bolmaq.
Sonan bız Myrzabolat auylyna köştık. Äkemdı de, atamdy da halyq syilaidy. Atamnyŋ qoly şeber, qoldan kelgen önerın qaida barsa da qaldyrmaidy. Sondaǧy atamnyŋ saimany – aǧaş şabatyn şoty, sürgısı, kezdıgı, kışkene qol arasy. Sonymen bärın qolmen ısteidı. Üide otyrsa kıtabyn oqidy. Qabaǧyn şytyp bır närsege aşulanbaidy, sondai süikımdı jan edı. Tatu otbasy bolyp, jaŋa közımız aşyldy ma degende, Mäken anamyz qaitys boldy. Zor qaiǧyǧa taǧy duşar bolyp, ekı közdıŋ jasynan basqa qoldan keler därmen joq, bır üilı jan jetım qala berdık.
Bızdıŋ būl halymyzǧa jany aşyp, qaladan kışkene aǧataiym üş jan bolyp köşıp keldı. Endı ekı üi bır üidemız. Älgı Kazken apataiym ekıqabat. Bır künı uaqyty jetıp tolǧatyp, atam bızdı oiatty «kelın auyryp jür» dep. Qalimaş, Hamat, men – üşeumız, aǧataiym bızdı asyraimyn dep jūmysta. Äkem qaǧaz jazady, atam ol kısını öte ardaqtap ūstaidy. Sol üşın bızge «ekı elı öŋeşten ötken tamaq – as» deidı. Ata ne aitsa – zaŋdy, bır adam auyz aşpaimyz, syilaimyz.
Apataiym kün şyǧa bosanyp, ūl tapty. Amal ne, köp keşıkpei ol baladan qaityp, artynan böpesı de şetınep, ekı adamdy jerlep, bır üi jan sorlap jylap qala berdık. «Jyǧylǧan üstıne – jūdyryq», Mäken apam, Qazken apataiym böpesımen sol Myrzabolat auylynyŋ ziratyna qaldy. Qandai qaiǧy deseŋızşı, Alla saldy, bız köndık.
Äkem 1934 jyly Bögenbaidyŋ Barlybaiynyŋ qyzy Märbändı bızge şeşe qyp alyp keldı. Hamat Orynborǧa oquǧa kettı. Jaŋa şeşemız baidyŋ qyzy bolǧandyqtan ba, joq şaruaǧa qyry joq pa – äiteuır, atam, Qalimaş üşeumızge ūnamady.
Bızdıkı de qisyq, ol endı Mäken apam bola ma? Baiaǧy tatu üi ala közben atysyp, atam bız üşın araǧa tüsıp, qyrǧi qabaq boldyq ta qaldyq. Älgı şeşemız auyryp jatady. Auyrǧanǧa ol kınälı emes qoi. «Tūryp bızdı kütpedı, üstınen äiel al» dei bastadyq. Qazaqtyŋ äuelden şylyǧyn paidalanyp aqymaq boldyq.
Ol şeşemız jap-jas, kelbetı de bar. Beişaraǧa obal jasadyq. Äkem onyŋ üstıne atamnyŋ Şäken atty baldyzyn aldy. Ol kısı bızge jaily boldy, bıraq äkem äielım bar demedı.
1935 jyly sol elden 20 şaqty üi köştık. Äkem äielımen qaldy. Bız, älgı alǧan toqal şeşemızben bes jan, kışkene aǧataiym otbasy bolyp köştık. At pen siyr aiaŋymen bır ai jürıp altyn şyǧatyn zauyt aşylyp jatqan Däuken degen jerge köşıp keldık. Bärı sol jerge ornalasyp, jap-jaqsy üi boldyq. Älgı şeşemız küieuge şyǧyp kettı. Kışkene aǧataiym sol jerden jasy 15-16-daǧy Marhaba degen bır qyzǧa üilendı. Ol özımızdei bala, oinap-külıp jürıp jattyq. 29 jastaǧy kışkene aǧataiym otbasy basşysy, şahtada jūmys ıstep bızdı asyraidy, kiındıredı. Bız tūrǧan jerden 45 şaqyrym Torǧaida altyn şyǧyp, bız sonda köşemız dep jatqanda, äkem de keldı. Ol kısı Torǧaidan 35-40 şaqyrym «Eŋbek» kolhozyna köşıptı. Äielı ekıqabat, özı ūsta bolyp ıstep jürıp jatty. Bız kışkene aǧataiymnyŋ otbasymen Torǧaiǧa köştık. Jeŋgemız öte jaqsy kısı-tın. 1936 jyly astyq öte bıtık şyqty da, halyq keşegı kelgen aştyǧyn ūmytyp, tūrmys jaqsardy. Älgı şeşemız bosanyp, ūl tapty. Amal neşık, bala tuǧan soŋ bır aidan keiın jeŋgemız, 20 şaqty künnen soŋ säbiı qaitys boldy.
Atam ekeumız üige kettık, menıŋ demalysym bıttı. Oquymnan qalǧandy äkem dūrys körmeidı, men 5-synyp oqimyn. Kışkene aǧataiymdy saǧynam, ony körmesem tūra almaimyn. Oqu bıtısımen äkejanymnyŋ janynda ekeumız tūryp jattyq. Äkem – ūsta. Ol uaqytta egınnıŋ aram şöbın auyl balalaryna taŋnan jūlǧyzady. Kün batqan soŋ auylǧa alyp keledı. Ol uaqytta saǧat joq, kün şyǧyp kün batqanşa jūmys ısteidı.
Söitıp jürgende «Säken qalpenı gazetke şyǧarypty» degen sözdı esti bastadyq. Kündegıdei jūmystan üige kelsem, äkem öŋı qaşqan, bırdeŋe aitqysy keletın siiaqty, bıraq ündemeidı. Ekeumız şai ışıp otyrǧanda, Äşırbek degen dosy keldı. Äkem onyŋ kelgenıne quanyp qaldy. Şai ışıp bolǧan soŋ, men tösek saluǧa kettım. Äkem äinektı qaraŋǧylap jauyp, dosynan gazettı alyp oqi bastady. Men de jügırıp kelıp oqydym: äkemdı qaralap, «ol qalai älı el ışınde jür» dep jazypty. Üreiden jylap jıberdım. Äkem «Syn ǧoi, balam, Allanyŋ salǧanyn körermız» dep, sabyrǧa şyqyrdy. Älgı dosy da köŋılı būzylyp, şyǧyp kettı. Maǧan äkem: «Taŋnan ketem, kım sūrasa da «äiel äkelem» dep ketken, basqasyn bılmeimın de» dep aqyl aityp, salt atqa mınıp kete bardy. Menı taŋda kündegıdei brigadir oiatyp, jūmysqa kettım. Keşke üige kelsem, kündegıdei aldymnan şyǧatyn äkem joq. Äşırbek atam ınısı Qyzdarbektı bızdıŋ auyz üige kırgızıp qoiypty. Jalǧyz qorqady dep, jaiyma qam jep, ol kısıler jeŋıl tamaq jasap, siyrdy sauyp, üidı jinapty. Balalary da bar. Sodan köŋılım köterılıp, tamaq ıştım.
Qas qaraia älgı Äşırbek atam kelıp «äkeŋ özennıŋ qabaǧynda kütıp tūr» dep şyǧyp kettı. Jügırıp barsam, älı kete almai jürgen jan äkem eken. Ekeumız köpten körmegendei qūşaqtasyp jylap aldyq. Men «sızdı ızdep jatyr» dep, tez ketuıne rūqsat berdım. Ol kısı «aqyldy bol, bıreu sūrasa aitpa» dep ketuge yŋǧailandy. Men özımdı zorǧa ūstap tūrmyn. Endı būl jaǧdai ekeumızge de auyr tietın boldy. Men 13-aq jastamyn, äkem 50-de, Hamat Orynborda, bızdıŋ būl halımızden ol habarsyz. Küzdıŋ künı de, tünı de salqyn, basyna tüsken aşy-tūşysy mynau, salt atpen jüru, uaqytynda tamaq ışıp ūiyqtamau osy jastaǧy kısıge qanşa qiyndyqqa tüserı belgılı. Iştei aiaimyn, bıraq «halqyna qadırlı adam, sondyqtan, jūrt tamaǧyna, atyna kömektesedı» dep oilap qoiamyn.
Äkem jaryqtyqtyŋ bır asyl ısı – özıne de, ūrpaǧyna da, basqalarǧa da sabaq, önege bolsyn dep, quǧyndaǧy halın, el taǧdyryn, imandylyq synyn öleŋge tüsıre bergen ǧoi. Bız onyŋ bärın sol kezde bılmedık. Qazır oqyp otyrsaŋ, köz jasyŋa erık beresıŋ.
– Sonda Säken qalpe basqa kısınıŋ atymen jür ǧoi…
– İä, Musimov Äbdıkärım degen atpen jürdı. Jaqyndary, sauatty adamdar, şäkırtterı bıledı, bylaiǧy jūrt şyn sol adam dep oilaidy.
Aitqandaiyn, men de «Musimovamyn». 1999 jylǧa deiın osy familiiamen jürdım. Qajylyqqa bararda bır jolyŋ bolǧyr jıgıtke ötınış jasap edım, kömektestı. Söitıp 76 jasymda öz äkemnıŋ atyn aldym…
Äkemmen özennıŋ jarqabaǧynda qoştasatyn künı men bır bölmede jalǧyz ūiyqtai almai döŋbekşıp jattym. Taŋ ata bıreu äinek qaqty. Qyzdarbek aǧai äinekke bardy. Ana kısı «esık aş» dedı. Kım ekenın tanyp tūrmyz. Ol kırıp keldı de «qaida Säken?» dedı. Men de tūrdym. Maǧan «äkeŋ qaida kettı?» dedı. Men «äiel äkelemın dep ketıptı, özım körgenım de joq, myna hatta jazyp ketıptı» dep hatty qolyna berdım. Ol «kiın, qazır özıŋ aitasyŋ» dedı. Bız dalaǧa şyqtyq. Älgı üidıŋ adamdary jylap qala berdı. Sol kelgen kısıler – künde üiden däm ışıp jürgen adamdar. Mäşinege mıngızıp audan ortalyǧy «Erkınşılıkke» aparyp, bır jaman üige kırgızıp, syrttan kılt salyp kete bardy. Tün bolsa qorqamyn. Küz taŋy aǧaryp, kün de şyqty. Kelıp esık aşyp «şyq» dedı. Bır üige bardyq. Kürjigen adam üstel basynda otyr eken. «İä, bala, äkeŋnıŋ qaida ketkenın aitsaŋ, bız senen eşteŋe sūramaimyz, üiıŋe barasyŋ, aitpasaŋ türmege qamap qoiamyz» dep qorqytty. Bıraq, ne ıstese de äkemdı aitaiyn degen oiym joq. Maǧan da astyrtyn aqyl aitatyndar köp. Men «bılmeimın» degennen basqasyn bılmedım. Bır kezde «jaraidy, üiıŋe bar, taǧy şaqyryp alamyz» dedı. Iştei quanyp şyǧyp kettım. Sol audanda äkemnıŋ baquatty nemere aǧasy tūrady. Jalǧyz qyzy bar. «Menıŋ jaǧdaiymdy estıp kelmedı» dep oǧan da ökpelep, joldaǧy «Eŋbek» kolhozyna barmastan, audandaǧy bölem ekeumız jaiau şyǧyp Torǧaidaǧy äkemnıŋ jalǧyz ınısınıŋ üiıne qarai kettım. Jolda jürgınşı kezdespedı. Balalyq ta şyǧar, jaiau demaludy bılmesten kün bata Torǧaiǧa jettık. Atam üiı köşıp ketıptı. Barlybai, Oljabai qonysy – Qorjynkölde. Onda da altyn şyǧypty. Kışkene aǧataiym eŋbekqor adam, taǧy da şahtada ısteidı, janynda nemere ınılerı Jünıs, Ziken bar, ekı üi bır jerde tūrady, öitkenı ekeuınıŋ de äielı ölgen.
Jünıs aǧamyzdyŋ bır ūly, Ziken aǧamyzdyŋ bır qyzy bar. Soŋǧy aǧamyz Jämila degen äiel alypty. Endı men sol üige bardym. Bärı «qalai jaiau kelgen» dep taŋǧalysyp jatyr. Men de bolǧan uaqiǧany baiandaǧanym sol, aǧalarymyz äkemnıŋ osy auylda jürgenın aitty. Äkem älgı bölemnıŋ üiınde eken. Menıŋ jaiymdy estıp tünde özı kelıp maŋdaiymnan süiıp, köŋılı bosap amandasty. Äŋgımeme qanyqqan soŋ, tez tüsıngış danyşpanym aǧaiyndarymen aqyldasyp menı osynda köşırıp äkeludı sūrap, tez qoştasyp kete bardy. Bıraz demalyp, Jünıs aǧam ekeumız jolǧa şyqtyq. Atymyz jele jortyp «Eŋbek» kolhozyna üiıme kelıp esıktıŋ aldyna toqtaǧanda, aldymyzdan bır adam şyqpady. Bıreu kelıp halymyzdy bılmedı. Üide otyrǧan aǧaiyn maldardy kolhozǧa alǧanyn, bırsypyra dünienı jazyp ketkenın aitty. Sol künı qonyp, taŋerteŋ özım auyldyq keŋes basşysyna bardym. Ol maǧan «nege keldıŋ?» dei bastady, men «oquǧa baram, eŋbek künımdı berıŋız» dedım. Ol maǧan «eşnärse berılmeidı, dünieŋdı de alamyz» dedı.
Ol uaqyttaǧy Stalinnıŋ «äke üşın bala küimeidı» degen zaŋyn aityp, eŋbekkün men dünienı ekıge bölıp, äkeme tiıstını kolhozǧa alyp, maǧan tiıstını men alyp, bır arba jükpen astyǧymyzdy artyp, Jükeŋ aǧai ekeumız jolǧa şyqtyq. Sol üiımızde Qyzdarbek qaldy. Solar ǧana qoş aitysyp, özge bır adamdy körmedık. Keşegı halyqtyŋ syily kısısı «qūbyjyq» boldyq ta şyqtyq. Mıne – taǧdyr. Jükeŋ aǧai köp jyl şahtada jūmys ıstegen, özı momyn, qyzyl şyraily kısı edı, jol üstınde maǧan «äkem üşın 16-jyly äskerge bardym» dep, külıp te qoidy. Torǧaida Ziken aǧai üiıne keldık.
Būl joly da osy aǧataiymnan basqasy közge tüsuge qoryqty. Zattyŋ jaqsy degenın bır arbaǧa salyp, «äkeŋ qaida bolsa, soǧan jetkızıp berem» dep Seken degen naǧaşym alyp kettı. Ne degen erlık? Aitqanyn ıstep, baryp ornalasqan jerıne aparyp qolyna tabys etıptı. Äkemnen hat alyp tūramyn. Ol kısı «Aqmolaǧa baryp oqy» dep aqyl berdı. Onda apamnyŋ jalǧyz bauyry – el «Bölke» deitın Rahima bar. Kietın kiımdı, ūsaq-tüiek zattardy sol Ziken aǧaidyŋ üiıne tastap, özım bır jük maşinasyna mınıp, Aqmolaǧa bardym. Menı keldı dep üi ışımen quanyp, özınıŋ tuǧan balasy kelgendei, men de tuǧan anamdy tapqandai zor quanyşta boldym. Menı üiınıŋ janyndaǧy mekteptıŋ 5-synybyna ornalastyryp, kiım kigızıp, tamaǧyn berıp, şyn yqylasymen tärbieledı. Sonda oqyp, jürıp jattym.
– Äkeŋızben qalaişa habarlasyp tūrdyŋyz?
– Janaşyr tuystyŋ üiınde tūrudyŋ özı dätke quat qoi. Qaraşa aiynda äkem menı ızdep keldı. Ol qalada äkemnıŋ Mūstafa degen aǧasy, Zäinıl degen nemere ınısı, Saduaqas degen naǧaşysy bar. Är üide qonaqtap jürıp, menı közımen körıp ekı jasap qaldy. Ol kısı sol ketkende Noboisel degen auylda qaryndasy bar, sony panalap barsa, jezdemız qūstyŋ köleŋkesınen qorqatyn kısı eken. Onyŋ aǧaiyndary Bögenbai degen kısı halsyz syrqat bolyp, äkemız kündız sol üide, tünde dalada üigen maia arasynda jasyrynyp jürıptı. Osy uaqytta qanpezer bilık talai jazyqsyz jandardy ūstap äketkenı belgılı. Bırde dosy, Bögenbaidyŋ balasy Barlybaidy ūstap äketkende, äkemızdı Alla saqtap aman qalǧan. Sol üiıne panalatqan Barlybai aqyn da qaitypty. Äkem endı jönımen sonyŋ jesırı Jämilany almaq körınedı. Aqmolada 10 şaqty kün bolatynyn, osydan barysymen «Mokşyn» kolhozyndaǧy köp aǧaiyn arasyna köşetının aityp, jürıp kettı.
Hat alyp, hat jazyp tūramyn. «Musimov Abdykarim» atyna. Jaz boldy, oquym bıtıp, äkeme baryp, şeşemızdı körgım keldı. Kün jamany ketıp, jadyraǧan jaz şyqty. 1938 jyly men 6-synypqa köştım. Endı äkemdı saǧynyp jürgen atamdy alyp baryp quantaiyn degen oimen gürzaboi mäşinemen baiaǧy bolys bolǧan Barlybai, Oljabai auyly Qorjynkölge bardym. Onda altyn kenı bar, halyq jaǧdaiy jaman emes.
Osynda atam, kışkene aǧataiym, tört bas jaqsy tūrady eken. Bır ūly bar, aty – Ǧabdusamat, barǧanyma quanǧandarynda şek joq. Menıŋ tuǧan naǧaşym Qapan dükende ısteidı. Bärınde ülken kısıdei qonaq bolyp, jolǧa şyqpaqpyz. Auyl janynda ädemı köl bar. Maŋynda ekı aǧaş üi tūr. Ony «Barlybai, Oljabaidyŋ üiı» dep atamnyŋ aituynan bıldım. Jerdıŋ ädemısı. Kışkene aǧataiym taǧy jürgınşı gürzobaiǧa mıngızıp, qoştasyp qala berdı. Sol mäşine atamdy syilap bızdı vokzalǧa alyp baryp jaiǧastyrdy.
Būl sapar maǧan bır syn boldy. Hat arqyly jolǧa şyǧuym, janyma belı şoiyrylǧan qart atamdy ertuım, būzyq orys öltırem dese, ne ısteitınımdı bılmeuım – jürek jūtqannyŋ ısı siiaqty. Bilet alyp, ekeumız Omby baǧytyndaǧy bır poiyzǧa otyrdyq. Atam 82 jasta. Jolda Qyzyljarǧa, onan Ombyǧa tüsıp bilet auystyratynymyzdy aityp edım, qinalyp qaldy. Jolda tüse beruge belı jaramaidy. Ūzaq jolǧa şyqqan soŋ könuımız kerek. Atamnyŋ ekı şabadan kiım-keşegı, küpısı, şapany bar. Sol jükpen bır Qyzyljarǧa tüsıp, onan Ombyda biletımızdı auystyryp, «uh» dep Liubin poiyzyna otyrǧanda atam «endı men tüspeimın, osy poiyz Säkenıme aparady» dep, balaşa quandy. Poiyz toqtady, bız tüstık. Tüserde halyqtan ainalaiyn, orys-qazaq demei kömektesıp jatyr. Stansa janynda bır süt tasityn mäşine büiırınen «Mokşyn» degen jazudy oqyp qap, bızdı alyp ketuın sūrap edım, onyŋ sözıne men, menıŋ sözıme ol tüsıne almadyq. Jügırıp köşeden bır qazaq kezdeser me eken desek, orystan basqany köre almadyq. Solai sandalyp tūrǧanda bır qazaq jıgıtın atam aiǧailap toqtatty. Atam amandasyp bızdı mäşinege mıngızıp jıberuın ötındı. Özın «atym – Qasym, «Kazahskii» kolhozynda mūǧalımmın» tanystyrǧan jıgıt bızdı mäşinege otyrǧyzyp, özı sonda qala berdı. Al bızde mynau orys apara ma, aparmai ma degen qorqynyş joq. Kün batar uaqytta ol bır orystyŋ esıgınıŋ aldyna qaldyryp, özı ketıp qaldy. Men qaladan bır qazaq kezdeser degen ümıtpen jolǧa şyqtym. Ekı arbamen ketıp bara jatqan jürgınşını toqtatyp qaida baratynyn sūradym. «Ekınşı brigadaǧa baramyz, onda qazaqtar tūrady, sonda kün batpai jetemız» dedı bır şal. Men «myna Mokşyn kolhozynda atam bar, sony alyp keleiık» dep edım, şal asyǧystyǧyn aitty. «Endeşe sol auylǧa menı ala ketıŋız» dep, sol kısıge ılesıp kete bardym. Atam jalǧyz qalada qaldy. Myna şal jolda «üige balama alyp ketem» dep qorqytyp qoiady.
Bız qalai tez kelgenımız bılmei qaldyq. Är mūrjada tütın, ärıde maldaryn sauǧan, aidaǧan qazaqtardyŋ dausy şyǧady. Olar menı bır üidıŋ janyna tastap kete bardy. Arbanyŋ janynda tūr edım, älgı üiden jasy eluler şamasynda bır qara tory kısı şyǧyp, bır jas äiel jylap kelıp betımnen süiıp, ışke alyp bardy. «Men Aitjamal täteŋmın, dausyŋnan tanydym» dep özınıŋ qalai tanyǧanyn aitty. Üide bärı menı qorşap alyp sūrap jatyr. Men atamnyŋ qalada jalǧyz qalǧanyn aittym. Tätem tez şai äkelıp äldendırdı de, dalada at jegılıp daiyn tūrǧanyn aityp, Qalel, İmaqan degen jezdelerımmen qalaǧa attandyrdy. Kelsek, älgı orystyŋ esıgınıŋ aldynda atam joq. Endı sol üiden sūrap edık, sol orys men ketken soŋ atamdy üige kır şaqyrypty, ony ol kısı tüsınbegen. Ol orys qalanyŋ şet jaǧynda tūratyn bır noǧaidy alyp kelıp tüsındıredı.
Sodan noǧai üiıne aparady. Atamdy sol üiden tauyp, bärımız şükırşılık qyldyq. Älgı noǧaidyŋ ekı bölme aǧaş üiı bar eken. Üidıŋ ışı de, syrty da tap-taza, atamdy appaq tösekke jatqyzyp qoiypty…
Tün qaraŋǧy, atamdy kiındırıp arbaǧa otyrǧyzyp, jolǧa şyqtyq. Ekı arbada – atam ekeumız, arbalar bırınen bırı ozyp, äkemdı quantu üşın asyǧyp kelemız. Auyl janyna jaqyndaǧanda adamdar u-şu bop aldymyzdan şyqty. Atam ekeumız qalai estıdı dep taŋ qaldyq. Bız bylai ketkende, bır adam salt atpen süiınşı sūrap barady. Sol toptyŋ ışınde ekı qolynda ekı baldaǧy bar appaq bolyp äkem tūr. Arbadan sekırıp tüsıp qūşaqtasyp jatyrmyz. Atam jylap «aman körgenıne şükırşılık» deidı. Jaŋa anamyz Jämila kümısten şaşu şaşyp jatyr. «Osy kışkentai balam alyp keldı. Atqosşym da osy. Ainalaiyn qyzym Säkenıme alyp keldı. Şükıränä, täuba!» dep joldaǧy bolǧan-körgenderın aityp, söz jetkıze almai jatty. Ol uaqytta Aqmola alys dep eseptelınedı. «Oi, qūdai-au, qalai keldı?» dep taŋdanyp jatyr. Men de özımdı ülken kısıdei sezınıp tūrmyn. 14-aq jastaǧy balanyŋ 82-degı qariiany alyp keluı – bır maqtanyş-aq.
– Omby jaǧyndaǧy el äkeŋızdıŋ qadırın bıldı me? Baǧalai aldy ma?
– Oi, ainalaiyn, bılmegende şe?! Qanşa qiyn bolsa da, imandy adamnyŋ aty – imandy adam, sauatty adamnyŋ aty – sauatty adam. Onyŋ üstıne būl kezde äkemnıŋ aty, bılımınıŋ dabysy bıraz jerge baryp qalǧan. Bıraq, «bılmegendei» bolady. Sol arqyly äkemdı syilaitynyn aŋǧartady.
Atam jaŋa jerde belı jaramasa da, qarap otyrudy ūnatpady. Esıktıŋ aldyna jaiǧasyp, aǧaştan qasyq, aiaq, ojau, astau jasaidy, bes uaqyt namazyn üzbeidı, qolynda – kıtaby, jürıs-tūrysy baisaldy.
«Mokşyn» kolhozynda balasynyŋ amandyǧyna közı jetıp, bıraz mauqyn basqan soŋ, atam «endı ūzatqan ekı qyzym bar, solarǧa baraiyn» dep rūqsat sūrady. Äkem: «Qys bolyp qaldy, jazda bararmyz» dep edı, atam: «Ajal näubaty jaqyn siiaqty, solardy da bır körıp qalaiyn» dep bır kestı.
Äkem bırsypyra jasqa kelse de atama «mynauyŋyz dūrys emes» dep bırauyz qarsy kelmegen. «Endı joldasyŋ kım boldy?» dep edı, atam: «maǧan Ükıjanym joldas bolady» dedı.
1938 jyly qaraşa aiynda jolǧa şyqtyq. Äkem razezden bızdı bır poiyzǧa mıngızıp, qoştasyp kete bardyq. Ombyǧa tünde jettık. Vokzalǧa aialdap, taŋ ata trambaiǧa otyryp Ombynyŋ Kazachi bazaryna tüstık.
Kün jeksenbı. Jan-jaqtan kolhozdan et, aǧaş, şöp sata kelgen qazaqtar körınedı. Solarmen atam taiaqqa süiene jürıp söilesıp, bır par at jekken qazaqpen Qaratalǧa jetetın bolyp kelısıptı. On şaqty par at jekkender bırınen bırı ozyp taŋ salqynymen jürıp kelemız. Bırde älgı atqosşymyz «Aqsaqal, äŋgıme aityŋyz jol qysqarsyn. Qaidan kelesız?» dedı. Atam köp söilegendı ūnatpaidy. «Aqmoladan! Atqosşym, janymdaǧy joldasym – myna balam» dep qoidy. Kün suyq, qys jaqyndyǧyn sezdırıp tūr. Är arba är auylǧa bölınıp, bız taǧy 2-3 par attymen Saǧynai auylyn basyp Qaratalǧa kün batqanda jettık. Älgı bız otyrǧan arba bır üidıŋ janyna toqtap, «aqsaqal ızdep kele jatqan üiıŋız osy» dedı. Üiden «oi, jaryqtyq, qalai keldı» dep qūdalar tüsırıp aldy. Üiden jylaǧan dauys şyqty. Älgı ızdep kelgen tätem aldymen atama, sosyn maǧan körısıp, jylap amandasty. Atamnyŋ ülken qyzy – Rahima, jezdemız – Qojahmet. Ol – sol kolhozda bastyq. Kärı äke-şeşesı, auyldyŋ bırsypyra adamdary jinalyp, aiaǧyn basalmai jürıp qalai kelgen dep atama taŋ qalysyp jatty. Bız bıraz otyrǧan soŋ bır ülken qoidy alyp bata jasatyp äkettı. Qazaq dästürımen qoi soiylyp, bauyrsaq pısırılıp, şai keldı. Men şai ışken soŋ ūiyqtap qalyppyn. Atamdar qaşan jatqanyn bılmeimın.
Ol auylda är künde bır üide qonaq bolyp, äkemdı, atamdy öte jaqsy köretın Saǧynai auylyndaǧy Döskeidıŋ üiınen şaqyrtu aldyq. Olar da jany qalmai küttı. Sol tätemde ekı ai bolyp, atam endı kışı qyzynyŋ üiıne aparudy ötındı. Älgı apaidyŋ jasy 60-tarǧa kelgen qainaǧasy Qajahmet bızge atqosşy bolyp, par at jegıp şanamen kün suyqta talai auyldardan ötıp Esengeldı auylyna bardyq. Qalyŋ kiıngenbız. Kün ekentı kezı bolu kerek, auyldyŋ orta tūsyndaǧy ekı bölmelı aǧaş üige toqtadyq. Ol – Mahmet jezdemızdıŋ üiı, apaidyŋ aty – Qalimaş. 17 jasta-aq. Aldymyzda ǧana bosanypty.
Ana auyldai mūnda bızdı eşkım şaqyrǧan joq. Halyq peşke saban jaǧady. Nandy da, ettı de sabanmen pısıredı. Uaqyttarynyŋ köbı soǧan ketedı, tezektı anda-sanda ǧana jaǧady eken. Sol auyldan bır ai şamasynda qaitpaq bolyp edık, jezdem künde erteŋmen uaqytty soza berdı. Özı – mūǧalım, maǧan «üiıŋe hat jazba, hat jazsaŋ sol hat arqyly tauyp alady» dep ketedı. Atam maǧan «lau jalda» deidı. Menıŋ tılımdı kım alady, qys ışınde bızdı kım aparady? Solai jürgende, atam auyrdy. Men bır künı jasyrynyp hat jazdym. Ol uaqytta poşta jaman, menıŋ jazǧan hatymdy bır ai degende alady. Sarahmettı kiız tösek salyp jaldap jıberedı, men taǧy hat jazdym. Atam künde mazasyn alǧan soŋ, älgı jezdemızdıŋ ınısı Qyryqbes degen kısı şana-saimandaryn daiarlap, tösek salyp, üstın şatyrlap jolǧa daiarlap, nauryzda jolǧa şyqtyq. Atamda hal joq, syrqat jeŋgen. Älgı ülken apaidyŋ üiıne keldık. Atam keide esın bıledı, keide esın bılmeidı, esıl-dertı – äkemdı bır körıp ölu. Oǧan jetu-jetpeuın bır täŋırı bıledı. Älgı kısı 2-3 kün qonyp, bızben qoştasyp kete bardy. Hal bıluşıler azaimady: Saǧynai auyly aǧylyp jatty. Älgı Döskei aǧai künı-tünı atamnyŋ janynda boldy. Atam 1939 jyly 10 nauryzda, jūmanyŋ taŋynda qaitys boldy. Saǧynai auylynda jerledık. Äkemdı (balasyn) köruge Alla näsıp etpedı. Jerlep qoiǧanda, äkem de, älgı Sarahmet te keldı. Jetısın bergen soŋ auylǧa qaittyq.
– Būdan keiın soǧys jyldar da jaqyndap qaldy emes pe? Sol kezde qaittıŋızder?
– Men üşın ol uaqyttyŋ ärbır jyly san jylǧa tatidy. Öitkenı, äkem de, bız de qaşyp-pysyp jürdık qoi. Atam ekeumız ketkende «Mokşyn» kolhozyndaǧy tuystar «Jaŋajol» degen kolhoz aşyp, bärı sonda köşedı. Janynda auyl «Kazahskii», onda 90 üi kerei tūrady. Üşınşı auylda Sanazar Qanjyǧalysy tūrady. Bız Qanjyǧaly ışınde Qojymbyz. Döskei degen kısınıŋ ekı bölme üiınıŋ ülken bölmesınde bız tūramyz. Sarahmet degen kısı – üş bas, bız de üş baspyz. Ol kısınıŋ ekı äielı bar. Ülkenınıŋ aty – Aişa. Ol ömırı pūşpaǧy qanamaǧan adam eken. Ekınşısınıŋ aty – Şarban. Ol kısınıŋ Aitbaqy degen balasy bar. Ol menıŋ Hamat bauyrymmen bırge Orynborda oqidy. Şarbannyŋ kelını bar, aty – Şahatan, onyŋ jalǧyz qyzy – Şaiken. Būlar – Qaraton kelınderı. Ainalasynyŋ bırın aştyq jalmap, küieulerı ölıp, özderı sol «Jaŋajolda» tūrady. Äkeme tuǧan bauyrlarynan artyq jany aşidy. Aişa sol Döskeidıŋ äielı ölgen bır ūlyna küieuge şyqty. Özı sondai pysyq edı, 44 jasynda ūl tudy.
Qanşama jan bır üide tūrdyq. Men solardyŋ nietınıŋ keŋdıgıne taŋǧalam, «mynau menıkı, mynau senıkı» degen joq, sondai tatu-tättı jürıp jattyq. Sol üide 1939 jyly köktemde Ämina sıŋılım düniege keldı. Kındık şeşesı – sol Aişa naǧaşy apam.
Äkem sol kolhozda qaida jūmsasa, sony ısteidı, qolynan bärı keledı. Äminanyŋ soŋynan ınısı düniege kelıp, quanyşymyzda şek joq. Sol jyly men oquǧa barmai bauyrlarymdy küttım. Äkem qamyt, arba, şana daiyndaityn ūsta da boldy, etık te tıktı. Sol jyly 10 synypty bıtırgen Ahmet degen jalǧyz bauyryn jıberıp, Orynbordan Hamat pen Aitbaqyny aldyrdy. Ekeuı de süirıktei jıgıt bolyp ösıptı. Hamat kolhozda buhgalter bolyp ıstedı. Ökınışke qarai, Aitbaqy ökpesıne suyq tiıp jastai qaitty.
Men saǧyndyryp kelgen säbidı kütıp, eŋbegım jandy. Ol aiaǧyn basty, söilep te kettı. 6 jyl körmegen saǧynǧan bauyrym kelıp, üi de, dala da quanyş kernegen jyl boldy.
Tamyz aiynda menı oquǧa Hamat aparyp salmaq boldy. Äkem bızdı poiyzǧa mıngızıp jıberdı. Bız Aqmolaǧa kettık. Jalǧyz bauyrym janymda, mende eşqandai oi joq. Mūnda naǧaşy apamnyŋ qolynda 7-synypqa oquǧa kırdım. Bauyrym auylǧa ketken soŋ bırtürlı jüregım auyryp jürdı. Tuystarymnyŋ közınde alalyq bolmasa, kökıregınde alalyq joq. Basqany bılmeimın, menıŋ naǧaşy apam üiı toqşylyq. Solai jürgende Qamze jezdemızge poveske kelıp, Fin soǧysyna alyndy.
Aqmolada Zäinıl Aitjamal tätemnıŋ aǧasy, nemere aǧai tūrdy. «Menı de äskerge alyp ketse, jeŋgeŋ jalǧyz qalady» dep, menı şaqyrdy. Men sol üige bardym. Ol aǧai naubaihanada ısteidı, men barǧan soŋ ol da äskerge alyndy.
Uaqyty kelıp Käkımdı äskerge jönelttık. Artynda jas jeŋgemız qala berdı. Üiı ony qyzyndai qylyp ūstap otyrdy. Soǧystan aǧamyz kelmedı. Şärban 1946 jyly ǧana küieuge şyqty. 1941 jyly köşe tolǧan äsker. Bızdıŋ mektepte mūǧalımder men ūldar äskerge şaqyrylyp, qyzdardy FZU-ǧa alla bastady. Men Ombydaǧy üige kettım. Şeşem talai adamdar qūda tüsemız dep kelıp jatqanyn aitty. Äkem «balam özı bıledı» deptı. Tūspaldap «myna auylda Kärım degen jienımız tūrady, negızı – Saqal Kerei, balasy – jaqsy jıgıt» dep habar jetkızdı. «Oquǧa barmai-aq qoi» dedı. Soǧystan tüŋılıp, qorqu söz aitqandar köbeie bastady. Ekı auyl jaqyn, bolaşaq qaiyn atam künde äkemmen söilesıp, aqyldasyp, otbasymyzdy da, menı de ūnatqanǧa ūqsaidy. Bıraq jaz şyǧa maǧan «jalǧyz ınım – kışkene aǧataiyŋa baryp kel» dep, poiyzǧa mıngızıp saldy. Men Aqmola bardym, tuystarda boldym, bärı jylaǧan-syqtaǧan, qabaǧy aşyq, külgen bır adamdy körmedım. 1942 jyldyŋ basynda kışkene aǧataiym äskerge alyndy. Alda ne qiyndyq tūrǧanyn bılmeimız, alty ailyq qyzy men jiyrma jastaǧy jeŋgem üşeuımız qala berdık. Künı-tünı jylau. Jalǧyz bız emes, el jylauly. Üiden de, kışkene aǧataiymnan da hat alyp jatamyz. Tamaq joqtyŋ qasy, kiımımız de jūqa, kün suyq. Sodan älı soǧysqa attana qoimaǧan kışkene aǧataiymdy ızdep şyqtyq. Jolyqtyq. Aǧataiym bır stansa şyǧaryp salam dep bırge şyqty. Menı ülken kısını şyǧaryp salǧandai jylap qala berdı. Aldaǧy stansaǧa keldık, aǧataiym ökırıp jylap taǧy ekınşı stansaǧa keldık, jylaǧanda adam şydap tūrar emes. Ol kısınıŋ sol künı qoştasyp jylaǧany menıŋ köz aldymda tūr. Ol bızdıŋ eŋ soŋǧy körısuımız boldy.
Balalyq şaqta adam eşteŋeden taisalmaidy eken ǧoi. Men solai kele jatyp üsuge jaqyndaǧanda öz stansam Dogogindı tani ketıp, sekırıp tüstım. Jan-jaǧyma qarasam, menı kütken kısı körınbeidı. Bır orystyŋ qatyny menı körıp, üiıne alyp baryp Hamattyŋ hatyn berdı. Men ala sap oqydym. Aǧam menıŋ aldymda ǧana ketıptı. «Bız Ǧalymjan üiınde bolamyz, bügın tünde jöneltedı» deptı. Ol hatta shema syzyp, jolda qandai qalany baspaitynynyn, eskı maia, jaŋa maia, qandai aǧaştarǧa deiın baryn suretşıdei jazyp ketıptı. Ertesıne qolymda kışkene şabadanym bar, Äminaǧa dep Aqmoladan alǧan bır siyr oiynşyǧym bar, jolǧa şyqtym. Kün boran. Adasam degen oida joq. Ülken Dombai degen mekenge jettım, köşeden ūn üktıruge bara jatqan ekı şanada qazaqtardy körıp toqtattym. Zor denelı şalǧa «Men Esılden kelemın. «Jaŋa joldaǧy» Äbdıkärım degen kısınıŋ qyzymyn» dedım. Ol: «Otyr şanaǧa, kün boran, eşqaida ketpe, qazır osyndaǧy bır tamyryma ūn üktırıp alǧan soŋ bırge ketemız» dedı. Bıtırgen soŋ jolǧa şyqtyq. Jolda qarasaq, soŋymyzdan bır şana quyp keledı. Auyldaǧy Säken degen kısı eken. Äiteuır ne kerek, aqyry äkem, apam, Hamatym, Äminäm – bärımen körısıp, mauqymyz basyldy. Hamat ekeumız ülken bölmede, men – kereuette, ol jerde jatty. Äminäm menıŋ qoiynyma jatty. Äŋgımemız tausylmaidy. Sol kezde äkemnıŋ quǧyndaǧy halınen säl bosadyq, özara körıstık dep jürsek, Hamatymyzben soŋǧy bır didarlasular ekenın sezbeppız ǧoi…
Äŋgımenıŋ bır ūşy Kereidegı Ǧalymjanǧa, menıŋ bolaşaq jūbaiyma baryp tiıp jatady. Men aldaǧy oqiǧany şyn sezındım dei almaimyn. Hamatym ol turaly «özı öte pysyq, aşyq söileidı, bıraq mynandai qyzyqtary bar» dep külıp te qoiady. Sonda Hamatym ekeumız bala bolyp qaǧysudy bılmedık. Ekeumız oŋaşa qalsaq, syrlasyp, tüsınısıp, osy baqytymyzdan bıreu aiyratyndai mūŋdasuşy edık. Aǧam közı aşyq bolsa da, menıŋ aitqanymdy «zaŋ» dep, «bızdıŋ Stalin aitty – boldy» dep otyratyn. Qairan bauyrym-ai, qaryndasyn, tuǧanyn sendei baǧalaǧan jan tuar ma eken?.. İmany salamat bolsyn, jany peiışte şalqysyn!
– Quǧyndaǧy Ǧylmanidyŋ köŋılı jailanǧan kezı de bolǧanyn jūrt bılsın, apa, osy Ǧalymjan atamyzǧa tūrmysqa şyǧatyn kezdegı qaitalanbas jailardy aityŋyzşy.
– Qazaqtyŋ salt-dästürı qai zamanda bolsyn eldıktıŋ arqauy ǧoi. Şynynda sol uaqytta äkem dästürge sai «qyz – örıs» dep, bolaşaq qūdalarynyŋ nietın qoldady.
1942 jyly 7 säuırde keşke küieu jaq keletını habarlandy. Apam üstıme aqtan ekı jerden jelbıreuık salynǧan köilek, kümıspen kömkerılgen qamzol kigızdı. Būl boi jetkelı bırı alǧaş qazaqşa köilek-kamzol kiiuım. Qūldyraŋdaǧan Äminäm janymnan şyqpaidy. Tūrmystyŋ talai soqpaǧyna tüsken ata-anam bärın maǧan berer edı, bıraq özderınde joqtyŋ qasy.
Kärım atam da jiı-jiı kele bastady. Ǧalymjan Liubinde äskeri bölımde. Atam ony üş künge sūrap alyp, menı qaitse de alyp ketudı oilapty. Ol kısı «bügın keşke alyp ketemız» dep apammen kelısıp ketıptı.
Sol ekı arada «qyzymyzdy Kereige bermeimız» dep öz auylymyzdan pysyqtar şyǧady. «Bermese äkesın ūstap beremız» degen ösek te aitylady. Küieuler sol auylda Seitşapan atamnyŋ üiıne tüsedı. Sonda bıraz qanjyǧalylar jinalyp aitysyp-tartysyp jatqanda, menıŋ Mübäräk degen qu qainym şyǧyp ketıp, bızdıŋ üige kelıp, apam men Ämina üşeumızdı üidıŋ janyndaǧy qalyŋ aǧaşqa şyǧardy. Sonda tūrǧanda älgı qainym at şanasymen aǧyzyp kelıp bızdı mıngızdı de ala jöneldı. Onyŋ ketkenın sezıp būlar da şyǧady. Bärınıŋ şanasynda menıŋ Qanjyǧalymnyŋ bır-bır jıgıtı otyryp, auyldan şyqqan soŋ tüsıp qalady. Olar endı taŋ atqanşa bızdıŋ üidı küzetedı. Kelın alǧandarda es joq, jarysyp otyryp Kerei auylyna keldık. «Kelın keledı» dep ūiqy joq, uda-şu. Bız şanadan tüstık, menıŋ basyma paiy şapan jauyp, bärı şaşu şaşyp jatyr. Üige kırgen soŋ otqa mai qūiǧyzyp oiyndaryn jasap, märe-säre boldy. Atam «taŋ ata at jegıp qoiamyn» dep habarlapty. Öte aqyldy, saq kısı edı. Boiy ūzyn, aqqūba jüzıne denesı sai el aqylşysy bolatyn. Sol atamnyŋ keŋesı boiynşa ekı jaǧymda ekı qyz bar, bırge şyǧyp jegulı atqa otyrdyq. Sodan bes-alty at jekken şana bırımen-bırımen jarysyp jolǧa tüstı. Osy kezde jylqyşy Mūsa menı tanyp, auylǧa habarlaidy. Ol arada bız Şulaevkaǧa jetıp, jergılıktı keŋestıŋ zagsıne tırkelıp, auylǧa qaittyq.
Atam 5-6 ai jürıp bronmen kolhoz töraǧasy retınde aman qaldy. Būlai qalǧan oǧan da oŋai soqqan joq. Tehnika kem, bärın qolmen ısteidı, elde azamattar joq. Barlyq jūmysty şaldar, balalar, äielder ısteidı. Baqytymyzǧa sol jyly bidai jaqsy şyǧyp, normasyn bırınşı bolyp oryndap, Ombydan ükımettıŋ syi-siiapatyn alyp keldı.
Bız «Esımseiıtten» köşıp, 1943 jyly aǧaş üige şyqtyq. Sol jyly köktemde Külbaisa degen qyzymyz düniege keldı. Beişara bır jarym ai tūryp şetınedı. Kışı enem de bosanyp, Qaiyrbek degen ūl tapty. Men tüskendegı ūly da, myna Qaiyrbek te qyzylşadan qaitty.
1942 jyly tamyzda jalǧyz bauyrym Hamatty äskerge aldy. Hat kelıp tūrdy. Stalingradqa toqtaǧanyn bıldık. 1943 jyly kışkene aǧataiymnan «qara qaǧaz» keldı. Mıne, taǧdyrdyŋ ısı. Ekı ret jaralanyp gospitalge tüsıp, üşınşısınde habar-oşarsyz kettı. Solai-solai qimas bauyrlardan aiyryldym. Hamatym 19-aq jasta ǧana edı. Kışkene aǧataiymdy 40 jasynda joǧalttyq. Qairan bauyr, «öldı» deuge auyz qimaidy.
Sol jyly egız qozydai bolyp jürgen Qorlyǧaiyndy joǧalttym, qyrşyn aiyrylyp Mübäräk qainym qaldy. Ruhyna Alla rahmet etsın! Sol uaqytta asyl kimedık-au dep oiǧa da kelmeidı. Menıŋ būl qainym da Alla berse osyǧan beretındei adam edı. Men asyl qaiyndarymdy maqtap tılımdı jetkıze almaimyn. Bır auyz sözge kelmei syilastyq. El būl qainymdy «Ukaz atamnyŋ özı» dep ataityn. Ajal näubaty jaqsylarymyzdy, qimastarymyzdy aramyzdan alyp kettı. Eskı köz aldyŋnan şyn yqylasymen qarsy alatyn edı. Allanyŋ jazǧanyna amal bar ma?..
– Soǧys jyldary İ.V.Stalin dınge bırşama erkındık berdı. Öitkenı, äskeriler men tyldaǧy halyqtyŋ ruhyn köteru qajet boldy. Būl Säken qalpenıŋ aqtaluyna mümkındık bermedı me?
– Qaidaǧy aqtalu?.. 1944 jyl özımen-özı, typ-tynyş «sen timeseŋ, men timen» dep, kolhozda jūmys ıstep jürgen äkejanymdy özımızdıŋ sorly bıreu ışıne syimai körsetıp, bıraz jasqa kelgende taǧy da ornynan qozǧady. Men oǧan baryp, olar maǧan kelıp mauqyn basyp jürgende äkem taǧy auyldan, öz üiınen köşetın boldy. Äitpese, mıne-mıne ūstalyp, türmege jabylar edı. Onyŋ arǧy jaǧy ne bolaryn eşkım bılmeitın. Soǧys zamanynda atyp tastauy da mümkın-dı.
Bıraq, qai kezde de äkemnıŋ ruhy küştı boldy. Būl onyŋ kezınde halyq arasynda keŋ taraǧan, keiın kıtap bolyp basylǧan öleŋderınen de körınedı.
Tukalada Qanjyǧalylar mūny estıp, Hanan degen kolhoz basqarmasy ekı arbamen kısı jıberıp köşırıp äkettı. Törkınım enşı dep bır qūnajynyn bızge tastap kettı.
Bız sol auylymyzda jürıp jattyq. 1944 jyl 23 tamyzda Zäinış düniege keldı. Küzde äkeme qatysty älgı äŋgıme basyldy-au degende Ǧalymjan ekeumız qolymyzǧa Zäinışımızdı alyp ekı jaqsy at jegıp Tukaladaǧy Qanjyǧalyda tūratyn äke-şeşe men bauyrǧa tarttyq. Saǧynǧan äke-şeşemız bızdıŋ kelgenımızge zor quanyp qaldy. Ol kısılerge Ümıldıŋ anasy Nazym jeŋgei üiınıŋ ülken bölmesın bosatyp, özderı auyz üige şyqqan eken. Ol kısınıŋ küieuı joq, ekı qyzy, bır ūly bar. Üi ışı, üstı-basy tap-taza, sondai jinaqy, sap-salmaqty jan edı. Qalyŋ auyl bärı şaqyryp qūrmet etıp jatyr. Äkem jaryqtyq osy qūrmettıŋ bärıne mınezımen, qasietımen jetkenın sezetın edım. Äitpese, «qaşqyn», «basqa atpen jürgen adam» degennıŋ bır auyz sözdıŋ özı-aq kez kelgen kısını dır etkızbei me? Joq, jaqsy adamdar jaqsylyqqa, jaqsy künderdıŋ keletınıne sengen. Osyny oilap, Allaǧa myŋ şükır aitqyŋ keledı.
Būl el äkemdı syilaǧany sonşa, «Alla jolymen jürgenıŋızdıŋ özı jūmys» dep qara jūmysqa şyǧarmapty. Malyna şöptı de üiıp berıptı. Osynyŋ bärın körıp töbemız kökke jettı desek artyq bolmas.
El qūrmetıne bölengen äkejanymnyŋ ıştei qaiǧysy joiylmasa da, syrttai qaiǧysy joq deuge bolatyn. Bız mūnda bıraz kün jatyp qaldyq. Endı erteŋ ketemız dep, äke-şeşeden rūqsat aldyq. Kün boran. Basqarma Hanan aŋqūmar, köpşıl kısı eken. Ǧalymjanǧa «kök bienıŋ qyzyǧyn bır köreiık» degenı-aq mūŋ eken, ol jaraidy dep uaǧdalasty. Söitıp qystyŋ közı qyrauda qasqyr men tülkı quyp, kete bardy. Olar qas qaraia bır tülkı, bır qasqyr soǧady da auylǧa oljaly oralady. Aŋşy jıgıtter Ǧalymjanǧa qasqyrdy, Hanan aǧaǧa tülkını bailaidy. Üige kelgen soŋ Ǧalekeŋ qasqyrdy tūrǧyzyp qoiyp soiyp, terısın aldy. Taŋnan äke-şeşemen, Nazym jeŋgeilermen qoştasyp, bauyrdy süiıp, jolǧa şyqtyq. Kök biemız jaryqtyq jele jortyp qas qaraia auylǧa quanyş jolmen üige keldık. Bärı qaiyrly bolsyn aitty. «Oi, Ǧalymjan qasqyr soǧyp äkeptı» desıp jatty.
– Bar qiyndyq artta qalyp, el sözı men uaǧyzyn aŋsaǧan ǧūlama S.Ǧylmanidyŋ halyq aldyna aşyq şyqqan kezı turaly aityŋyzşy.
– 1945 jyly mausym aiynda Aqmoladaǧy Mūstafa aǧai men tüp naǧaşylarymyz Stalin pärmenın paidalanyp elge baryp, äkemnıŋ öz atyna pasport alyp, ülken bır quanyşqa kenelttı. Adyra qalǧan baqyt qaita kelıp qonaryn kım oilaǧan? Ärine, mūnyŋ arǧy jaǧynda halyqtyŋ aq nietı, äkemnıŋ künı-tünı haqqa jalbarynuy, imandy qauymnyŋ ūstaz ızdeuı, dıni ortanyŋ jetekşı aŋsauy siiaqty ızaşar armannyŋ tūnyp tūrǧany sözsız.
Men sonda bır tüs kördım. Sol tüstı aita keteiın. Tüsımde äkem üstınde – namaz şapany, basynda säldesı bar, kökke ūşyp kete bardy. Apam basynda – aq jaulyǧy, jaǧasynda taqqan bır ülken altyn teŋgelıgı bar, «qalpeden men qalamyn ba?» dep, ol kısı de ūşty. Äkem joǧary, apam säl tömen ūşyp kettı. Olardan qalmai men ūşaiyn desem, şarşap ūzaqqa ūşa almaimyn. Äiteuır bır köl kezdestı, köldıŋ ar jaǧynda bır üi bar, sol üide äkem otyr eken. Üstel, sonyŋ janynda biık taqta iyǧynda – sol şapany, basynda – sol säldesı bar. Jan-jaǧy, älgı üidıŋ qabyrǧasyna Qūran aiattary jazylǧan. Közımdı aşsam – tüsım eken…
Äkem men apam bızge kelıp qonaqtap jatqan. Men tūra salyp äkeme aityp, ol kısı qolyn jaiyp dūǧa ǧyp «būiyrsa, baqyt qaita qonady eken» dep bızben qoştasyp, auyldaryna taŋnan ketıp otyrdy. Elge barsa, sol künı taŋerteŋ aǧasy men naǧaşysy suyt jetıp, būlardyŋ keluın kütıp jür eken. Körıp esterı qalmai jylasyp, süiınşılesedı. Endı oilamaǧan jerde mynandai quanyşqa jürek jarylmai ma?!
Rasynda jaqsy künder tudy. Jalǧyz ökınış – Hamatymyz ǧana joq. Soǧys basyldy, qalyŋ auyl mynandai quanyşqa keneldı. Äkemdı älgı qonaqtarymen bır aidai meiman qyp jıbermeidı. Endı sol qonaqtar äkemdı ardaqstaǧany üşın qalyŋ auylǧa riza bolyp qoştasty. Aǧaiyndy Älıbai men Hanan – asa kışıpeiıl, aq köŋıl jandar edı. Hanan basqarma kolhozdan at arba berıp, bızdı auylǧa köşırıp äkep qaitty. Köre almaǧan dūşpandardyŋ saǧy bır syndy-au. Ei, rabbym, saǧan myŋ şükırşılık qylmaǧanda, senıŋ salǧanyŋa riza bolmaǧanda, senen artyqty qaidan tabamyz? «Taŋnyŋ bır jaǧy qaraŋǧy, bır jaǧy jaryq» degen danalyq söz osy emes pe? Basta qandai qaiǧy bolsa da ūmytyp bır ketkendei boldyq. Keibıreulerdıŋ maŋdaiy jaryq, balasy, bauyry maidannan kelıp jatyr, bızdıŋ tuystardan bıreuı de joq, ol – taǧdyr ısı.
Alla jaqqan şamdy aqymaq ürlep söndıre me? Endı atamnyŋ, enelerımnıŋ, qaiyn-qainaǧalarymnyŋ, äkemnıŋ dostarynyŋ tılektestık quanyştarynda şek joq. Quanǧannan jürek jarylmaidy, köre almaǧandardyŋ közıne – kör topyraq. Äkemder mal-mülkın bızge tastap, özderı poiyzben Aqmolasyna kete bardy.
Äkejanym namazyn oqyp, künı-tünı şükırşılık qyp, söngen baqyty qaita janyp, aşylǧan Aqmola meşıtıne imam sailandy. Tüp naǧaşym olarǧa üiınıŋ jartysyn bölıp berdı. Menıŋ bır jastaǧy Zäinışım bar, bärı sony qyzyqtaidy. Men özım de toimai, oǧan köilek te, tymaq ta tıgıp berem. Ermegım sol. Sonan bır serık alyp apam Ämina ekeuı keldı. Olar köşıp tamyz aiynda kettı. 1946 jyly mamyr aiynda üş kün auyryp, Zäinışım qaitty. Bır ülken kısı ölgendei qatty qaiǧyrdyq. Jylap-jylap jürıp jattyq. Ata-enem de qatty qaiǧyrdy. «Osy eldıŋ tılı tidı» dep te qoiady. Küş jetse bermes edım, qalai ol taǧdyrǧa baǧynbasqa. Äkemder kelıp bıraz kün jatyp ket dep hat jazyp jatyr. Merzımdı uaqytynda Aqmolaǧa bardyq. Onda qazırgıdei taksi joq. Bır tüielı şana kele qaldy. Bız sol tüieşınıŋ şanasyna otyryp, alşaŋ-alşaŋ jele jortyp, Puşkin köşesındegı 16 üi – äkemnıŋ üiıne baryp, qalai tūratyndaryn közben körıp. taǧy da mäz boldyq. Endı ol kısılermen bız de qonaqta jürıp uaqyttyŋ qalai ötıp jatqanyn bılmeimız. Äiteuır berekesın bersın. Äkem de appaq kiıngen, apam da basynda aq jaulyq, üstınde – jarasymdy köilek pen kamzol.
Osy jyldary Aqmola meşıtı äkem men namazhan qariialardyŋ arqasynda jarqyrap körınıp, berekelı eldıŋ ūiytqysyna ainaldy.
Kemı 18 jyl dın üşın, imandylyq üşın küigen äkemızdıŋ, ainalamyzdyŋ, aǧaiyn-tuystyŋ, dos-jarannyŋ, şäkırtterdıŋ köŋılı jailandy. Balalary – bız de täuba desıp jürıp jattyq.
Bır künı jūbaiym ekeumız Omby jaqtaǧy üiımızge qaitpaq bolyp, Aqmoladan yrymdap, «jaqsy ittıŋ tūqymy» dep, ekı küşık satyp aldyq. Aiaǧym auyr bolǧandyqtan, joldan qalyp qoidym. Qaiyn atam tegı men tūrqy erekşe ekı küşke qatty quanady. Ol kısı sonda «kelın bosanbai kelmesın» dep būiyrypty. Bız Aqmolada qanşa jatsaq ta jaqsy äkenıŋ arqasynda tuǧan-tuystyŋ yqylasyna bölendık. Onda qalada köşege şyqsaŋ, aq jaulyqty bäibışelerdı, appaq saqaldy namazhan şaldardy köretınsıŋ. Bazarǧa barsaŋ, sūlu da körıktı bäibışeler qymyz sapyryp, satyp otyratyn. Qymyzyn ışseŋ bal tatidy, tazalyǧy bırınen-bırı ötedı.
1949 jyly sätımen Mekkege rūqsat alyp, äkem qajylyq saparyn ötep qaitty. Osy jyly ony Almatydaǧy Qazaqstan qaziy Abd äl-Ǧaffar Şamsutdinov qyzmetke şaqyrdy. Äkem küieu balasy Ǧalymjanǧa «janyma serık bolyp, menı astanaǧa apar» dep qolqa saldy. Ekeuın Aqmola aqsaqaldary qūrmettep şyǧaryp saldy. Adal eŋbegımen dın qairatkerı deŋgeiıne köterılgen äkemnıŋ būdan keiıngı eŋbegın halyq jaqsy bıledı.
– Estelık-äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan – Dihan Qamzabekūly
