Qydyrbek RYSBEKTI jūrtşylyq belgılı qalamger, sport tarihşysy retınde jaqsy bıledı ärı qūrmetteidı. Onyŋ «Qazaqtyŋ 90 bapkerı», «Däulet», «Bekzat», «Sūrmergen», «Qūzǧa bıtken qaraǧai», «Saŋlaq», «Qazaq baluandary», «Qazaq boksşylary» kıtaptary – sūranysqa ie, oqylymdy dünieler. Bız sport sarapşysymen ūlt sportynyŋ perspektivalary men problemalary turasynda äŋgıme tarqattyq.
– Ūlt sportynyŋ keşegısı men bügının sz etkende Olimpiada oiyndaryndaǧy körsetkıştı esepke alyp, baǧa beremız. London, Rio-de-Janeiro jäne Tokioda ötken törtjyldyqtyŋ basty bäsekesındegı Qazaqstan sportyna qandai baǧa beresız? Sūraqty osydan bastasaq.
– Olimpiada oiyndaryna qai sport türınen kımder qatysty, olardyŋ jetıstıgı qandai degendı saralaityn bolsaq, būl kölemdı monografiiaǧa arqau bolatyny sözsız. Bır ǧana derektı keltıreiın, Rio-de-Janeiro Olimpiada oiynynda el qūramasy 30-orynnan körınse, Tokio bäsekesınde 83-orynǧa qūldyrady. Būl – ūlt sportynyŋ sapalyq deŋgeiı tömendegenın körsetedı.
– Sport sarapşysy retınde mūnyŋ sebep-saldary nede ekenın aita alasyz ba?
– Ärine, ūlt sportynyŋ bäsekege qabılettı bolǧanyn qalaimyz. Ärı osy baǧytta ızdenıp kelemız. Belgılı bır därejede jetıstıkter de az emes.
Tokiodaǧy sätsızdıktıŋ sebebın tereŋnen ızdep, jan-jaqty taldau kerek. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary sport pen ǧylym ajyrady. Sport salasynda ǧylym kenjelep, sonyŋ saldarynan sapalyq deŋgeiıne äser ettı. Keŋestık kezeŋde Almatydaǧy deneşynyqtyru institutynda ǧylymi orta bolatyn. Būl oqu orny ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ qyzmetın atqardy, ekınşı jaǧy, bılıktı bapkerler men myqty sportşylar daiyndady.
Kerek deseŋız, institut odaqtaǧy salalyq eŋ üzdık bes oqu ornynyŋ qatarynda boldy. Onda Mäskeuden kelgen nebır myqty mamandar qyzmet ettı. Äsırese sol kezdegı dene tərbiesı jəne sport fiziologiiasy ǧylymynyŋ basynda tūrǧan Nikolai Bernşteinnıŋ keluın erekşe atar edım. Odan bölek otandyq mamandar Qabden Baidosov, Qazbek Baibolov, Petr Matuşak jäne taǧy basqasy otandyq sporttyŋ damuyna üles qosty. Osy dästürlı mekteptı jalǧastyra almai, ǧylymi negızın joǧaltyp aldyq. Sonyŋ saldarynan keiıngı jyldary ūlt sporty qūldyrai bastady.
Qazır on bapkerdıŋ segızı qolyna qalam ūstap, jeke jospar qūryp, är sportşynyŋ mümkındıgın zerdelei bermeidı. Kerek deseŋız, on bapkerdıŋ toǧyzy josparsyz jūmys ısteitın jaǧdaiǧa jettık. Qysqasy, jüiesızdıkke köştık.
Rio-de-Janeiro Olimpiadasynda 3 altyn medal aldyq dep maqtanyp jatyrmyz ǧoi. Mūnyŋ özı memleket deŋgeiınde jan-jaqty josparlanǧan jüielı jūmystyŋ jemısı emes, būl jekelegen bapkerler eŋbegınıŋ nätijesı.
– Memleket bapkerlerge jalaqysyn uaqytyly berıp, oqu-jattyǧu jiyndaryna qarjy qarap, respublikalyq jäne halyqaralyq jarystarǧa qatysuyna mümkındık berıp otyr. Būdan artyq qandai qoldau kerek?
– Dūrys aitasyz, memleket būqaralyq sporttyŋ damuyna män berıp, jan-jaqty jaǧdai ısteude. Iаǧni qalalardan bölek eldı mekenderde sport keşenderın salyp, tūraqty oqu-jattyǧu jiynyn ötkızıp, bairaqty bäsekelerge qatysuǧa mümkındık berude. Būl qamqorlyqty joqqa şyǧara almaimyz. Alaida ǧylymǧa negızdelgen jüielı, josparly jūmysty körmei otyrmyz. Būl ekeuı ekı bölek närse.
Mäselen, Eldos Smetov dziudo sportynan qazaqtan şyqqan tūŋǧyş älem chempiony, Aziia oiyndarynyŋ jeŋımpazy.
Qazaqstandaǧy dziudo akademiiasynda zamanaui apparattar qanşalyqty qol jetımdı, ǧylymi kıtaphanasy bar ma, dziudoşylardyŋ küresın taldaityn vedio ortalyǧy bar ma, ärbır ädıs-täsıldıŋ tiımdılıgın, qarsy ädıs qoldanudyŋ män-maŋyzyn tüsındıretın mamandar bar ma? Mıne, osyndai mümkındıkterdı saralau arqyly Eldos Smetovtıŋ jetıstıgı jeke bapkerı Ǧalymjan Jylgeldievtıŋ eŋbegı men ızdenısınıŋ nätijesı ekenın tüsınesız.
Tokio olimpiadasynda Eldos jartylai finalda japondyq Naohisa Takatodan ūtyldy. Takatonyŋ artynda Kodokan dziudo akademiiasy tūr. Onda tık tūrǧandaǧy jäne parterdegı ädısterdı jeke-jeke taldap, qandai jaǧdaida, qalai oryndau kerektıgın jılıktep tüsındıretın jäne qarsylastyŋ ädısıne qarsy ädısterdı qoldanudyŋ san tarau joldary ǧylymi tūrǧyda zertteledı. Sosyn künşyǧys elınde ärbır sportşynyŋ fizikalyq formasyn tekseretın zamanaui apparattar bar. Sol arqyly sportşyǧa kerektı vitaminderdı anyqtap, fizikalyq jüktemenıŋ normasyn baqylap, salmaq azaituyna deiın nazardan tys qaldyrmaidy. Olarda sportşyny 20-25 minut beldesuge daiyndaityn ǧylymi jüie bar. Kördıŋız be, Japoniiada sportty damytu ǧylymǧa negızdelgen. Al Eldostyŋ artynda bapkerlerınıŋ jeke ızdenısı ǧana tūrdy. Sondyqtan Smetovtıŋ jeŋılgenıne renjudıŋ özı artyq dep bılemın.
Kezınde bokstan Bekzat Sattarhanov jarqyrap şyqsa, būl da qūrama bapkerlerı Tūrsynǧali Edılov, Aleksandr Apachinskii, Aleksandr Viziriakin sekıldı mamandardyŋ eŋbegınıŋ nätijesı der edım.
– Ūlt sportyn alǧa süireitın bapkerlerımız aman bolsyn. Öz mektebın qalyptastyrǧan bapkerlerdıŋ arasynda kımdı erekşe aita alasyz?
– Myqty bapkerler köp. Sonyŋ bırı – Myrzaǧali Aitjanov. Üş älem chempionyn – Bırjan Jaqypov, Qairat Eräliev, Säken Bibosynovty, ekı Olimpiada oiynyŋ jüldegerı – Erkebūlan Şynaliev pen Säken Bibosynovty şyǧardy. Äzırge Myrzaǧali olimpiiadalyq sport türlerınen üş älem chempionyn daiyndaǧan Qazaqstandaǧy jalǧyz bapker.
Myrzaǧilidyŋ artyqşylyǧy nede? Onyŋ qolynan qalamy, qoinynan kündelıgı tüspeidı. Ünemı jazyp, josparlap, baqylap jüredı.
Qazır aimaqtyq sport basqarmalary 100-den astam tarta sport türın damytuǧa jauapty. Angliia sekıldı Olimpiadaǧa kıretın 10-12 sport türın belgılep, damytu maŋyzdy. Qalǧan sport türlerın şetelderdıŋ täjıribesıne süienıp, sport klubtary men federasiialar esebınen jürgızu kerek.
Myrzaǧalimen deŋgeiles, özınıŋ jeke mektebın qalyptastyrǧan Marat Jaqievty aitar edım. Bapkerdıŋ qol astynan ekı ret Olimpiada oiynynda kümıs medal alǧan Ädılbek Niiazymbetov, älem chempiony men jüldegerlerı Erdos Janabergenov, Bekzat Nūrdäuletov,Berık Äbdırahmanov jattyǧyp, älemdık deŋgeige köterıldı. Marat talapty jastardy eldıŋ är jerınen tauyp, olardyŋ ruhyn şyŋdap, chempion etıp tärbieledı. Aqtau qalasynda boks klubyn aşyp, bapkerler alqasyn qūrdy. Söitıp, komanda jasaqtap, qazaq boksynyŋ köterıluıne üles qosyp keledı.
Mıne, kördıŋız be, jekelegen bapkerlerdıŋ jankeştı eŋbegımen boks öz deŋgeiın saqtap tūr.
– Sözsız, Myrzaǧalidyŋ da, Marattyŋ da eŋbegın moiyndaimyz. Alaida sport ǧylymnan ajyraǧan tūsta bılım alyp, universitet tauysqan jas bapkerler jaily ne deisız? Ūlt sportynyŋ damuynda bapkerlerdıŋ bılıktılıgı şeşuşı röl atqarmai ma?
– Būl oiyŋyzben tolyq kelısemın. Ozyq elderdıŋ täjıribesıne süienıp, Qazaqstanda jattyqtyruşylardyŋ joǧary mektebın aşu kerek. Bır kezderı Mäskeudegı osyndai ortalyqta qazaqtyŋ talai bapkerı bılıktılıgın arttyrdy. Ol jerde bır-ekı jyl bapkerler bılım alyp, bılıktılıgın köterıp qana qoimai, sportşynyŋ babyna enuın jäne ony saqtaudyŋ metodikasyn, tıptı dūrys salmaq quu men tiımdı tamaqtanudyŋ qyr-syryn meŋgergenın jaqsy bılemız. Osyndai igı dästürdı jalǧastyru üşın ne Almaty, ne Astana qalasynda jattyqtyruşylardyŋ joǧary mektebın qūru maŋyzdy. Sosyn ǧylymi top jattyqtyruşylarǧa arnalǧan ädıstemelık qūralyn şyǧaryp, täjıribenı taratu kerek.
– Jasöspırımderdıŋ jas erekşelıgıne qarai fizikalyq jüktemenı berıp üirenu kerek deisız ǧoi! Solai ma?
– Keŋes zamanynda jasöspırımderdıŋ erekşelıgıne qarai kezeŋ-kezeŋımen fizikalyq jükteme beretın. Mäselen, alǧaşqy daiyndyq tobynda balalar kerılu, sozylu, jügıru jattyǧuyn oryndap, belgılı bır sport türıne daiyndalatyn. Ekınşısı – oqu-jattyǧu toby. Onda sport türı boiynşa ädıs-täsılder üirenıp, fizikalyq daiyndyǧyna män beredı. Üşınşısı – sporttyq jetıldıru tobynda türlı deŋgeidegı jarystarǧa qatysa bastaidy. Boks pen küreste 12-13 jasqa deiın balany jarysqa jıberuge bolmaidy. Al qazır karatede 5-6 jasta jarysqa barady. Būl jasta basyna soqqy tigen balanyŋ psihologiiasy qandai bolady? Osy jaǧyn oiladyq pa? Mäselen, Angliiada 12 jasqa deiın balalarǧa futbol oinaǧanda baspen dop ūruǧa rūqsat bermeidı. Törtınşısı – joǧarǧy şeberlık toby.
Osy kezeŋnen ötken sportşylar jauapty jarysta zoryǧyp, şarşap şyqpaityn edı. Küres türlerı boiynşa jarysqa qatysqan baluandar ekınşı kezeŋge şydamaidy. Köbıne funksionaldy daiyndyǧy jetpei jatady. Nege? Sebebı jastaiynan jiı-jiı salmaq quyp, äbden şarşap qalǧan. Negızı, 16 jasqa deiın sportşy mülde salmaq qumauy kerek. Būl – ǧylymi däleldengen mäsele.
Bızdıŋ sport internattarda oqityn sportşylar 3-4 kelıge deiın salmaq quady. Bärı nätije üşın. Jastaiynan salmaq quǧan balanyŋ densaulyǧyna ziian keledı. Mūnyŋ bärı jas sportşynyŋ aqyl-oiy jetıluınde şeşuşı röl atqarady.
– Şetel täjıribesı demekşı, bız kımnen ülgı aluymyz kerek?
– Olimpiada oiyndarynda Angliia 8-9 sport türımen üzdık bestıkte jüredı. Australiia10-12 sport türımen alǧaşqy ondyqqa enedı.
Qazır on bapkerdıŋ segızı qolyna qalam ūstap, jeke jospar qūryp, är sportşynyŋ mümkındıgın zerdelei bermeidı. Kerek deseŋız, on bapkerdıŋ toǧyzy josparsyz jūmys ısteitın jaǧdaiǧa jettık. Qysqasy, jüiesızdıkke köştık.
AQŞ-ta sport ǧylymnyŋ süieldemeleuımen damyp otyr. Onda mektep jasyndaǧy balanyŋ salmaq quuy degen tüsınık joq. Jastar özıne ūnaǧan sport türın hobbi retınde taŋdap, şūǧyldanady. Esesıne studenttık sport qatty damyǧan. Myqty bapkerler studentter arasynan üzdıgın taŋdap, 18-22 jastaǧy sportşyny Olimpiada oiyndaryna daiyndaudy bastaidy. Osy AQŞ-ty Olimpiada oiyndarynda ünemı köş basynan köremız. Köp jaǧdaida bırınşı orynnan körınedı. Iаǧni, sport derjavasy ainalǧan el.
– Bız qai sport türlerıne basymdyq beruımız kerek?
– Ūlan-ǧaiyr jerdı bızge amanat qylǧan ata-babalarymyz qairatty ärı jıgerlı edı. Küşı myǧym, eptı de jyldam boluda ünemı özderın jetıldırıp otyrdy. Osy qasietter bızdıŋ tegımızde bar. Äsırese, boks, küres, at mınu, sadaq jäne myltyq atudy erekşe aitu kerek. Būǧan auyr jäne jeŋıl atletika, qaiyq esu, dziudony qosqanymyz dūrys. Jalpy, qazaq ūltynyŋ tabiǧatyna jaqyn sport türlerıne basymdyq berıp, damytu maŋyzdy.
Regbige köŋıl bölsek qaitedı? Bır derek keltıreiın,Tynyq mūhitynyŋ oŋtüstık-batysynda şaǧyn araldarda Fidji degen el bar. Halqynyŋ sany millionǧa jetpeidı. Osy eldıŋ erler komandasy Rio-de-Janeiro men Tokio Olimpiadasynda altyn medaldı jeŋıp aldy. Olar bızdıŋ jıgıtterden äleuettı deisız be? Joq! Tek Fidji elı regbidı jüielı damytyp otyr.
– Basqa sport türlerın qalai damytamyz?
– Qazır aimaqtyq sport basqarmalary 100-den astam tarta sport türın damytuǧa jauapty. Angliia sekıldı Olimpiadaǧa kıretın 10-12 sport türın belgılep, damytu maŋyzdy. Qalǧan sport türlerın şetelderdıŋ täjıribesıne süienıp, sport klubtary men federasiialar esebınen jürgızu kerek.
– Qazır basylym betterınde qazaq sportşylarynda namys joq degendı jiı oqimyz. Būǧan kelısesız be?
– Mūnyŋ sebebı ne? Aldymen sony anyqtau kerek. Ūlttyq ruh kemıgen jerde ar-namys prinsipı älsıreidı. Namysy joq adam qalai ūialady? Ūialmaidy. Al ruhty ne oiatady. Tıl men iman. Qazır qazaq sportynyŋ tılı qai tıl? Mäsele osynda. Tılın qūrmettegen ūlt namysyn özgege bermeidı. Kavkazdyŋ baluandary nege alymdy? Öitkenı olar öz tılın qūrmettep, ūlttyq taǧamyn tūtynady.
– «As – adamnyŋ arqauy» degendei, sportşynyŋ jetıstıkke jetuınde tamaqtyŋ alar orny zor deisız ǧoi!
– Būrynǧy qazaq jylqynyŋ etın jeitın. Qazır sportşylar siyr men tauyqtyŋ etın tūtynady. Qūdai-au, tauyqtyŋ etın jegen sportşydan qandai nätije kütuge bolady? Qazaq topqa tüser saŋlaǧyna qai zamanda siyrdyŋ etın berıp edı? Sosyn tabiǧi susynymyzdan arylyp, gazdanǧan susyndardy tūtynamyz.
– Ūlttyq jäne jastar qūramalary jattyǧu jiyndaryna köp barady, degendı estimız. Būl turaly ne deisız?
– Mūndai problema bar. Oǧan jyl kölemındegı ärtürlı deŋgeidegı 7-8 turnirdı qosyŋyz. Sportşy qalai, qaşan demalady? Süiek pen etten jaralǧan adam bolǧandyqtan şarşaidy. Şarşaǧannan keiın jiı jaraqat alady. Öitkenı, artyq jüktemenı kötere almaidy.
– Öŋırler sportyna qatysty igı ıster turaly aita ketseŋız.
– Qyzylorda oblysynyŋ sportyn Sadyq Mūstafaev basqarǧan jyldary Syr sporty bır serpılıp qaldy. Ol auyl-auylda futbol, voleibol alaŋdaryn aşuǧa ūiytqy boldy. Auyldarǧa bır-bır sport nūsqauşysyn bekıtuge män berdı. Audandarǧa joǧary sanatty bapkerlerdı äkelıp, täjıribe almasu seminarlaryn ötkızdı. Mäselen, daŋqty baluan Amanjol Būǧybaevty auyldarǧa aparyp, bapkerlermen täjıribe almastyryp, jas sportşylarǧa tälımın sıŋırdı. Gruziiadan myqty bapkerlerdı 10-15 künge şaqyryp, kurstar ūiymdastyrdy. Sadyqtyŋ osyndai jūmystarynyŋ nätijesınde Qyzylorda eldegı sporty damyǧan maŋdaialdy öŋırge ainaldy.
Menıŋ dosym Asylbek Qūlmaǧambetov Aqtöbe oblysynyŋ sportyn köterude köp eŋbek sıŋırdı. Tūtas bır oblystyŋ sportyn jüielep, qanşama bılıktı kadrlardyŋ qalyptasuyna, infraqūrylymnyŋ jüiege tüsuıne jaǧdai jasady. Almaty oblysy sportynyŋ basşysy Nūrbaqyt Teŋızbaev ta ıskerlıgımen tanylyp jür. Sondai-aq, Şymkent qalasynyŋ sport jetekşısı Bauyrjan Tūmanbaevtyŋ ızdenısı men berekelı ısın atap ötu kerek.
