Латын әліпбиінің алғашқы нұсқасы жариялана сала көпшілік сынына ұшырағаны белгілі. Ал күні кеше Мемлекет басшысына екінші рет таныстырылған жоба қоғамдық талқылаулар барысында келіп түскен пікірлерді ескерген сыңайлы. Аталамыш жоба Бұған дейін «Астана ақшамы» газетінде көтерілген ұсыныстармен де сәйкес келеді.
Қазақ әліпбиінің тәжірибесі мен теориясы Ахмет Байтұрсынұлынан бастау алғаны белгілі.
«Латын әліпбиінде тіл ауыспайды, таңба ғана ауысады» деген Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры Ербол Тілешов жобаны дайындау барысында ең алдымен қазақ тілінің дыбыстық мүмкіндігі ескерілгенін айтқан болатын.
Жалпы, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы тілдер институтының жұмыс комиссиясына латын графикасын өзгерту жөнінде
100-ден астам нұсқа келіп түсіпті. Солардың арасынан суырылып шыққан алғашқы нұсқа қазақ тілінің төл табиғатын сақтауға тырысқанымен, көпшіліктен қолдау таппады. Халықтың басым бөлігі диграфтардың көптігін айтып, латын әліпбиі осы қалпында қабылданса, қазақ тіліне қиянат болатынын алға тартты.
Мемлекет басшысына таныстырылған қоғамдық талқылаулар барысында келіп түскен ұсыныстарды ескере отырып, әзірленген жоба алдыңғы нұсқаға қарағанда жеңіл әрі пернетақтаға өзгеріс енгізуді қажет етпейді. Әрі бұған дейін «Астана ақшамы» газетінде (30 қыркүйек, 2017 жыл) көтерілген тіл саласының маманы Бейбіт Әмірбектің «Алтын көпір» деп ат қойған қазақ әліпбиімен толықтай үндеседі. Аталмыш мақалада «Пернетақтаға ешқандай өзгеріс жасау қажет емес. Бұл нұсқаның «жеңіл жазу» деп аталатын себебі, мәтіндерді кириллицадағы 42 әріппен термей, латынның 24 әрпімен апостроф арқылы теру болмақ. Сөйтіп, қазақ тілінде жазуды тез үйренуге, тілді жылдам меңгеруге жағдай жасалмақ. Негізгі ұстанған қағидаларым, біріншіден, әрбір дыбысқа жеке символ беріледі. Кириллицадағы ъ (жуандық белгісі) «и» әрпі арқылы, ь (жіңішкелік белгісі) апостроф арқылы, щ әрпі (ашшы, тұшшы) деп жазылмақ. Қосарланған дыбыстардан тұратын Ё (ио), Ю (иу), Я (иа) әріптерінің қажеті жоқ. Ал кірме дыбыстар Ф, Ц, Ч, әріптерін мынау технократиялық заманда алып тастауға болмайды. Фото, фантастика, фирма, цех, цикл, цитрамон, чат, чартер, чемпион т.б. сөздерді жазу қиынға соғады. Ұлттың, мемлекеттің атауы Қ әрпінен басталатындықтан, Q әрпі алынды.
Қазақ тілінің фонетикасындағы төл дыбыстарымызды оқшаулай бермей (бұл егіз дыбыстар) бір символмен ғана белгілеу керек (аә, гғ, иі, нң, оө, ұү, хһ). Тек біздің төл дыбыстарымызға ағылшын, француз әліпбиіндегі жұмсақтық белгісі апостроф қойылса болды. Мысалы: А – Ә (А’), Г – Ғ (G’), И – І (І’), н – ң (n’), О – Ө (О’), Ұ, Ү – (U’), һ (қаһар) – (һ’)» делінген.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілінің жаңа әліпбиіне байланысты мәселе қоғамда қызу талқыланғанын айтып, «әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып осылайша талқылаған емес» деді. Сонымен, қоғамда тағы да пікірталас. Әлеуметтік желілерде екінші нұсқаның да тиімді-тиімсіз тұстары жарыса жазылуда. Алайда әр азамат латын қарпіне көшу әлемдік өркениетке қосылу деп түсіну керек. Бұл таңдау тіліміздің төл табиғатын сақтау, одан әрі дамыту, әлемдік ақпарат кеңістігіне белсенді ену үшін жасалған қадам екенін ұмытпаса болғаны.
Алуа
Жолдыбалина,
ҚР Президентінің жанындағы ҚСЗИ әлеуметтік-
саяси зерттеулер бөлімінің
меңгерушісі:
ТҮСІНДІРУ ЖҰМЫСТАРЫ МАҢЫЗДЫ
Кез келген жаңа жобаның қоғамда тиімді жүзеге асуы кеше Мемлекет басшысы кездесуде атап өткен ақпараттық-түсіндіру жұмыстарының сапасы мен мазмұнына байланысты. Латын әліпбиі бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізуде БАҚ, сыртқы жарнама, қоғамдық көлік пен қоғамдық орындардағы жарнама мүмкіншіліктерін пайдалану қажет. Ақпараттық-түсіндіру жұмысы халықтың басым бөлігін
қамту үшін, сонымен қатар, тиімді болу үшін қазіргі заманғы техникалық мүмкіндіктерді ескере отырып, әртүрлі интернет-конференциялар, TEDx, TED Talks форматындағы іс-шараларды, радио және телекөпірлерді де ұйымдастыруға болады.
Ерлан САИРОВ,
саясаттанушы:
КЕЛЕШЕК ҮШІН КЕРЕК
– Латын әліпбиіне байланысты кереғар пікірлер болып жатыр. Пікірталас керек, бірақ іс жүзіне асыру одан да маңызды. Шыны керек, бұл мәселе біздің өткеніміз бен болашағымыздың айнасы тәрізді. Мен биліктің көптеген ұстанымымен келіспеймін, ол жөнінде өзімнің ойымды ашық білдіремін. Екі мәселесімен толық келісіп, қолдап жүрмін. Рухани жаңғыру бағдарламасы, соның ішінде латын әліпбиіне көшу мәселелері. Рухани жаңғыру дегеніміз, «модернизация», адам, қоғам өзінің өмірінде күнде, сағат сайын өзгеріске дайын болып, соған бейімделу қажет. Олай болмаса, тарихтың тасасында қаласың, уақыт кеңістігінен шығып, ұлт ретінде жойыласың. Қазаққа ұлт ретінде жойылу қажет пе? Жоқ. Менің ойымша, өздерінің жаны-тәні қазақ деп сезінетін жандар, бұл мәселені ойланбастан қолдауы қажет. Латын әліпбиі – біздің дүниежүзілік ғылым, жаңашылдық,
руханият әлеміне өтуіміз үшін қажет дүние. Дүниеде бүкіл халықтың 80 пайызы латын әрпіне көшіп кеткен. Экономика, ноу-хау, рухани әлем осы бірегей таңба бойынша дамып жатыр. Осындай елдік істе өскелең ұрпақ үшін бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығару қажет-ақ. Бірақ әлі де келіспеушілік, кері тарту басым ба деген ой келді.
Бізге латынға өту керек. Біз үшін емес, біздің бала-шаға үшін. Өзімізді ойламай-ақ қояйық. Мен ешкімге өзімнің ойымды таңудан аулақпын. Өз басым тәуекелге дайынмын…
Гүлмира Аймағанбет
