استانا – كورگەن جاندى سۇلۋلىعىمەن تاڭعالدىرار الەمدەگى جاس قالالاردىڭ ءبىرى. جاس تا بولسا الەمدىك ماڭىزدى ءىس-شارالاردى قابىلدايتىن مەگاپوليسكە اينالىپ كەلەدى. تيىسىنشە, تۋريستەر سانى دا جىل ساناپ ارتىپ بارادى. ماسەلەن, وتكەن جىلدىڭ جارتىجىلدىعىندا ەلورداعا وزگە ەلدەن 415,3 مىڭ قوناق كەلىپتى. ەڭسەلى ەلوردامىزدىڭ جۇزدەگەن مىڭ شەتەلدىكتى تامساندىرار سۇلۋ ورىندارى از ەمەس. دەمالىسقا قولايلى, كورىكتى ورىنداردىڭ ءبىرى – ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى اقبۇلاق وزەنى.
باستاپقىدا اتالعان وقۋ ورنىنىڭ ماڭايى عانا اباتتاندىرىلىپ, قالعان تۇسىندا قامىس ءوسىپ تۇراتىن. بىراق بەرتىن كەلە, 2007-2008 جىلدارى قالالىق باسشىلىقتىڭ يگى باستاماسىمەن ابىلاي حان داڭعىلىندا ورنالاسقان كوپىردىڭ ارعى تۇسى دا كوركەيتىلدى. تەك قانا ادەمىلەنىپ قويماي, بۇل تۇسقا جاعاجاي سالىنىپ, قالا تۇرعىندارىنىڭ شەتەل اسپاي, شومىلۋ ماۋسىمىن استانادا وتكىزۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. قاراپايىم حالىق كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەننەن وزەنگە شىعىپ, كۇن ۇياسىنا باتقانشا ساۋىق قۇراتىن. ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقان جۇرت وزەنگە ءبىر مالتىپ شىعىپ, شارۋاسىنا ارى قاراي كەتەتىن ساتتەر دە كەزدەسەتىن. سول جىلدارى ءتىپتى استانادان بۋراباي دەمالىس اۋماعىنا باراتىنداردىڭ قاتارى سيرەي باستادى. ەلوردا مەن اتالعان مەكەننىڭ اۋا رايى كوبىنە ۇقساس كەلگەندىكتەن, جۇرت 200 شاقىرىم جول جۇرمەي-اق, اقبۇلاق وزەنىنە شومىلۋدى ءجون كورەتىن. بۇل باس قالامىزدىڭ 10 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان كەرەمەت ءىس ەدى. وسىنداي يگىلىگى مول ءىس كەيىننەن تۇرالاپ قالدى. وزەن ۋاقىتىندا تازارتىلماعاننان كەيىن لاستانا باستادى. ءتۇبى شىنى بوتەلكەلەرگە, ءتۇرلى زاتتارعا تولعاننان كەيىن سۋعا تۇسكەن ادام جاراقاتتانىپ قالاتىن. سۋ جاعاسى بىرتە-بىرتە قوقىسقا تولا باستادى. قۇم ۇستىنە ارام ءشوپ قاپتاپ, ونى جۇلعان ەشكىم بولمادى. وسىعان ۇقساس كەمشىن تۇستارى ارتا باستاعاننان كەيىن اقىرىندا تاستاندى جاعاجايلاردىڭ بىرىنە اينالدى.
بالىقشىلارىمەن ەرەكشەلەنگەن وزەن
قازاق جەرىندە ءىرىلى-ۇساقتى 85 مىڭ وزەن بار ەكەن. ارقايسىسى وزىندىك قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. ال اقبۇلاق وزەنىنىڭ ءسانىن بالىقشىلار كەلتىرىپ تۇر. مۇندا كاسپي تەڭىزىندەگىدەي بەكىرەنىڭ, قىزىل بالىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى جوق. بىراق تاڭ سارىدەن شاباق اۋلاۋعا شىعاتىنداردىڭ قاتارى قالىڭ. ءبىرى ەرمەك ءۇشىن اۋلاسا, ەندى ءبىرى كۇندەلىكتى اس-سۋىن ايىرىپ وتىر. سونىڭ قۇرمەتىنە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلوردا وزەندەرىنە ونداعان مىڭ شاباق جىبەرىلىپ, بالىقشىلار مارقايىپ قالعان ەدى.
– ءوز باسىم بالىق اۋلاۋعا ىلعي تاڭعى 4-5 شاماسىنان, ەرمەك ءۇشىن شىعامىن. قارماعىما تىم ۇساقتارى ءتۇسىپ جاتسا, بوساتىپ جىبەرىپ, كەلەسىسىن اۋلايمىن. سودان كەمىندە ءۇش-ءتورت ساعات تاپجىلماي وتىرىپ, سۇيىكتى ىسىممەن اينالىسقاندى ءجون كورەمىن. كۇن ازداپ كوتەرىلىپ, اينالا ىسي باستاعاندا ۇيىمە قايتامىن. اۋلاعان بالىقتارىمدى نەمەرەلەرىم ۇيقىسىنان تۇرعانشا قۋىرىپ, دايىنداپ قوياتىنىم بار. مىنە, وسىلايشا تاڭعى اسىمىزعا كوبىنە جاڭا اۋلانعان بالىقتى پايدالانامىز. ايتا كەتەر ءبىر ماسەلە, بيىل بالىقتاردىڭ قاتارى سيرەپ قالعان با, بىلمەدىم, قارماعىمدى بۇرىنعىداي قاپپايتىن بولدى. وتكەن جىلدارى ءتورت-بەس كەلىگە دەيىن اۋلايتىن ەدىم. قازىر ەكى ەسە ازايدى, – دەيدى ءىلياس ەسىمدى بالىقشى.
اقبۇلاق جاعاسىندا بالىقشىلاردىڭ ناقتى ءبىر ماۋسىمى جوق, مۇندا جازدا كەلسەڭىز دە, قىستا كەلسەڭىز دە قولىنا قارماعىن ۇستاپ, سۋعا ءۇڭىلىپ وتىراتىن جاندار از ەمەس. ءتىپتى قاڭتاردىڭ شىقىرلاعان ايازىندا دا مۇزدى دوڭگەلەتە ويىپ الىپ, شاعىن كۇركەسىنىڭ ىشىندە بالىق اۋلاعانىنا كۋا بولاسىز.
2013 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تمد ەلدەرىندەگى ەكولوگيالىق مادەنيەت پەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ جىلىن وتكىزۋ اياسىندا ەسىل وزەنىنە 20 مىڭ تۇقى بالىعىنىڭ شاباعى جىبەرىلگەنى, وعان قوسىمشا وزەندەگى بالىق سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن مايبالىق تالىمباعىندا وسىرىلگەن تۇقى بالىعىنىڭ ۋىلدىرىعىن جىبەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى حابارلانعان. سول يگى ءىس ۋاقىت وزدىرماي, الداعى ۋاقىتتا قايتا جاندانسا, ەلوردانىڭ كوركىنە كورىك قوسار ەدى.
بالالار باعى
اقبۇلاق ماڭى – استاناداعى سۇلۋ ورىنداردىڭ ءبىرى. مۇندا دەمالىسقا كەرەكتىنىڭ ءبارى بار. وزەندى جاعالاپ, تاۋەلسىزدىك كوشەسىنە قاراي بەتتەسەڭىز, بالالارعا ارنالعان ساياباققا كەز بولاسىز. ونىڭ ءىشى بۇلدىرشىندەردىڭ ۋ-شۋىنا, شات كۇلكىسىنە تولى. كوكتەمدە قار ەرىپ, كۇن جىلىنعان كەزدەن بالالارىن ەرتىپ اتا-انالارى اعىلا باستايدى. مۇندا اياعى جاڭادان شىققان سابيدەن ءجاسوسپىرىم جاستاعى بالالارعا ارنالعان ويىننىڭ ءتۇر-ءتۇرى جاسالعان. تەك كوڭىل كوتەرىپ قانا قويماي, سپورتپەن شۇعىلدانۋعا دا مۇمكىندىك بار. بالاڭىز الپينيست بولۋعا قىزىقسا, ورمەلەپ شىعۋعا ارنالعان دۋال دا, ودان بولەك ەپتى ءجۇرۋدى دامىتاتىن اتتراكتسيون دا بار. ال بالالار جىعىلىپ, جارالانىپ قالماس ءۇشىن ارنايى جۇمساق توسەمەلەر قويىلعان. تەگىن اتتراكتسيوندار جالىقتىرىپ جىبەرسە, اقىلى ءتۇرىنىڭ سان الۋانى تۇر. قىسقاسى, مۇندا جاس جەتكىنشەكتەردىڭ كوڭىل كوتەرۋى ءۇشىن ءبارى بار.
دەگەنمەن جاڭانىڭ دا ەسكىرەتىن شاعى كەلەدى. وتكەنگە كوز جىبەرىپ كورسەك, بۇل ويىن الاڭىنىڭ سالىنعانىنا ون بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپ قالىپتى. سوڭعى جىلدارى ويىن-ساۋىق ورنىنىڭ ەسكىرگەنى بايقالاتىن بولدى. جۇمساق توسەمەلەرى جىرىق, كەي سىرعاناقتارى قۇلاپ, اتكەنشەكتەرى ءۇزىلىپ تۇرعانىنا كۋا بولىپ جاتامىز. بالالار مىنسە سىقىرلاپ, سىنىپ قالاتىنداي اسەر قالدىرىپ جاتادى. وسىنى بايقاعان كەي اتا-انا بالاسىنىڭ قاسىنان ەكى ەلى الىستامايدى. مۇنداي ويىن الاڭىندا جاراقات الىپ قالۋ قاۋپى وتە جوعارى. ارا-تۇرا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنمەن, اتتراكتسيونداردىڭ كوبىنىڭ مەحانيزمى ەسكىرىپ قالعان. جوندەۋدى ەمەس, كەيبىرى تولىق اۋىستىرۋدى قاجەت ەتەدى. «بالالاردىڭ كوز قۋانىشى» بولىپ جۇرگەن بۇل ورىن تەزىرەك جاڭارتىلسا دەگەن تىلەك بار.
قالىڭ ماساعا «جەم» بولدىق
بۇل ماڭاي دەمالىس ورىنداردىڭ ءبىرى بولعانمەن, بيىل مۇندا اسا كوڭىل بولىنبەي جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. وزەننىڭ ەكى جاعى دا ساياباق, شاعىن ورمان ىسپەتتەس. سۋلى ءارى «ورماندى» جەر بولعاننان كەيىن ماساسى دا از ەمەس. دەر كەزىندە وعان قارسى ءدارىسى سەبىلىپ تۇرماسا, دەمالىسىڭنىڭ بەرەكەسى كەتەدى. ەلوردامىزدا تۋريزم سالاسى ىلگەرى قادام باسىپ جاتقاندىقتان, مۇندا كەلەتىن قوناقتار از ەمەس. قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارى ماسانىڭ كوپتىگىنە شاعىمدانىپ جاتادى. ال بيىلعى سەبىلگەن ءدارى-دارمەكتىڭ ناتيجەسى بىلتىرعىمەن سالىستىرۋعا كەلمەس. سەرۋەندەۋگە بارساڭ ماساعا «جەم» بولىپ كەلەسىڭ. ودان قالا بەردى وزەن جاعاسىنداعى گازون ءشوبىنىڭ ۋاقىتىندا قىسقارتىلىپ تۇرمايتىنى تاعى بار.
– بيىل نە بولعانىن بىلمەيمىن, بىلتىر ماسا مۇنداي كوپ ەمەس ەدى. بالكىم, وتكەن جىلى ەكسپو وتكەندىكتەن كوبىرەك كوڭىل بولىنگەن شىعار. قازىر وزەن جاعاسىندا ەمىن-ەركىن سەرۋەندەۋ كەيدە وڭاي ەمەس. ماساعا تالانباس ءۇشىن ۇزىن كيىنۋدى ءجون كورەمىز نەمەسە كۇن سالقىنداۋ كەزدە شىعامىز, – دەيدى راقىمجان ەسىمدى قالا تۇرعىنى.
ماڭايى لاستانىپ بارادى
ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر شەتى وزەن سۋىنىڭ ۋاقىتىندا تازالانباۋىندا بولىپ تۇر. بۇل پروبلەما سوڭعى جىلدارى وزەكتى بولىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بىلتىر مۇندا شاعىن كاتاماران قايىقتارى جالعا بەرىلەتىن, بيىل, وزەن سۋىنىڭ لاستىعىنان بولار, الىنىپ تاستالدى. سۋ استىنداعى بالدىر شوپتەر ءوسىپ, كەي تۇستارى باقانىڭ كولشىگىنە ۇقساس بەتى جاپ-جاسىل بولىپ تۇرادى. ودان قالا بەردى سۋ بەتىندە قوقىستىڭ دا جينالىپ قالاتىنىنا كۋا بولامىز. ال دەر كەزىندە بالدىر ءشوبى جۇلىنىپ, قوقىسى تازالانباسا, سۋ استى لايلانىپ, بىرتە-بىرتە تايازدانا بەرەدى. مۇنىڭ دا ەكولوگياعا وزىندىك زيانىن تيگىزەرى انىق. مىنە, وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ تۇزەلمەۋىنەن اقبۇلاقتىڭ قازىرگى كۇيى ءبىر كەزدەرى جاعاسى قامىس, ءىشى ماساعا تولعان, قولاڭسا ءيىسى مۇرىن جاراتىن «سولەنايا بالكانى» ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى.
سالىستىرمالى تۇردە الايىق, وتكەن ايدا عانا فۋتبولدان ءدۇبىرلى دودادا فرانتسيا قۇراماسىنىڭ چەمپيون بولعانى بەلگىلى. ءدال وسى چەمپيوندىق اتاقتى تويلاۋ ءۇشىن پاريج قالاسىندا الاڭعا شىققان جۇرتتا ەسەپ بولمادى. ناتيجەسىندە ازداعان ۋاقىت ىشىندە بۇل ورىن قوقىس الاڭىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ال قالا باسشىلىعى تازالىق جۇمىستارى ءۇشىن بىرنەشە ساعات ۋاقىت قانا جۇمساپتى.
جوعارىدا اتالعان تىلەكتەر مەن ۇسىنىستار ۋاقىت وزدىرماي جاۋاپتى مەكەمەلەر تاراپىنان قولعا الىنىپ, شارا قولدانىلىپ جاتسا, ەڭسەلى ەلوردامىزدىڭ كوركى مۇنان دا اسقاقتاي تۇسەرى ءسوزسىز.
ايان ءابدۋالي
