ءار جازۋشىنىڭ وزىندىك ىشكى الەمى بولادى. ولار كوبىنە-كوپ سىر اشپايدى, وڭاشا الەمىندە ءوز تۇيسىگىمەن ءومىر سۇرەدى. شىعارماسى وقىلسىن, وقىلماسىن, جازۋشىنىڭ باستى ميسسياسى – جازۋ. جازعانىنىڭ قانداي دەڭگەيدە بولاتىنىن قالامگەردىڭ قارىمى مەن قابىلەتى كورسەتەدى. ارداقتى ادەبيەت مايتالمانى زەينوللا قابدولوۆتىڭ «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەيتىن ءسوزى شىن تالانتتىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇرعالى قاشان. ولار ادەبيەتكە ادالدىعىن شىعارماسىمەن كورسەتەدى, تالانتىمەن دالەلدەيدى. قاجىعالي مۇحامبەتقاليۇلى سونداي جازۋشىلاردىڭ ءبىرى. جازۋشىنىڭ سىرىم باتىر تۋرالى جازىلعان ءبىر عانا «تار كەزەڭ» شىعارماسى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى تابىسى سانالادى. «مۋراتيك» اتتى جالعىز اڭگىمەسىمەن-اق تالايدىڭ جۇرەگىنە جول تاپتى. ماڭدايىنا ادەبيەتتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاۋ جازىلعان قالامگەردىڭ باقىتى دا جازۋ-سىزۋدا, تىنىمسىز تۇرتىنۋدە ەدى.
استانا جۇرتشىلىعى 10 جەلتوقساندا جازۋشى قاجىعالي مۇقامبەتقاليۇلىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن تويلادى. سالتاناتتى شارا قالا اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كونگرەسس-حولل سارايىندا ءوتتى. الدىمەن كورنەكتى جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ ساحناعا كوتەرىلىپ, جازۋشىنىڭ «تار كەزەڭ» رومانى جايىندا تەرەڭ ءاڭگىمە قوزعادى. ابىز قالامگەر شىعارمانىڭ ادەبيەتتەگى الاتىن ورنىنا ەرەكشە توقتالىپ, جوعارى باعا بەردى. ال, قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن حاتشىنىڭ كەڭەسشىسى وتەگەن ورالباەۆ وقىپ بەردى. مەرەيگەرگە استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ەربول تىلەشوۆ جەتكىزدى. ارۋ اقجايىق جەرىنەن كەلگەن ارنايى دەلەگاتسيا قۇرامى دا جازۋشىعا دەگەن ىستىق ىقىلاستارىن ءبىلدىردى. باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سەرىك شاپكەنوۆ وبلىس اكىمى نۇرلان نوعاەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن جازۋشىعا تابىس ەتسە, بەلگىلى اقىن قايرات جۇماعاليەۆ مەرەيتوي يەسىنە ارناعان ولەڭىن وقىدى. ال, «اقجايىقتىڭ اق شاعالاسى» اتانعان اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا وتكەن شاقتاردان سىر شەرتتى. ساعىنىشقا تولى كۇندەردى تاعى ءبىر ەسىنە الدى. ادەبيەت اقساقالى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ قاجىعالي مۇحامبەتقاليۇلىنىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن «تار كەزەڭ» رومانى سانامىزعا رۋح سىڭىرگەن شىعارما» دەگەن سوزىمەن-اق بەردى. يران-عايىپ, ءشومىشباي ساريەۆ سەكىلدى اقىندار جازۋشىعا دەگەن قۇرمەتىن ولەڭمەن جەتكىزسە, «ەگەمەن قازاقستان» اق پرەزيدەنتى, بەلگىلى قالامگەر ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ توي يەسىنە اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى باقتىقوجا ءىزمۇحامبەتوۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن تاپسىرىپ, جازۋشىنىڭ قابىلەتى مەن قارىمى جايىندا ءاڭگىمە ءوربىتتى. سالتاناتتى كەشتە ارداق بالاجانوۆا, كلارا ءتولەنباەۆا, بيبىگۇل جانۇزاق سەكىلدى تانىمال ساحنا شەبەرلەرى ونەر كورسەتتى. كەشتى اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى نەسىپبەك ايتۇلى جۇرگىزدى.
حاميت ەسامان
ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ, قازاقستاننىڭ حالىق
جازۋشىسى:
«سانامىزعا ءورشىل رۋح سىڭىرەدى»
قاجىعالي ادەبيەتكە كوركەم اڭگىمەنىڭ شىنايى شەبەرى رەتىندە كەلدى. ءبىر كۇنى ماعان تاحاۋي احتانوۆ حابارلاستى. «مەن ءبىر اڭگىمە وقىدىم, كەرەمەت ۇنادى» دەدى. كەيىننەن ونى تاحاۋيدان الىپ وقىدىم. شىنىندا دا كەرەمەت ەكەن. اڭگىمەسى جۋرناليست تۋرالى جازىلعان ساپارناما سياقتى, ليريكالىق ادىپتە جازىلعان. سوسىن ءۇش-ءتورت بەتتەن تۇراتىن «مۋراتيك» دەگەن اڭگىمەسى بار. وسى كۇنگى ەۋروپا نوۆەلليستيكاسىنىڭ وزىق ۇلگىسىندە جازىلعان بۇل اڭگىمە كىشكەنتاي, اكەسىز وسكەن بالانىڭ انا تىلىنەن ايىرىلىپ, ۇلتتىق تامىرىنان اقي-تاقي اجىراعان تاعدىرىن بەينەلەيدى. ادامنىڭ جانى مەن جۇيكەسىن جۇلقىلاپ, زار قاقتىرىپ جىبەرەدى. ءيا, قاجىعاليدىڭ جۋرناليستىك قابىلەتى دە مىقتى ەكەن. ونى 2002 جىلى جازدا بەرليندەگى حالىقارالىق پەن كلۋبتىڭ كونگرەسىنە ەرتىپ باردىم. ءجۋرناليستىڭ قانداي بولاتىنىن سوندا مەن قاجىعاليدان كوردىم. مەن سويلەپ بولعان سوڭ, افريكا, مەكسيكا ەلدەرى پەن كلۋبتارىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ءسوز الدى. قاجىعاليدان بۇرىن مەن سماعۇل ەلۋباي, بيگەلدى عابدۋللين دەگەن جىگىتتەردى وسىنداي كونگرەسكە جاپونياعا جىبەردىم. ولار قاتىسىپ كەلگەندەرىمەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ەشقانداي ماسەلە قوزعاعان جوق. ال, قاجىعالي قازاق پەن كلۋبىنىڭ ابىرويىن كوتەردى. سىرىم باتىر تۋرالى ۇزاق جازعانى راس. باستاپقىدا سىرىم تۋرالى شىعارماسىنىڭ ۇزاپ كەتكەنىنە رەنجىدىك, كەيىن تاڭعالدىق. سىرىم-جاي باتىر ەمەس, حالىق كوسەمى, شەشەنى, ۇلكەن تالانت يەسى. پاتشا ساياساتىنا قارسى شىققان باتىرلار بولدى. بىراق, سىرىمنىڭ ءجونى بولەك.
قاجىعاليدىڭ سىرىم تۋرالى رومانىن باستاپقىدا وقي المادىم, سوعان رەنجىدىم. سىرىمنىڭ اتى دا, ءيىسى دە جوق. ارادا بىرنەشە اي ءوتكەننەن كەيىن «تار كەزەڭدى» قايتا قولعا الىپ, ءتورت كۇن بويى باس الماي وقىدىم. كەزىندە لەۆ تولستويدىڭ «ۆوينا ي مير» شىعارماسىنداعى باس قاھارمان تۋرالى داۋ تۋىنداعان. سوندا تولستوي «مۇندا قاھارمان جوق, باس قاھارمان-ۇلى ورىس حالقى» دەگەن ەكەن. قاجىعاليدىڭ بۇل شىعارماسىن كەرەمەت ىقىلاس قويىپ وقىدىم. مۇنداعى باس قاھارمان-وتارشىلىق ساياسات, سونى اشكەرەلەۋ. بۇل اڭگىمەنى ادەبيەتتە ءابىش كەكىلباەۆ باستاپ ەدى, قاجىعالي قوستادى. ورىستىڭ وتارشىلدىعى داليعان دالالاردا ءومىر ءسۇردى. ورىستىڭ كەرەمەت جاۋىزدىعى, دىندەس, باۋىرلاس ەكى حالىقتى جاۋلاپ العانىمەن قويماي, ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ, شىعىستان جوڭعارلاردى ايداپ سالىپ, قانىمىزدى تەسپەي سورعان ساياسات ەكەنىن ءتۇسىندىردى. بۇل شىعارما سانامىزدى وياتىپ قانا قويمايدى, وعان ءورشىل رۋح سىڭىرەدى.
ءابىش كەكىلباەۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى:
«قازاقى نوۆەللانىڭ قايراتكەرى»
مەن قاجىعاليدى ەرتەدەن بىلەمىن. ءبىز ءۇشىنشى كۋرس وقىپ جۇرگەندە, ولار ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ جاتتى. ول كەزدەگى الماتى سونداي ارمان قالا ەدى. وزىمىزدەن كەيىنگىلەردى ىزدەپ ءجۇرەتىن كەزىمىز. تۇركىمەنستاننان كەلگەن دۇيسەنبەك قاناتباەۆ دەگەن اقىن دوسىم بار ەدى, سول ءبىر كۇنى جاتاقحاناعا دوستارىن الىپ كەلدى. ءتولەن, دۋلات, انەستەر الدىمنان شىقتى. سوندا «كورەرگە كوز كەرەك» دەيتىندەي ءبىر جىگىت ءجۇردى. ەشكىم سىن تاعا المايتىن. سول وسى قاجىعالي ەكەن. بالا كۇنىندە مەنەن قاشاعان تۋرالى سۇراي بەرەتىن. ءوزىم دە قاشاعان تۋرالى دۇرىستاپ ءبىلمەيتىنمىن, بىلگەنىمشە تەرەڭدەتىپ ايتقان بولدىم. سويتسەم, قاجىعالي قاشاعاندى ىزدەپ ماڭعىستاۋعا بارىپتى. مەن ونى ادەبيەتشى, ادەبيەت زەرتتەۋشىسى بولادى دەپ ويلادىم. ءبىر كۇنى «لەنينشىل جاس» گازەتىنەن ءبىر اڭگىمەسىن وقىدىم. ۇنادى.
«ارىستان اندا-ساندا ءبىر تۋادى, تۋسا دا ارىستان تۋادى» دەگەندەي, بۇل قاجىعاليدى سوعان ۇقساتتىم. سيرەك جازسا دا, جاقسى جازادى ەكەن. ۋاقىت وتكەن سايىن ءبىر شىعارمانى قايتالاپ وقيسىڭ عوي. جاقىندا قاجىعاليدىڭ «قايداسىڭ سەن, ماحاببات» دەگەن كىتابىن قولىما الدىم. ول تۋرالى كەزىندە جازعانمىن.
قازاق نوۆەلليستيكاسى دەگەن ۇعىم بولسا, سول جانردىڭ ەڭ ۇستاسى وسى قاجىعالي. قازاق نوۆەلليستيكاسىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرى. جازعاندارى ارپا ارالاسپاعان, كەبەك قوسىلماعان, ساف كۇمىستەي دۇنيەلەر. كەيىننەن جانر وزگەرتكىسى كەلدى. باسىندا بار ونەرىن جوعالتىپ الماسا ەكەن دەپ قورىقتىم. سىرىم باتىردى تاڭدادى. ونىڭ ءومىرى ۇشان-تەڭىز. قاجىعالي وسى تاقىرىپقا كەتكەندە, ءبىز دە كۇتۋمەن كەتەمىز بە دەگەندە, دۇنيەگە «تار كەزەڭ» كەلدى. بۇعان بايلانىستى ايتارىم, سىرىم ادەبيەتتە يگەرىلمەگەن تاقىرىپ. ول قايشىلىقتى تۇلعا. دالالىق رەسپۋبليكا جاساۋ ماسەلەسىن قامتيتىن رومان كوزدەگەن مولشەرىنەن شىقتى. اسەم پىشىلگەن, اسەم ورنەكتەلگەن شىعارما بولىپ شىقتى.
