ساكەن ەسىركەپوۆ, استانا قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باس مامانى:
– ساكەن زيابەكۇلى, قازىر ەكسترەميزم مەن تەرروريزم, ءتۇرلى راديكالدى ويلاردىڭ تارالۋى جاڭا عاسىردىڭ جاھاندىق پروبلەماسىنا اينالدى عوي. ەلوردامىزدا ايرانداي ۇيىعان قوعامنىڭ بەرەكەسىن قاشىرعان اقپاراتتار تاسقىنى مەن يدەيالار تايتالاسىنا قارسى قانداي شارالار قولعا الىنىپ جاتىر؟
– ەڭ الدىمەن, تەرىس پيعىلدى يدەيالاردان قۇتقاراتىن بىردەن-ءبىر جول – ساۋاتتى سانا. تەرەڭ بىلىممەن قارۋلانعان, جات پيعىلدى توپتاردىڭ ارەكەتىن جان-جاقتى زەردەلەيتىن, جۇرەگى وتان دەپ سوققان ازاماتتار عانا ءوز ەلىنىڭ تىرەگى بولماق. وسى ورايدا, استانا قالاسىنىڭ ىشكى ساياسات باسقارماسى ءدىن سالاسىندا قىزمەت ەتۋشى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق مەكەمەلەرمەن بىرلەسىپ, قالا تۇرعىندارىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساۋاتىن ارتتىرۋ, ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى سانا قالىپتاستىرۋ, حالىقپەن اشىق ديالوگ ورناتىپ, كوكەيدەگى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى, ەلدى مەكەندەر جانە ءوندىرىس ورىندارىندا ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇعان مىسال رەتىندە بيىلعى ءساۋىر-مامىر ايلارىندا ەلوردادا ورنالاسقان 14 جوعارى وقۋ ورنى مەن بىرنەشە ەلدى مەكەندەردە كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلدى. شاراعا «نۇر وتان» حدپ جانىنداعى «قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ» باعىتى بويىنشا ساراپتاما توبىنىڭ ەلىمىزگە بەلگىلى, ءوز ءىسىنىڭ مامانى رەتىندە تانىلعان ق.سۇلەيمەنوۆ, ج.جاراسوۆ, م.ءازىلحانوۆ, ت.ايجۇلوۆ, ك.ادامبەكوۆ, ە.قاليەۆ, س.تەمىربولاتوۆ سىندى مۇشەلەرى مەن ق.سۇلتانوۆ, س.سەيدۋمانوۆ, ج.داۋرەنوۆ, ە.سماعۇلوۆ جانە ت.كوزىرەۆ سياقتى ساراپشى-ماماندار جانە قوعام قايراتكەرلەرى قاتىسىپ, بايانداما جاسادى. كەزدەسۋ بارىسىندا جاس-تاردى الاڭداتقان ءارتۇرلى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىلدى. جاستار ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ حالىقارالىق بايلانىستارى, مەملەكەتتىڭ بۇل سالادا اتقارىپ وتىرعان الدىن الۋ شارالارى, ساۋاتتى كادرلاردى دايارلاۋ ماسەلەسى, زاڭنامالاردى جەتىلدىرۋ جولدارى, ەكسترەميستىك توپتارعا بەرىلەتىن سيپاتتاما, عالامتور ارقىلى كەلەتىن قاۋىپتەن قورعانۋ جولدارى, تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الەۋمەتتىك استارى, زاڭسىزدىقتار ورىن السا, ازاماتتاردىڭ الدىمەن قانداي قادامعا بارۋى قاجەتتىگى جونىندە ساۋالدار قويىپ, ءتيىستى جاۋاپتارىن الدى.
– ال, ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ وسىنشاما كۇردەلەنۋ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ, ازاتتىق تاڭى اتقان كەزدە ءبىزدى ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىپ تۇردى. ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى جانە قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە زاڭ جۇزىندە شەگەلەگەن وتانىمىز وي مەن سەنىم ەركىندىگىنە ەرىك بەرىپ, جاھان جۇرتىنا بەيبىتشىل ۇنمەن قۇشاق اشتى. الايدا, قازاقتىڭ اشىق پەيىلىن جىمىسقى پيعىلىنا قولدانىپ, ىنتىماعى ۇيىپ وتىرعان, سان عاسىرلار ىرگەسى سوگىلمەي جالعاسىپ كەلگەن رۋحاني ساباقتاستىقتى بۇزىپ, ەل ىشىنە ىرىتكى سالعان توپتار دا از بولمادى. مىسالى, 1992 جىلى 15 قاڭتاردا قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى ليبەرالدى بولعاندىقتان, ەلدەگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى ارتىپ, ميسسيونەرلەردىڭ كوشە ارالاپ, ەركىن ۋاعىز جۇرگىزۋىنە ءتيىمدى جاعداي قالىپتاستى. اتەيستىك يدەيانىڭ كەسىرى جات پيعىلدى توپتارعا قارسى يممۋنيتەتتىڭ السىرەۋىنە سەبەپ بولعان ەدى. وسى ولقىلىق جات ەلدىك ءدىني توپتاردىڭ جيىرما جىلدا ايتارلىقتاي «جاقتاس» جيناۋىنا سەپ بولدى. زاڭ بويىنشا ازاماتتاردىڭ سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلگەن. سونداي-اق, «مەملەكەت ءدىننىڭ ىسىنە ارالاسپايدى» دەپ كورسەتىلگەن. الايدا, بۇل «ءدىني توپتاردىڭ ىسىنە ەركىندىك بەرىلدى» دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. تالاي وتباسىنىڭ بەرەكەسى كەتىپ, شاڭىراعى شايقالىپ, ەل ىشىندە مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمىنا كوڭىلى تولمايتىن, ونى ءتۇرلى جولمەن وزگەرتكىسى كەلەتىن, وزگە ءدىننىڭ وكىلدەرىنە توزىمسىزدىكپەن قارايتىن ازاماتتار پايدا بولدى.
– شىن مانىندە, بۇل ءۇردىس مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىردى دەيسىز عوي؟
– ارينە, ءتۇرلى يدەولوگيامەن ۋلانعان جاستار ءوز اناسىنىڭ پىسىرگەن اسىن جەمەي, ۇلكەننىڭ اقىلىنا شەكەدەن قارايتىن جاعدايعا جەتتى. جۇمىس بارىسىندا ءبىر داستارقان باسىندا دۇرىستاپ بىرگە تاماقتانا المايتىن ادامداردىڭ پايدا بولعانىن دا كورىپ ءجۇرمىز. سەبەپ بىرەۋ – ءدىني كوزقاراستارىنىڭ سايكەسسىزدىگى. ءوز تاريحىنا تەرەڭ قانىقپاعان كوپتەگەن جاستارىمىز «شەت ەلدىڭ ميىمەن» جاسالعان ءبىر-ەكى بروشيۋرانى وقىپ, عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتا-بابا ءداستۇرىن شيرككە بالاپ, اقىل ۇيرەتۋگە قۇشتار بولىپ الدى. بۇرىندارى عۇلامالار دىندە بىرنارسە ايتۋ ءۇشىن قانشاما جىل ءبىلىم الىپ, مىقتى ۇستازداردان ءتالىم كورىپ قانا كەسىمدى ءسوز سويلەگەن. ال, سول اتا-بابا ءداستۇرى عاسىرلار بويى سىن تەزىنەن ءوتىپ, بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر ەمەس پە؟!.
– ءيا. سوندىقتان بىزگە ءدىن مەن ءداستۇر اراسىنداعى بايلانىس پەن ساباقتاستىقتى جەتكىزە بىلەتىن ماماندار قاجەت…
– دۇرىس ايتاسىز! بىلتىر ەلوردا مەكتەپتەرىندە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» پانىنەن ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىلارمەن جەكەلەگەن كەزدەسۋ وتكىزىلگەن بولاتىن. ەندى الداعى ۋاقىتتا ءدىنتانۋشى ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كۋرستارىن وتكىزۋ جوسپارلانۋدا. ويتكەنى, مەكتەپ جاستارىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگى جوعارى, تالاپتارعا ساي بولۋى ءتيىس. كەلەشەكتە ءدىنتانۋشى ۇستازداردىڭ مارتەبەسىن مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ءدىن ماسەلەسى بويىنشا كەڭەسشىسى رەتىندە ورنىقتىرۋدى قولعا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. جىلىنا ەكى رەت قالادا قىزمەت ەتەتىن مەشىت يمامدارى مەن شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كۋرستارى وتكىزىلۋدە. باسقوسۋدا ءدىن سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىك ورگان قىزمەتكەرلەرى, پروفەسسور-وقىتۋشىلار جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرى سالاداعى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاپ, زاڭنامالار بويىنشا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
سونداي-اق, نەكە ماسەلەسى دە ماڭىزدى. يسلام ءدىنىن راديكالدى تۇردە ۇگىتتەۋشىلەر شاريعاتتاعى «تالاق» ءسوزىن پايدالانىپ, قارىنداستارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ تاعدىرىنا بالتا شابۋدا. ءوزى ۇناتقان قىزعا قوسىلىپ, ۋاقىت وتە كەلە «تالاق» ءسوزىن قولدانا وتىرىپ, ەكىنشى بىرەۋگە ۇيلەنىپ شىعا كەلەدى. بۇل ادامدار وتباسى, نەكەلەسۋ سياقتى ومىرلىك ماڭىزدى ۇعىمداردى ويىنشىققا اينالدىرىپ العان. كەيبىر ايەلدەردىڭ ون شاقتى رەت تۇرمىسقا شىعىپ, اجىراسقانىن ەستىگەندە, جۇرەگىڭ اۋىرادى. ءدىندى ويىنشىققا اينالدىرۋشىلار مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) «اللا تاعالانىڭ ەڭ جەك كورەتىنى – سەندەردىڭ اجىراسقاندارىڭ» دەگەنىنە كوز جۇمىپ قارايدى نەمەسە ونى ادەيى ايتپايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە تۇسەتىن جۇك جەڭىل ەمەس.
– ءدىن تۇرعىسىندا اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ باس-اياعى جوعارىدا توقتالىپ وتكەنىڭىز عانا ەمەس شىعار؟..
– ول ءىس-شارا – اتقارىلعان بارلىق جۇمىستاردىڭ بەرگى جاعى عوي… مىسالى, ەل تۇرعىندارىنىڭ راديكالدانۋى كەيبىر وڭىرلەردە ورىن العان تەررورلىق اكتىلەرمەن جالعاسىن تاپتى. ال, زاڭ بويىنشا ەڭ باستى قۇندىلىق – ەلدىڭ ازاماتتارى, ونىڭ بوستاندىعى مەن اماندىعى. ازاماتتاردىڭ قۇقىعىنا قول سۇعىپ, ۇرەيدە ۇستاۋ, مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق ءتارتىبىن كۇشپەن وزگەرتۋگە تىرىسۋشى راديكالدى توپتاردىڭ پايدا بولۋى مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى قادامدى تالاپ ەتتى. وسىنىڭ نەگىزىندە ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن 2011 جىلى 18 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى قۇرىلدى. ونىڭ باس-تاماسىمەن 2011 جىلى 11 قازاندا «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. اتالعان زاڭنىڭ اياسىندا سانى 4 جارىم مىڭعا جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ۇشتەن ءبىرى قايتا تىركەۋ ناتيجەسىندە جويىلدى. ميسسيونەرلەردىڭ كوشەدە ءجۇرىپ, كەز كەلگەن جەردە ءدىني-اقپاراتتىق ماتەريالداردى تاراتۋىنا شەكتەۋ قويىلدى. وسىعان وراي, استانا قالاسى اكىمىنىڭ 2012 جىلعى 31 شىلدەدەگى №111-1076 قاۋلىسىمەن ءدىني ادەبيەت جانە ءدىني ماقساتتاعى زاتتاردىڭ ساتىلۋى ءۇشىن 8 ساۋدا ورنى بەكىتىلدى. سونداي-اق, زاڭنىڭ 9-بابىنىڭ 2-تارماعىنا سايكەس, ءدىني ادەبيەت پەن ءدىني ماقساتتاعى زاتتاردى قالادا رەسمي مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەن 47 ءدىني بىرلەستىك ءوز عيماراتى مەن اۋلاسىندا تاراتۋ قۇقىعىنا يە. ياعني, قاۋلىمەن بەلگىلەنگەن 8 ورىنعا 47 ءدىني بىرلەستىكتى قوسا العاندا, استانا قالاسىندا جالپى 55 ورىندا ءدىني باعىتتاعى ماتەريالدار تاراتىلۋدا. قازىرگى تاڭدا ءدىني ادەبيەتتەردىڭ حالىققا بارىنشا قولجەتىمدى بولۋى ءۇشىن قاۋلىعا وزگەرىس ەنگىزۋ, ساۋدا ورىندارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ ماسەلەلەرى پىسىقتالۋدا.
سونىمەن قاتار, بيىل استانا قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ جانىنان «ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسى قۇرىلدى. بۇل مەكەمەنىڭ ىسكە كىرىسۋىمەن كەلەلى ىستەر جالعاسىن تابادى دەپ كۇتىلۋدە. ءدىنتانۋشى, پسيحولوگ مامانداردان قۇرالعان مەكەمە دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردان زارداپ شەككەندەرگە پسيحولوگيالىق, اقپاراتتىق جانە قۇقىقتىق كومەك كورسەتىپ قانا قويماي, عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنا اينالاتىن بولادى.
بۇل رەتتە, ءدىن سالاسىنداعى پروفيلاكتيكالىق شارالار قىسقا مەرزىمدە جەمىسىن بەرىپ, احۋال بىردەن جاقسارىپ كەتەدى دەۋگە بولمايدى. يدەولوگيا جۇمىسى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. مۇنى جەرگە قاعىلعان قازىقپەن سالىستىرۋعا بولادى. قازىقتى ءبىر دەگەندە سۋىرىپ الۋ وڭاي ەمەس. ونى الدىمەن جان-جاققا ىرعاپ وتىرىپ, ءتۇبىرى بوساعان كەزدە عانا الا الاسىڭ.
بارىنشا اشىق, ءارى قىزىقتى پىكىرلەسۋ بارىسىندا ازاماتتارىمىزدىڭ كوبى ەلدىڭ تاعدىرىنا الاڭدايتىنىن, راديكالدى تۇسىنىكتەردەن اۋلاق بولۋ جانە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن بارشا ازاماتتاردىڭ جۇمىلا ارەكەت ەتۋى كەرەكتىگىن اشىق ايتىپ وتىر. ال, مەملەكەت قاۋىپتى قۋشى ەمەس, الدىن الۋشى بولۋى ءتيىس. وسى باعىتتا, ينتەرنەت سايتتار مەن بلوگەرلەردىڭ جۇمىسىنا دا قولداۋ كورسەتۋدىڭ ماڭىزى زور.
كورشىلەس رەسەيدە سايت ماسەلەسىن رەتتەۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر مەحانيزمى بار ەكەن. ارنايى ماماندار ينتەرنەت سايتتارىنا تالداۋ جاساۋمەن اينالىسادى. قانداي دا ءبىر سايتتا ەلدىڭ زاڭىنا قايشى كەلەتىن نەمەسە ازاماتتار اراسىندا ءدىني, ساياسي, ۇلتتىق ارازدىق قوزدىراتىن يدەيالار بولسا, سول ساتتە سايتتىڭ اكىمشىلىگىنە حات جازىلادى. حاتتا اتالعان يدەيالاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قايشى كەلەتىن تۇستارى كورسەتىلىپ, اتالعان ماقالانى الىپ تاستاۋى تيىستىگى, ايتپەسە, سايتتىڭ مەملەكەت تەرريتورياسىندا تارالۋىنا تىيىم سالىناتىنى حابارلانادى. وسى ارقىلى كوپتەگەن تەرىس يدەيالاردىڭ جولىن كەسۋگە بولادى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان تەرريتورياسىندا «تابليعي جاماعات», «حيزب-ۋت-تاحرير», «مۇسىلمان باۋىرلار», «اۋم سينريكە» سياقتى بىرقاتار ۇيىمعا سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان.
– سونداي-اق, ءار وبلىس پەن استانا جانە الماتى قالالارىندا اكىمدەردىڭ باسشىلىق ەتۋىمەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى ەمەس پە؟
– ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز – 2013 جىلى 8 قاڭتارداعى «تەرروريزمگە قارسى تۇرۋ تۋرالى» قازاقستان رەس-پۋبليكاسى زاڭىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس قۇرىلاتىن كوميسسيا. ءيا, ونىڭ باستى ماقساتى تەرروريزمگە قارسى كەشەندى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ, وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ بولماق. وسىلايشا اقپاراتتىق-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ قارقىنى تاعى دا ارتا تۇسپەك. ويتكەنى, مەملەكەت حالىققا بارىنشا جاقىن بولىپ, ۇدايى پىكىرلەسىپ وتىرۋى ءتيىس. وسى ارقىلى كوكەيدەگى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىلىپ, ماسەلەنىڭ باعىت الۋ اۋانى انىقتالىپ وتىرادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
ەركەعالي بەيسەنوۆ
