سوڭعى كەزدە زەينەتتىك رەفورما تاقىرىبى ەلىمىزدە اۋىزدان تۇسپەيتىن اڭگىمەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. اسىرەسە, الدا كەلە جاتقان رەفورمانىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ قاتارىندا ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن كوتەرۋ جايى تۇرعانى انىق.
زەينەت جۇيەسىن رەفورمالاۋعا قاتىستى ءتۇيىندى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋدى ءوتىنىپ, ءبىز قازاقستان ۇلتتىق بانكى ورتالىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى مۇقات سەيفۋللينگە جولىققان ەدىك.
– مۇقات حاسەنۇلى, ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن وسىرۋگە نەلىكتەن ۇلتتىق بانك باستاماشى بولىپ وتىر؟
–ناق وسى ماسەلە بۇرىندا دا بىرنەشە رەت تالقىلانعان بولاتىن. ۇلتتىق بانك ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋال جونىندەگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى ەسكەرە, سونداي-اق, زەينەت جاسىنداعى ايەلدەردىڭ جۇمىس ىستەپ, وزدەرىنىڭ قورلارىن مولايتا تۇسۋىنە, سول ارقىلى بولاشاقتا مەيلىنشە لايقاتتى زەينەتاقى الۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋدى نيەت ەتە وتىرىپ, سول يدەيانى قولدادى.
–ۇلتتىق بانكتەن باسقا قانداي ورگاندار زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ جايىن قاراستىرادى؟
–قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2011 جىلعى 2 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىمەن قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ جانىنان ارناۋلى جۇمىس ورگانى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زەينەت جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردى ازىرلەۋگە ارنالعان كوميسسيا قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا ۇلتتىق بانك ماماندارىمەن قاتار, ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا, ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىكتەرىنىڭ, ستاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ, ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ وكىلدەرى ەندى.
ەستەرىڭىزدە بولسا, 2013 جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا وتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ۇكىمەتكە ۇلتتىق بانكپەن بىرلەسە وتىرىپ, بىرەگەي زەينەتاقى جيناقتاۋ قورىن قۇرۋ, وعان جەكە جيناقتاۋ قورلارىنىڭ شوتتارىن بەرۋ جونىندە ۇسىنىس ازىرلەۋ تاپسىرىلعان ەدى عوي.
2013 جىلعى 24 ساۋىردە رەسپۋبليكا پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى زەينەتاقى جيناقتاۋ جۇيەسىنىڭ ينستيتۋتسيونالدى بازاسىن دامىتۋدى قاراستىراتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» جانە «زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارىن ەكىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى.
– ايەلدەردىڭ زەينەتتىك جاسىن كوتەرۋ قاجەتتىگى نەدەن تۋىندادى؟
–قازاقستاننىڭ قولدانىستاعى زەينەتاقى جۇيەسى كوپ دەڭگەيلى بولىپ تابىلادى. ءبىرىنشى دەڭگەي – ىنتىماقتى زەينەتاقى جۇيەسى, مۇنداعى زەينەت تولەمدەرىنىڭ, نەگىزگى زەينەتاقىنى قوسا العاندا, قايناركوزى مەملەكەتتىك بيۋدجەت بولىپ سانالادى; ەكىنشى دەڭگەي – مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىنان, ەرىكتى سالىمنان جانە جەكە ەرىكتى كاسىبي زەينەت سالىمىنان قۇرالاتىن جيناق قورلارىنان تولەۋدى قاراستىراتىن جيناقتاۋ جۇيەسى. زەينەتكە شىعۋ جاسىن كوتەرۋ قاجەتتىگى, ەڭ الدىمەن, دەموگرافيالىق احۋالدىڭ وزگەرىپ, تۇرعىنداردىڭ «قارتايۋىنا» بايلانىستى ىنتىماقتى زەينەتاقى تولەۋگە جۇمسالاتىن مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ ەداۋىر وسە تۇسۋىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. ماسەلەن, 1999-2011 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 3,5 جىلعا ۇلعايا ءتۇستى. الداعى ۋاقىتتا 65 جاستان اسقان تۇرعىنداردىڭ ۇلەس سالماعى ارتىپ, 2050 جىلعا تامان ەكى ەسەدەي وسپەكشى.
بۇعان قوسا, ايەلدەردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ كورسەتكىشىنە قوسا جاستاي قۇرمەتتى ەڭبەك دەمالىسىنا شىعاتىندىعى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ جۇمىسىندا بەلگىلى ءبىر قيعاشتىقتار تۋىنداتىپ وتىر. قازىرگى كەزدە زەينەتكەر ايەلدەردىڭ ۇلەسى 71,8%-دى قۇرايدى. ونىڭ ۇستىنە بيۋدجەتتەن تولەنەتىن زەينەتاقىنىڭ 45%-ىن ەر ادامدار قارجىلاندىرادى. بۇل ەرلەردە – جالاقى مولشەرى, ال ايەلدەردە جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى جوعارى بولۋىنا بايلانىستى, وعان قوسا ولار بالانى باعىپ-كۇتۋگە بايلانىستى دەكرەتتىك دەمالىسقا شىعىپ وتىرادى.
ىنتىماقتى زەينەتاقى ەڭبەككە قابىلەتتى تۇرعىنداردىڭ اعىمداعى سالىقتىق تۇسىمدەرىنىڭ ەسەبىنەن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن تولەنەتىندىكتەن, بۇگىنگى تاڭدا زەينەتكەرلەردى جۇمىس ىستەيتىن جاس بۋىن قامتاماسىز ەتەتىندەي احۋال ورنىعىپ وتىر. جۇمىس ىستەيتىن تۇرعىندار مەن زەينەتكەرلەردىڭ اراقاتىناسى قازىرگى شاقتا 2,1 دە 1 ۇلەسكە جەتىپ قالدى. ياكي, ەكى جۇمىس ىستەۋشى ادام 1 زەينەتكەردى اسىرايدى. ونىڭ ۇستىنە, دەموگرافيالىق تەندەنتسيالاردىڭ سالدارىنان كەلەشەكتە قاتارى ازايا بەرەتىن جۇمىس ىستەۋشىلەرگە قاراعاندا, زەينەتكەرلەردىڭ سانى كۇرت ءوسىپ بارادى. سونىڭ ناتيجەسىندە زەينەتاقى مولشەرى دە كەمي بەرمەك. مىنە, سوندىقتان, نە زەينەتاقى كولەمىن قىسقارتۋعا كەلىسۋ كەرەك, نە سالىقتاردى كوبەيتۋ نەمەسە زەينەت جاسىن كوتەرۋ جولىن تاڭداۋ كەرەك. ال, حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ارتا ءتۇسىپ وتىرعاندىقتان, سالىقتى كوبەيتۋمەن ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شەشىلمەيدى.
– ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن كوتەرۋدىڭ جاعىمدى جاقتارى بار ما؟
–بار, ارينە. بىرىنشىدەن, زەينەتكە شىعۋ جاسىن كوتەرۋ ارقىلى ايەلدەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك تۋىپ, قاراجات جيناۋىن جالعاستىرا بەرەدى, سول ارقىلى بولاشاقتا مەيلىنشە مولىقتى زەينەتاقى الادى. ايتا كەتەتىن ءجايت, وسى ۇدەرىستىڭ ۋاقىتىن سوزىپ (شەشىم قابىلدانعاننان كەيىن 10 جىل بويى), زەينەتاقىنىڭ ىنتىماقتى بولىگىن الۋشىلار مەن زەينەتالدى جاستاعى ادامدارعا تيىسپەۋ جونىندە ۇسىنىستار تۇسۋدە. ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەر بويىنشا جۇگى ەداۋىر جەڭىلدەپ, ارتىلعان قاراجاتتى اناعۇرلىم مۇقتاج, ياعني, تۇرعىنداردىڭ تۇرمىسى الدەقايدا ناشار بولىگىنە جۇمساۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
–دەنساۋلىققا زياندى دا قاۋىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەيتىن ەڭبەككەرلەردىڭ مەجەلى جاس مولشەرىن كەمىتۋ جايى قاراستىرىلعان با؟
–قاۋىپتى ءارى زياندى كاسىپپەن شۇعىلداناتىن قىزمەتكەرلەر ءۇشىن زەينەت جاسى جالپىعا بەلگىلەنگەن دەڭگەيدەن تومەن بولۋى مۇمكىن. وسىعان وراي ۇلتتىق بانك جۇمىس بەرۋشىنىڭ ەسەبىنەن مىندەتتى كاسىبي زەينەتاقى جارنالارىن سالۋ قاجەتتىگىن جاقتاۋدا. بۇل الگىندەي ماماندىق يەلەرىنىڭ قۇرمەتتى ەڭبەك دەمالىسىنا الدەقايدا ەرتە شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەك.
– قىزمەتكەرلەردىڭ قاي ساناتى ىنتىماقتى زەينەتاقى الۋعا ۇمىتكەر بولا الادى؟
–زەينەت جاسىنا جەتكەن, 1998 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن ەڭ كەمى التى اي جۇمىس ءوتىلىن جيناقتاعان ادامدار قازىر اي سايىن ىنتىماقتى زەينەتاقى الادى. ولاردىڭ كولەمى – 17 491 تەڭگەدەن 47 327 تەڭگە ارالىعىندا. بۇعان قوسىمشا, «2012-2014 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭعا سايكەس ەلىمىزدىڭ بارلىق زەينەتكەرى نەگىزگى مەملەكەتتىك زەينەتاقى الادى, ونىڭ كولەمى ½ كۇنەلتىس مولشەرى – 9330 تەڭگەنى قۇرايدى. 1998 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن ەڭ كەمى التى اي جۇمىس ءوتىلىن جيناي الماعان كەلەسى بۋىن مەملەكەتتەن تولەنەتىن بازالىق زەينەتاقىعا عانا ەمەس, جزق-دا جيناقتالعان جەكە زەينەتاقى قورىنا دا يەك ارتا الادى. ەگەر دە ادام ەڭبەك ەتكەن كەزەڭدە تۇراقتى تابىس تابا الماسا نەمەسە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن تولەۋدەن جالتارسا, وندا زەينەت جاسىنا جەتكەندە ەڭ تومەنگى مولشەردەگى زەينەتاقى الادى. قولدانىستاعى جۇيە بازالىق زەينەتاقىنىڭ بولۋىن كوزدەيدى, ول ەڭبەك ءوتىلىنىڭ بار-جوعىنا قاراماستان تولەنە بەرەدى.
وسىلايشا, ىنتىماقتى زەينەتاقى جۇيەسى بارشا حالىقتى ەڭ بولماعاندا كۇنەلتىس مينيمۋمى دەڭگەيىندە كەپىلدى تابىسپەن قامتاماسىز ەتەدى. ال, ءبىز بولاشاق زەينەتاقىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگىن ءوزىمىز, ءوز ەڭبەگىمىزبەن, زەينەتاقى جيناقتاۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز.
– وسى زەينەتاقى جيناقتاۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ باستى تۇيتكىلى نەدە؟
–قولدانىستاعى زەينەتاقى جيناقتاۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ باستى قيىندىعى تۇرعىن حالىقتى تارتۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىندە, مىندەتتى زەينەتاقى سالىمدارىنىڭ تۇراقسىزدىعى مەن جارتىكەشتىگىندە جاتىر. كوپتەگەن جۇمىس بەرۋشىلەر زەينەتاقى قورلارىنا اقشا اۋدارماستان, جالاقىنى «جەڭ ۇشىمەن جالعاپ» قولعا بەرەتىندىگى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ال, بىراق, زەينەتاقى جيناقتاۋ ىسىنە مۇلدەم قاتىسپاعان حالىقتىڭ وسى ءبىر بولىگى جاسى جەتكەندە مەملەكەتكە الاقان جايىپ وتىرادى سوسىن.
بۇل ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىمىن تابۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانك جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ەڭبەككەرلەر الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىراتىن بىرقاتار زاڭ جوبالارىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى. العاشقى كەزەڭدىك ساتىدا بۇل كاسىبى دەنساۋلىققا وتە قاۋىپتى ماماندىق يەلەرىنە ارنالعان مىندەتتى كاسىبي زەينەتاقى سالىمدارىن ەنگىزۋدەن كورىنەدى. سودان كەيىنگى كەزەڭدە اتالمىش نورما بۇكىل جۇمىس بەرۋشىلەرگە مىندەتتى بولماق. سونداي-اق, حالىقتىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بولىگىن زەينەتاقى جۇيەسىمەن قامتۋ, سالىقتىق اكىمشىلىك ەتۋ جانە ەرىكتى زەينەتاقى جارناسىن ۋاجدەمەلەۋ جونىندە اكىمشىلىك شارالار قاراستىرىلعان.
قورىتا ايتقاندا, زەينەتاقى جۇيەسىن رەفورمالاۋ تەك مەملەكەت بيۋدجەت جۇگىن جەڭىلدەتۋدىڭ عانا ەمەس, سونداي-اق, ادامداردىڭ زەينەتاقىنى تەڭگەرمەشىلىكپەن الماي, ەڭبەك ەتكەن كەزىندە اۋدارعان تولەمدەرىنە لايقاتتى كولەمدە يگىلىگىنە جاراتۋ دىلگىرلىگىنەن تۋىنداپ وتىر.
اڭگىمەلەسكەن
كەلدىباي سىرلىباەۆ
