ءدىن, ونىڭ ىشىندە ءداستۇرلى ءدىن دەگەنىمىزدى قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. ەگەر مىنا قوعامىمىزدى قازاقى تون دەپ الىپ قاراساق, سول توننىڭ ەتەك-جەڭىن قىمتاپ, بايلانعان ءتۇيىنى ەتكە باتپاي, جەلدىڭ وتىنەن قورعاپ تۇراتىن ىشكى باۋىنداي دەۋگە بولار. باۋ توزىپ, ۇزىلسە ءدال سونداي ماتادان شاقتاپ تىگىپ قايتا جالعار ەدى. ال ۇزىلگەندى جالعاۋدىڭ ءساتى تۇسپەسە, توننىڭ سىرتىنان كەمەر بەلدىكپەن قاۋسىرارى انىق. ول بەلدى قىسپاي, ءجۇرىس-تۇرىسىمىزعا قولايلى توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولا السا جاقسى.
ءداستۇرلى ءدىنىمىز – يسلام ءدىنى قازاقتىڭ بار بولمىسىن, سالت-ءداستۇرىن, عۇرپىن يسلام قۇندىلىقتارىمەن دارالاندىرىپ, ءدىلىمىزدى اجارلاندىرعان ەدى. عاسىرلار بويى بابالارىمىزدى مىنا جالعانداعى تىرلىگىنەن سۇرىندىرمەي, اقىرەتىن قامداعان. قاراڭعىدا اداستىرماعان شامشىراعى. بۇل ءدىن بابالارىمىزدىڭ رۋحاني تانىمىمەن ۇشتاسىپ, يسلام شەڭبەرىندە ءدىني قاتىناستاردى قالىپتاستىردى. ونىڭ تىرەگى – ءدىني ورتانىڭ باسىندا ءجۇرىپ, ءاربىر قادامىن رەتتەپ وتىرعان ءدىن باسىلارى, ءدىن اعارتۋشىلارى بولعان ەدى.
جالپى, پەندەنىڭ جەر بەتىندەگى بەس كۇندىك ساپارىندا حالقىمىز ءدىن جولىن ءبىلىمدى مولدالارعا تاپسىرىپ, ولاردىڭ ار جاعىندا تۇرعان يشاندارعا قول بەرىپ, ءدىن يسلامعا قاتىستى عۇرىپتىڭ يسلام نەگىزىندە ورىندالۋىن قاداعالاۋدى سولاردىڭ مىندەتىنە قالدىراتىن. قازاقتىڭ يمانى – يسلام بىلىمىنە ۇلاسىپ, يحسانىمەن كوركەيىپ, جانى كەمەلدەنۋشى ەدى. ءدىن اعارتۋشىلارى دا يسلام اماناتىنا ادال بولىپ, جۇرتىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن بەرەكەسىن اللادان تىلەپ, كەدەي-كەپشىككە قامقور بولىپ, ەل تىزگىنىن ۋىسىنان شىعارمادى.
قازاق دالاسىندا وسىلايشا ءوز مانەرىمەن, ءوز اعىمىمەن جۇرەكتەرگە نۇر قۇيعان اسىل ءدىنىمىز ءبىر عاسىرلاردا وركەندەپ, ءبىر زامانداردا قىسىمعا تۇسسە دە ءوز باعىتىنان, قىزمەتىنەن اجىراعان ەمەس. وكىنىشكە قاراي, سول قىزمەتتى اتقارعان «قوجا-مولدالار» تۇسىنىگىمىزدەن قالىپ, ءدىن باسشىسى رەتىندە يمامدار العا وزدى. زامانىنا قاراي پايدا بولعان رەسمي ءدىن بيلىگىنىڭ وكىلدەرى قازىرگى يمامدار قالىڭ بۇقارانى ەسكى جولىنان ءبىرشاما الىستاتىپ جىبەرگەنىنە كۋامىز. وبالى نە كەرەك, ءداستۇرلى ءدىنىمىز, ادەت-عۇرپىمىز دەپ ولار دا ايتادى. بىراق تامىرىندا جەمىسى بار جەرىن قازباي, اينالىپ وتەدى. وسىلايشا نەبىر جىلداردىڭ سىناعىنان وتكەن, ەلەپ-ەكشەلەنىپ, ءوزىمىزدىڭ بار بولمىسىمىزبەن تۇتاس بولىپ كەتكەن ءدىننىڭ ءتۇپ-تامىرىنان قوعامدى قۇر قالدىرىپ وتىرعان جايى بار.
سونىڭ ناتيجەسىندە وزگە ەلدىڭ داستۇرىنە, بوتەن اعىمىنا ەلتىگەندەردىڭ قاتارى كوبەيىپ, وتىز جىلدا ءوز قاعىنان جەرىنگەن ۇرپاق ءوسىپ جەتىلدى. بۇل دا قۇدايسىز جەتپىس جىلدىقتىڭ كەسىرىنەن كومەسكىلەنىپ قالعان ءداستۇرلى ءدىن جولىنا اۋىر سالماق ەدى. وزگەنىڭ بۇرىسىن وزىنە ءجون كورىپ, باباسى قادىرلەگەن كيەسىن كەرەك ەتپەيتىن جاڭا ۇرپاققا نە ايتارىمىزدى بىلمەي داعداردىق. ويتكەنى ءدال وسى وتىز جىلدا ءداستۇرلى ءدىنىمىز تۋرالى كەم ايتىلدى. ءتىپتى ءوز بولمىسىمىزدى تانىماعاندىقتان بوتەننىڭ بۇيىرعانىنا ۇيىپ, «وزىمىزدىكى» دەگەنگە كۇمانمەن قاراي باستادىق. ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ تۋىن كوتەرگەندەردىڭ سوڭىن جارتى عاسىر بۇرىن جەر قوينىنا بەرىپ, ولاردىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ, بۇگىنگى قايىرۋسىز قالعان جاڭا تولقىنعا ەس بولۋى ەكىتالاي زامان كەلدى.
ءدىنىمىزدىڭ تىرەگى بولعان
ەسكى جولىمىزبەن ءالى كۇنگە دەيىن قاسيەتتى اۋليە-ازيزدەردىڭ رۋحىنا دۇعا باعىشتاپ, بەيمازا جانىمىزعا تىنىشتىق ىزدەگەندە كەسەنەلەرىن زيارات ەتىپ جاتامىز. بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ سان قىرلى, ءتىپتى وزىمىزگە دە بەيمالىم مىڭ قاتپارلى ەكەندىگىنەن جانە وسى قاسيەت يەلەرىنىڭ شاپاعاتىنا دەگدارلىعىمىزدان حاباردار ەتەدى. بۇل وتكەن زامانداردا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-
تىرشىلىگى وزىنە ءتان, ياساۋي جانە مىڭداعان سوپىلاردىڭ ىزگى جولىمەن داستۇرگە ەنىپ, سول دىنمەن ءبىرتۇتاس بولعانىنىڭ دالەلى دە. ول ءىزدى ىزدەيتىن بولساق, بۇرىنعى قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمىندا ەرەكشە ورنى بولعان قوجالار قۇبىلىسىنا باستايدى. قازاق جەرىنە يسلام اشا كەلگەن بابتاردىڭ, ەرتەدەن قالعان ناسابناما ماتىندەرىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمي ورتادا زەرتتەۋ نىسانىنا اينالىپ كەلەدى. قاراتاۋدىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى ءىرى تۇلعالاردىڭ كەسەنەسى توڭىرەگىندەگى ىزدەنىستەر ءوز جەمىسىن بەردى. ناتيجەسىندە بابتار باستاپ كەلگەن ءدىن يسلام جولىن تاراتۋشىلاردىڭ اتقارعان قىزمەتىن زەردەلەي باستادىق. ەجەلدەن داستۇرىمىزگە ءتان نارسە, بابالارعا ارناپ اس بەرىپ, ولاردىڭ ماڭگىلىك تىنىستاعان مەكەنىن اباتتاندىرىپ, شىراقشىلارى زيارات ەتۋشىلەرگە جاعداي جاساپ, زامانىنا قاراي جاڭاشا قالىپتاسىپ كەلەدى. ايتا كەتەرلىگى, مۇنىڭ ءبارى ەلدەگى رەسمي ءدىن وكىلدەرىنىڭ ىقپالىمەن ەمەس, حالىقتىڭ ءوز قالاۋىمەن بولىپ جاتىر. ال بيلىك تاراپىنان دا ىقىلاس-نيەت كورسەتكەندەرى از بولدى.
جالپى قازاق مۇسىلماندارىنىڭ رەسمي بيلىگى پاتشا زامانىنان باستاپ قازاقتىڭ قولىندا بولماعان. ەلىمىزدىڭ باتىسى مەن شىعىسىنا «ۋكازنوي مولدالارىن» جىبەرگەن العاشقى رەسمي بيلىك ورىنبور مۇسىلمان ءدىن جينالىسى دەپ اتالدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە كەلگەن قاتەردى سەزگەن شورتانباي اقىن:
ال مىنا ۋكازنوي شىققالى,
ۇزاتقان قىزدا نەكە جوق.
ولگەندەردە ىسقات پەنەن
قۇران جوق, – دەپ زارلادى.
ىزىنشە قازاق دالاسىندا شكولدار اشىلىپ, ورىستاندىرۋ, شوقىندىرۋ ءۇردىسى ءجۇردى. قازاقتىڭ العاشقى زيالىلارى دا «جاديدشىلىكتى» قالاپ قاديمشىلەرگە قىرىن قاراعان قىسقا كەزەڭى دە, ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ كوشىن شوگەرە قويعان جوق. اتەيزم يدەيالارىنا قۇرىلعان كەڭەس كەزىندە دە مۇسىلمانداردى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋعا تىرىستى. بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن پاتىندە ءدىن اعارتۋشىلارىن قۋدالاپ, سىبىرگە ايداپ, اتىپ-جويىپ بولىپ, جىلىمىق ورناعان كەزدە قۇدايمەن الىسۋىن قويعانداي ەدى. سوندا دا قوجالارعا ءدىن بيلىگىن ۇستاتا قويعان جوق. جاقسىسى, تاشكەنتتە ورتالىق ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىن باسقارماسىندا رەسمي بيلىگىن جۇرگىزىپ, حالىقتىڭ يمانىنىڭ قالقانى بولعان قوجا-مولدالاردى جونىنە قويدى. دىنگە ادال قوجالار, بىردە جاسىرىنىپ, بىردە بيلىككە جالتاقتاپ بولسا دا ءوز قىزمەتتەرىن اتقارا بەردى.
قوجا-مولدا ميسسياسى
پاتشا زامانىنان باستاپ, بارىنشا دىننەن اجىراتپاق مۇددەسىنە قاراماستان, قازاقتىڭ الىس اۋىلدارىندا قوجالىق جولىن ۇستانعاندارعا ەشقايسىسى دا تىكەلەي كەدەرگى بولا المادى. ويتكەنى ولاردىڭ ارتىندا حالقى بولاتىن. تار جەردە قىسىلعان جۇرتىنا جول كورسەتكەن يشان-قوجا-مولدالاردىڭ فۋنكتسياسى اۋىر ءارى قۇرمەتتى بولدى. كەرەمەتىمەن دە كەڭ جۇرەگىمەن دە, كەرەك بولعان كەزىندە تىلسىمنىڭ كۇشىمەن شىن مانىندە قامقورلىق كورسەتتى. ءدىن يسلام ءبىر تۇلعانىڭ اينالاسىندا دامىدى, اينالاسى كەمەلدەندى. سول تۇلعانىڭ اۋزىنا قاراپ, شاريعاتتى سول ادامنان ءبىلدى. حالىق ارينە, ءبىلىمى اسقان, كەرەمەتى بار تاقۋانى تاڭدادى. ونى وزىمىزگە جەتكەن اڭىز-ءاپسانالاردان عانا ءبىلىپ, تاڭدانىپ وتىرمىز.
ەسكى جادىمەن, قۇدايسىزدار قوعامىندا دا قوجا-مولداعا دەگەن ەلدىڭ قۇرمەتى ۇدەمەسە كەمىگەن جوق. قازىرگىدەي اۋىل سايىن مەشىت بولماسا دا سول تۇلعانىڭ ۇيىندە ءدىن جورالعىلارىن جاساپ, حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالدىردى. بۇل دا حالىققا قاجەت ءىس, ەسكى جول, بىتەلگەن بۇلاقتان تامشىلاپ اققان ءنار ەدى. قوجا اتالارىمىز سول قاجەتتىكتى ادال اتقاردى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنا دەيىن جاساعان ۇلكەن اۋلەتتىڭ يشان-قوجالارى اۋرۋدى جازىپ, دەم سالىپ, تەنتەگىن تۇزەپ مىڭ ءبىر بالەدەن, ءجۇز ءبىر جاماندىقتان ساقتاپ وتىردى. تاشكەنتتەگى ءمۇفتياتتىڭ اۋىلدىڭ قوجاسىندا ءىسى بولماعانى دا سول, قازاقتىڭ قۇبىلاسى ورنىندا بولدى.
بابالارىنان بەرى كەلە جاتقان جولى مەن قىزمەتىنە ادال اتالارىمىز, وكىنىشكە قاراي, كوپ قۇپياسىن وزىمەن الىپ كەتتى. اسىرەسە سوڭعى ەلۋ جىلدا اتەيزم قوعامىمەن بارىنشا ءتىستەسىپ, ءوز جولىنان جاڭىلماعان اسىلدارىمىزدىڭ مۇراسىنا يە بولا الماعانىمىزدىڭ وكىنىشى, قازىر جەر ورتاسىنان اسقان بىزدەرگە قاتتى باتادى.
«جەتى اتاسى ءپىر بولعان,
بالالارى مولدا بوپ
پارىزدان ماعىنا ايىرعان,
قيامەتتە قوجالار,
دۋانا بولىپ بارادى» دەگەن شورتانبايدىڭ زارى ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندەي.
شورتانباي ايتقالى, نەبىر تار زامانداردان جۇرناعى بولسا دا بىزگە جەتكەن قوجالىق جولدىڭ ەلەسىن بولسا دا جادىمىزدان شىعارۋعا تىرىسقان ۇدەرىستىڭ, اسىرەسە سوڭعى وتىز جىلدا, ەل تاۋەلسىزدىگىن العاندا قاتتى ءورشۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ كەرىسىنشە ۇلتتىق ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ شامشىراقتارىن قايتا جاعىپ, ولاردىڭ قوعامداعى ورنىن جاڭعىرتۋعا تالاپ قىلۋعا بولاتىن ەدى عوي. قانشا دەگەنمەن, نەشە عاسىردان بەرى ءدىنىمىزدىڭ تۇتقاسى بولعان, اۋلەتىندە كىتابى ساقتالعان قوجالاردىڭ بەدەلدى ۇرپاقتارى بولدى, ءالى دە بار ەدى عوي؟!
قوعام قاجەت ەتپەدى مە؟!
وسىدان وتىز شاقتى جىل بۇرىن ەگەمەن ەل بولعانىمىزدا, بۇرىنعى قازيلىق, ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ قمدب قۇرىلىپ, ءمۇفتيات اشىلدى. تاشكەنتتەگى باسقارمادان ءبولىنىپ, ءوز ءدىنىمىزدىڭ يەلىگى قولىمىزعا ءتيدى. وكىنىشكە قاراي, ەگە بولا الماي قالدىق. ناتيجەسىندە ءداستۇرلى دىنىمىزدەن, سول دىنگە نەگىزدەلگەن سالت-
سانامىزدان رۋحاني تىرەگىمىزدەن اجىراپ, باسقا ماسحاب, بوتەن كوزقاراس, وزگە ۇستانىم قازاق توپىراعىندا تامىرىن جايىپ, گۇلدەي ءتۇستى. ەرتە پىسكەن جەمىستەرىنىڭ دە اششى ءدامى ەرنىمىزگە ءتيدى.
وتىز جىلدا رۋحاني ءومىرىنىڭ قايماعىنىڭ بۇزىلۋىن جىلدامداتقان باستى سەبەبى قيلى زاماندا دا يسلامعا ادال بولىپ, ءدىن تۇتقاسىن ۇستاعان, جاماعاتىنىڭ ءتىلىن كاليماسىنا كەلتىرىپ, جانازاسىن شىعارىپ جۇرگەن قوجالاردىڭ قىزمەتىن جاڭا ءمۇفتيات, سانالى تۇردە بولماسا دا جوققا شىعاردى. جۇمساقتاپ جەتكىزسەك, ەلەمەدى, ەسكەرمەدى. كەرىسىنشە ەسكى جول, بىزگە كەرەك ەمەس جول دەگەندەي, ازدا بولسا, سول زامانعا جەتكەن ەسكى ءبىلىمدى قازىنالى قارتتارىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنبەي, جاستاردى شەتكە شىعارىپ وقىتۋعا بەيىم بولدى. ءدىني بىرلىككە باستايتىن قۇرىلىم تومەننەن ەمەس, بيىكتەن قۇرىلدى. ورتالىقتىڭ پارمەنىن ەلدە جۇرگىزەتىن لايىقتى مامان تاعى جوق. ءدىن بيلىگى بۇرىنعى قوجالار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىن بۇل ىسكە تارتۋدى ماقسات ەتپەدى. ەگەر ماسەلە دۇرىس قويىلسا, ەل-ەلدەگى, جەر-جەردەگى ءداستۇرلى ءدىننىڭ ابىرويىن اسپانداتاتىن بۇرىنعى وتكەن جاقسىلاردىڭ ۇرپاقتارى تابىلار ما ەدى؟ ەسەسىنە ءالىپتى تاياق دەپ بىلەتىندەر, ەلگە سىيى جوق نەبىر قۋلار مولدا بولىپ, ارتىنشا «قۇرمەتى مەن قۇرماسىنا» كەنەلمەگەن سوڭ باسىنا اسىعىس ىلگەن سالدەسىن تەز شەشىپ, كوز الدىمىزدا ءدىن-سەنىمىمىزگە نۇسقان كەلتىردى. بۇل دا ءمۇفتياتتىڭ قاتەلىگى ەدى.
ول ازداي, قوعامدا قوجا-مولدانىڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنداعى ءدىني ساناتتاعىلارىنىڭ جالعىز وكىلى ەكەنىن ۇمىتتىرىپ, ونى رۋلىق دەڭگەيگە ءتۇسىرىپ جىبەردى. بۇل دا – قاتە. قوجالىقتىڭ ارتىندا ۇلكەن ءىلىم, اعارتۋشىلىق, تاريح پەن تاجىريبە جاتقان ەدى. ونى جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس, سول سەبەپتى قيانات دەپ باعالاندى.
بارىن باعالاماعاندىق ابىرويسىزدىققا اكەلەدى. قوعام بىرلىگىنە, رۋحانياتىنا باعىتتالعان قىزمەتى ءالى دە قازاقتىڭ كادەسىنە جاراۋشى ەدى. امال جوق. تاعى ءبىر ۇدەرىس ءداستۇرلى ءدىن قۇرىلىمىنىڭ جىلدام جويىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. بۇل – كەنتتەنۋ ۇدەرىسى. بۇرىندارى حالىقتىڭ قۇنارى قازاقى اۋىلىندا ەدى. ءبىر رۋلى ەلدىڭ قوجاسى, سول تايپانىڭ ورتاسىندا قىزمەت ەتتى. سول اۋىلدار كەڭەستەر كەزىندە ىرىلەنىپ, كولحوزدار سوۆحوزدارعا اينالعاندا, شوعىرىن بۇزباي كوشە-كوشەگە قاتار جايعاسىپ, قوجاسى سول ورتادا قىزمەتىن جالعاستىرا بەردى. نە قىزمەت دەگەندە, ابايدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. ياعني ولىلەرىنىڭ بيلىگى. ولاردىڭ ءدىن جولىمەن جەرلەنىپ, دۇنيە ەسىگىن اشقان بالاعا ازان ايتىپ ات قويىپ, جاستاردىڭ نەكەسىن قيىپ, الىس ساپار شەكسە باتاسىن الىپ, ساداقاسى مەن قۇدايىسىن بەرۋدىڭ جولىن كورسەتىپ, ەلدىڭ رۋحاني ومىرىنە سىزات تۇسىرمەگەن باتاسى قابىل, دۋالى اۋىزدار-دى.
قازىرگى كەنتتەنۋ ۇدەرىسىندە اۋىلداعى قالاعا كوشكەندە بۇل قۇرىلىمنىڭ قازاق بالاسىنا پايداسى بولماي قالعانداي. ەسەسىنە قالاعا كەلگەنگە مولدا بار, مەشىت ۇستاپ وتىرعان يمام بار, تاعىسىن تاعىلار. اۋىل-اۋداندار دا مەشىتسىز قالعان جوق. بىراق جاماعاتى جوقتىڭ قاسى.
تەگىندە ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنمەن, قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ءبىر تۇلعانىڭ اينالاسىندا, ءدىن يسلام بىلگىرىنىڭ شۋاعىندا جايقالاتىن. سودان دا, شەتەلدەن ءبىلىم العان ديپلومدى يمامدار بۇرىنعىداي قوجاسىنا سەنگەندەي, قوجاسىنا قۇرمەت كورسەتكەندەي, باتاسىن الىپ, اۋىرسا دەم سالدىرىپ, وتباسىنداعى بارلىق جاعدايىن بىرلەسە شەشىپ, كەڭەسىپ وتىراتىنداي قازاعىنا بەدەل بولا المادى. مولدانى تەك كىسى ولگەندە ىزدەيدى. جانىنا دەگدار بولىپ, تىرلىگىندە سەرىك ەتكەن ەشكىم جوق.
بىراق ءدىن كەرەك. قازىر «ارابقۇل» دەگەن ءسوز قاتتى ايتادى. اتەيستپىن دەگەندى اشىق ايتپايتىندار «ءتاڭىرشىلمىز» دەپ اداسۋدا. بۇلارعا يسلامنىڭ كەرەگى از.
سايىپ كەلگەندە, ءبىزدى بولەتىن ەمەس, حالىققا جاقىن, جاناشىر, توننىڭ ىشكى باۋىنداي ءوز ءدىنى كەرەك. سول ءدىندى الىپ جۇرەتىن, حالقىن ىزىنە ەرتەتىن تۇلعالار كەرەك. بابالار جولىمەن جالعاسىپ جاتقان سول ىزگىلىك جولىنىڭ ساۋلەسىنىڭ جارىق بولعانى كەرەك. سوندا ءبىز اداسپايمىز. سوڭعى وتىز جىلدا ەلگە تۇتقا بولا الماعان, يسلامنىڭ اتى مەن مەشىتتىڭ بەدەلىمەن كۇن كەشىپ جاتقان مۋفتياتتىڭ بولاشاعى بۇلدىرلاۋ, قىزمەتى بۇقارادان الىستاۋ, ءارى قولجەتىمسىزدەۋ بولىپ كورىنەتىنى دە باستاپتى ارنالارىنىڭ كوزىن بىتەگەننەن دەپ بىلەمىز. كونە زاماننان كەلە جاتقان مىنا سوزدە, مولدالارعا: «ادامدارعا اپتاپتا سايا بولىڭدار, سۋىقتا كيىم بولىڭدار, اشتىقتا نان بولىڭدار» دەپتى. وسى ءسوز, مولدالار بۇگىنگى يمامدار قىزمەتىنىڭ بار ماعىناسىن اشىپ تۇر. باسقا نە قوسىپ الارىمىز بار؟!
