استانادا ءار سەنبى, جەكسەنبى سايىن كۇزگى اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسى وتكىزىلىپ كەلەدى. كەستە بويىنشا ءار وبلىس باس قالاعا ءوز ونىمدەرىن نارىق باعاسىنان 15-20 پايىز ارزانعا ۇسىنۋدا.
وسى اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىندە حالىقتىڭ, اسىرەسە قالا قازاقتارىنىڭ كوبىرەك الاتىنى – ەت جانە ەت ونىمدەرى. سيىر ەتىنىڭ باعاسى قازىر وسى اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىندە 2300-2500 تەڭگەدەن, جىلقى ەتى 2600-2800 تەڭگەدەن, قوي ەتى 2800-2900 تەڭگەدەن ساۋدالانۋدا.
«قازاق ەتتى كوپ جەيدى» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. ونى جاقىندا وتكەن باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىستارىنىڭ جارمەڭكەسىندە ەكى كۇندە ون ەكى توننا ەت ساتىلعانى ايعاقتاي تۇسەدى.
كوپ ادامدار «بىزدە نەگە ەتتىڭ باعاسى كۇرت قىمباتتاپ كەتتى؟» دەگەن ساۋال قويىپ جاتادى؟ قازىر استانادا جىلقى ەتىنىڭ باعاسى ورتا ەسەپپەن ءۇش مىڭ تەڭگە توڭىرەگىندە. ال ساۋداگەرلەر «ساپالى ەت, تازا كەسەك ەت, سەمىز, ءنارلى ەت» دەپ ماقتاۋىن جەتىستىرىپ ساتاتىن ەتتىڭ باعاسى ودان دا قىمبات. «سوعىم مەزگىلى جاقىنداپ كەلە جاتىر, ەت ودان دا قىمباتتايدى» دەپ سيىر ەتىن دە, جىلقى ەتىن دە مولىراق الىپ قالۋعا ۇگىتتەيتىندەر بار. قالاي ەتكەندە دە ەتسىز داستارقانىنىڭ ءسانى كەلمەيتىن قازاق ءۇشىن وسى مەزگىل ءبىر كوبىرەك قامدانىستى قاجەت ەتەتىن ۋاقىت سياقتى كورىنەدى. سوندىقتان ولار وسىنداي اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىن كۇتەدى. وعان الا تاڭنان اسىعادى. ويتكەنى بىرقاتار قالا تۇرعىندارى ءۇشىن قازىرگى نارىقتاعى ەتتىڭ باعاسى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە باستادى. ال وسىنىڭ بارىنە كىنالى, ساراپشىلاردىڭ بولجامىنشا, ءرۋبلدىڭ ەلىمىزدە جۇگەنسىز شارىقتاۋى ەكەن. ءساۋىر ايىندا ءار رۋبل 4,50, 4,70 تەڭگەگە باعالانسا, تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا ورىس اقشاسى بىردەن 8, 9, 10 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلىپ كەتتى.
بۇعان اينالامىزدا قالىپتاسقان گەوساياسي جاعدايدىڭ اسەرى دە مول ەكەنىن تۇسىنە وتىرىپ, كەيبىر ورگانداردىڭ قامسىزدىعى مەن شاراسىزدىعىنىڭ دا ايتارلىقتاي زيانى بولعانىن جاسىرۋعا بولمايدى.
قازىر استانادا جىلقى ەتىنىڭ باعاسى ورتا ەسەپپەن ءۇش مىڭ تەڭگە توڭىرەگىندە. ال ساۋداگەرلەر «ساپالى ەت, تازا كەسەك ەت, سەمىز, ءنارلى ەت» دەپ ماقتاۋىن جەتىستىرىپ ساتاتىن ەتتىڭ باعاسى ودان دا قىمبات
ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى عالىمجان پيرماتوۆتىڭ ايتۋىنشا, قازاقستاندا جىلدىق ينفلياتسيا 17,7 پروتسەنتكە جەتكەن. وسى تۇرعىدا, اسىرەسە, ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى 22,2 پايىزعا كوتەرىلىپ, حالىقتىڭ قالتاسىنا اۋىر سوعۋدا. سونىڭ ىشىندە كوبىرەك تۇتىنىلاتىن نان مەن نان ونىمدەرى, ەت پەن ەت ونىمدەرىنىڭ قىمباتتاۋى كوپشىلىكتىڭ الاڭداۋشىلىعىنا سەبەپ بولۋدا. بۇعان دا كىنانى كوپشىلىك ءرۋبلدىڭ بىردەن ءوسىپ كەتۋىنەن ىزدەپ وتىر. ويتكەنى ءبىزدىڭ يمپورتتاعى رەسەيدىڭ ۇلەسى 42-45 پايىزدى قۇرايتىن كورىنەدى. وڭ جاقتاعى كورشىمىز ەڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسىمىز ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءبىز وسى ەلدەن وزىمىزگە قاجەتتى تاۋارلاردىڭ 70-80 پايىزىن الاتىن كورەمىز. اۆتوكولىك, تۇرمىستىق تەحنيكا, حيميا, اعاش پەن قاعازدى, رەزينا مەن قۇرال-جابدىقتاردى, مەتالدان جاسالاتىن ونىمدەردىڭ توقسان پايىزى, توقىما بۇيىمدارى مەن جانار-جاعارمايدى دا رەسەيدەن تاسيمىز.
ءبىر كەزدە رەسەيگە 60 مىڭ توننا سيىر ەتىن ەكسپورتتايمىز دەگەن جوسپارىمىز بار ەدى. ناقتى جولعا قويىلعان ەت ءوندىرۋ ونەركاسىبى بولماعاندىقتان, بۇل دا ءسوز جۇزىندە قالىپ, سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. ەندى كەلىپ قالبىرلانعان ەت ونىمدەرىن دە رەسەيدەن ساتىپ الىپ وتىرعانىمىزعا جول بولسىن. وسىنىڭ سالدارىنان, جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي, جارتى جىلدىڭ ىشىندە تەڭگەگە قاتىستى ءرۋبلدىڭ باعامى 30 پايىزعا ءوسىپ كەتىپتى. اقپان ايىندا 5,63 تەڭگەدەن ساتىلعان رۋبل قازاقستان قور بيرجاسىندا قازىر 7,45 تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتىر. بۇعان نارازىلىق تانىتۋشىلار كوپ. بىراق ۇلتتىق بانك ءۇنسىز. ال بيرجاداعى ورىس اقشاسىنىڭ كولەمى كۇن سايىن كوتەرىلىپ بارادى. ءارى بۇل جەردە ەكى ۇستانىم – نارىقتىق جانە تەڭ باعالى ايىرباس باعامدارى ۇستالىپ وتىر.
رۋبل باعامى جوعارى. ويتكەنى دوللار مەن ەۋرونىڭ دا باعامى ءوسىپ بارادى. بۇل ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ۇلكەن قيىندىقتار تۋعىزۋدا.
جاسىراتىنى جوق, قازىر قازاقستان ءوزىنىڭ ساۋدا سەرىكتەسىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي كەلەدى. يمپورت تومەندەمەي وتىر. ەسەسىنە قازاقستاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر دە تاۋارلارىنا باعانى شەكتەن تىس كوتەرە باستادى. بۇل ينفلياتسياعا جول اشتى.
ماماندار ءرۋبلدىڭ باعامىن ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسپەن كەلىسكەنىمەن, وعان دا ۋاقىت قاجەت بولىپ وتىر. ويتكەنى قازاقستان ەكونوميكاسى رۋبلگە قاتىستى تەڭگەنىڭ باسىمدىعىن ءوزى ارتتىرۋ كەرەك دەيدى ولار. ول ءۇشىن رەسەيگە قولدا باردىڭ ءبارىن ەكسپورتتاۋ كەرەك. بۇل ءتيىمدى بولعانمەن, ونى ناقتى جۇزەگە اسىراتىن تەتىك تاعى جوق. ويتكەنى جەتى ايدا تەك 2-3 پايىز عانا تاۋار ەكسپورتتالعان. سانكتسيالىق تاۋەكەلدەن كوبى جۇرەكسىنىپ, سونىڭ سالدارىنان ءتىپتى كەيبىر بۇرىن پايدا اكەلگەن مۇمكىندىكتەر دە پايدالانىلماي وتىر.
ساراپشىلار بۇل باعىتتاعى ەڭ قاراپايىم ساۋدا مۇمكىندىگى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن ەكسپورتقا شىعارۋ دەگەندى العا تارتادى. ءبىزدىڭ كاسىپورىندار رەسەيگە قولدا بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن ساۋداعا شىعارسا, ىشكى نارىعىمىز ويسىراپ قالا ما دەپ تە قاۋىپتەنەدى. ول ءۇشىن قازاقستاندىق كاسىپورىندار ازىق-تۇلىك ءوندىرۋدى ون ەسەگە دەيىن ارتتىرۋ كەرەك. ال بۇل مۇمكىن بە؟
– مۇمكىن, – دەيدى ەكونوميست ماقسوت باقتىباەۆ. – مەن سىزگە ايتايىن, بىزدە جىلقى ەتى قىمبات. نەگە؟ ويتكەنى وعان سۇرانىس كوپ. مىنە, وسىنىڭ ءوزى قانشا نارىقتان جوعارى بولسا دا, ءبىزدىڭ ەتكە, اسىرەسە جىلقى ەتىنە باعانى تومەندەتكىمىز كەلمەيتىنىن اڭعارتپاي ما؟ وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ باي-قۋاتتىلىعىمىزدى سەزدىرمەي مە؟ سوسىن كەلىپ: جۇرت «ەت نەگە قىمبات؟» دەپ سۇراق قويادى. ال ەت نەگە ارزان بولۋى كەرەك؟ ۇكىمەت فەرمەرلەرىنە جەتكىلىكتى دارەجەدە جاعداي جاساي الماي وتىرسا, جەمى, ءشوبى شارىقتاعان باعاعا ساتۋلى بولسا, ونى جىل – ون ەكى اي باعۋعا قانشا كۇش جۇمسالادى؟ مىنە, وسىنىڭ ءبارىن ويلادىق پا؟ وسىنىڭ ءبارىن ويلاساق, ەت ەلىمىزدە ەشقاشان ارزاندامايدى.
ەت ارزانداۋ ءۇشىن مەملەكەت ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ, فەرمەرلەردى كوبەيتۋى قاجەت. ولاردىڭ كوبىرەك ءونىم وندىرۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋى كەرەك. ولار ونىمدەرىن ەركىن ەكسپورتتايتىن جاعدايعا جەتكەندە ەلدە ەت ارزاندايدى. مىنە, مەنىڭ تۇجىرىمىم وسىنداي.
مەن سىزگە تاعى ءبىر قىزىق ايتايىن. ماعان بىرەۋلەر ەكونوميست رەتىندە «قازاقستان جىلقى ەتىن ارگەنتينادان الاتىن كورىنەدى. ولاردا جىلقى ەتى بىزگە قاراعاندا ءۇش-ءتورت ەسە ارزان دەپ ەستىدىك. نەگە؟» دەپ ساۋال تاستايدى.
راس, ارگەنتينادا جىلقى ەتىنىڭ (كەلىسى) وزىندىك قۇنى – ەكى جارىم دوللار. بىراق ولاردا جىلقى ەتىن ەشكىم جەمەيدى. تەك سىرتقا ساتۋ ءۇشىن وسىرەدى. كانادادا دا سولاي. ولاردىڭ شىعىنى – لوگيستيكا, سويۋى, سالىق تولەۋ, بولدى. الايدا مويىنداۋ كەرەك, ولاردىڭ جىلقىسىنىڭ ەتىنىڭ ءدامى بىزدىكىنە قاراعاندا وزگەشەلەۋ بولادى.
ءبىز ەتتى كوپ جەيمىز دەگەنمەن, ال شىندىعىندا, موڭعولدار دا, ارگەنتينالىقتار مەن اۆستراليالىقتار دا, ءتىپتى جاڭا زەلانديا تۇرعىندارى دا ەتتى بىزدەن كەم جەمەيدى ەكەن. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك, ولار, سايكەسىنشە, جىلىنا 116, 122, 125, 128 كەلى ەت جەيتىنىن كورەر ەدىك.
ماسەلەن, اعىلشىنداردىڭ «The Economist» اتتى جۋرنالى ورتالىق ازيا بويىنشا ساراپتاما جۇرگىزە كەلىپ, «ءار قازاقستاندىق جىلىنا – 70 كەلى, ءار قىرعىز – 45 كەلى, وزبەك – 36 كەلى, تاجىك 23 كەلى ەت تۇتىنادى» دەگەن مالىمەت كەلتىرىپتى. بۇل ەندى شارتتى تۇردە الىنعان سان بولسا كەرەك.
مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ مال باسىن كوبەيتۋگە مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى كۇشەيمەي وتىر. «ءوز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر. ءار وتباسىنا ەكى سيىر, ون قوي» دەگەن ءتىپتى دە دۇرىس ءسوز ەمەس. قازاققا مال باعۋعا, ارىق-تۇراعىن ەسەلەپ وسىرۋگە جاعداي جاساۋ اسا قاجەت.
ءبىر كەزدە قوي سانىن 50 ميلليون باسقا جەتكىزەمىز دەگەن رەسپۋبيكامىز كەيىن «بۋشتىڭ سيراعىن» جەپ قالعانىن اعا تولقىن ۇمىتا قويماعان شىعار. كەڭەس وداعى ىدىراعاندا, اۋىلدىق جەردە قۇلاق ەستىپ, كوز كورمەيتىن سۇمدىقتار ورىن الدى. شارۋالار بانكتەن العان نەسيەسىن قايتارا الماي (ۇستەمە 300 پايىزعا دەيىن كوتەرىلگەن كەز), اسىل تۇقىمدى جىلقىلارى مەن سيىرلارىن جاپپاي پىشاققا ىلىكتىردى. كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ورتاق قازانعا جىل سايىن 350-400 مىڭ توننا ەت وتكىزىپ تۇرسا, تەك 1991 جىلى عانا رەسەيگە 700 مىڭ توننا ەت تاپسىرىپتى. سونىڭ سالدارىنان ەكى جىلدىڭ ىشىندە اۋىلداعى مالدىڭ 70-80 پايىزى جويىلىپ كەتىپتى.
بۇگىندە وسى سولاقاي ساياساتتىڭ زارداپتارىن جويۋعا كۇش سالىنىپ, مال باسىن, سونىڭ ىشىندە ءىرى قارا مەن جىلقى, تۇيە ءوسىرۋ جولعا قويىلا باستادى. الايدا ول جاپپاي قارقىن الا الماي وتىر. جاپپاي قارقىن الۋ ءۇشىن جاپپاي ىنتا قاجەت. فەرمەرلەر مەن مال ءوسىرۋشى شارۋالاردى ىنتالاندىرۋشى مەملەكەت وسى جايعا ناقتى كوڭىل بولسە دەيمىز.
