جالپى, ىنجىلدىك-تاۋراتتىق قاسيەتتى جەرلەر ماڭگىلىك مازاسىزدىققا جازىلعان دەيدى تىلسىم اڭگىمە سۇيەر قاۋىم. راس-وتىرىگىن كىم بىلگەن, بىراق, مۇسا پايعامباردى قۋدالاعان اقىرعان پەرعاۋىندار ەلى الەۋمەتتىك-ساياسي سەڭجۇرىستەردەن ءبىر بايىز تاپقان ەمەس. ايتەۋىر, جىلنامالاردا ونداي تىنىش تا مامىراجاي ۋاقىتتار تۋرالى دەرەك جوق.
«مۇباراكتى تاقتان تايدىرعاندار قازىر ەلدى قانداي حالگە اكەلدى؟» دەگەن سۇراق وتە قىزىق. سەبەبى, اتويلاپ-ايعايلاپ, بيلىكتى ايتەۋىر قولعا العاندار العاشقىدا پاتشا اساتاياعىن قاراسىپ «مۇنىمەن ءوزى نە ىستەۋشى ەدى؟» دەپ, ءبىرى-بىرىنە ۇرەيلەنە قاراعان توبىردى ەسكە ءتۇسىردى. كەيىن «دەموكراتيالىق جولمەن قايتا جاساقتالدى» دەلىنەتىن ساياسي بيلىكتىڭ «بەت-الپەتى» – بۇرىنعى وزدەرى تايدىرعان بيلىككە اۋماي شىققاندا, باتىس تا, شىعىس تا, مۇباراكشىلەر دە, ءتىپتى, زايىرلى بيلىككە ونشا جۇعىمى دا, قاتىسى دا جوق باداۋيلەر دە تاڭىرقاستى: كوجە ءبارىبىر باياعىداي بوپ ءپىستى.
مىسىر قانداي مۇباراكتى جوعالتتى؟
حوسني مۇباراك افريكان باسشىلارىنىڭ ىشىندە قازاققا ەڭ جاقىن تانىس تۇلعا بولدى دەسەك, قاتەلەسپەيمىز. سوۆەت داۋىرىندە مەيلىنشە دارىپتەلگەن ساياساتشىلاردىڭ ءبىرى. «پوليتيزداتتىڭ» ىشپىستىرارلىق كىتاپتارىنىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى – «سترانى ميرا» اتتى الماناحىمەن سۋسىنداعان سوۆەت-قازاق وقىرماندارى مۇباراكتىڭ يدەولوگيالىق كوممۋنيست بولماعانىمەن, سوۆەت ەلىنىڭ دوسى ەكەنىن بەسكە بىلەدى. دۇنيەنى اقتار مەن قىزىلدارعا ءبولىپ قاراعان سول ءداۋىردىڭ كىتاپتارىندا مىسىر «دوس» دەپ اتالاتىن. ال ەندى مۇباراكتىڭ ءوزى 1960 جىلدارى بىشكەكتىڭ (فرۋنزەنىڭ) جانىنداعى اۆياتسيا مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەگى بولعانى – ونى سوۆەت, كەيىن پوستسوۆەتتىك ادامعا, ەڭ بولماسا ءجۇزتانىس بولۋىن قامتاماسىز ەتتى دەسەك بولادى.
ارينە, سوۆەت ەلى ارتىندا ارام ويى جوق جارىلقاۋشى بولدى دەپ ايتۋ قيىن, ەندەشە, مۇباراك ەڭ الدىمەن — سيناي تۇبەگىندەگى امەريكان-يزرايلدىك ىقپالدى ازايتۋ قۇرالى بولدى. ونىڭ ۇستىنە, سۋەتس كانالىنىڭ قوجايىنىمەن دوس بولعان دۇرىس شىعار. كەيىن ەلدەگى ءوز ماسەلەلەرىمىزدەن ارتىلماي قالعان كەزىمىزدە, ءبىزدى مىسىردىڭ تاعدىرى ونشا الاڭداتا قويمادى. بىراق, مۇباراكتىڭ 30 جىلدىق بيلىگى قالىپتاسقان تۇس ناق وسى شاقتار بولاتىن.
مۇباراكتىڭ قولىندا قانداي مىسىر قالىپ ەدى؟ يزرايلمەن ەكى سوعىستان ماسقارا جەڭىلىس تاپقان, اسىرە يسلامشىلار ابدەن الدەنىپ العان الا-قۇلا مىسىر ەدى. ەل كەزىندەگى تۇرىكتەر مەن اعىلشىنداردان قالعان زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ سوڭعى سارقىنشاعىن كەمىرىپ وتىردى دەسەك تە بولادى. ءتىپتى, بۇگىندەرى ايگىلى پيراميدالاردى تەك اعىلشىن ەكسپەديتسياسىنىڭ سۋرەتتەرىنەن عانا تاماشالاپ وتىرۋىمىز عاجاپ ەمەس ەدى: اسىرە يسلامشىلار سوناۋ 80 جىلدارى بيلىككە كەلگەندە, كەشەگى اۋعانستاننىڭ تالىبتەرى سياقتى الەمدىك جاقۇتتى «پۇت» رەتىندە قيراتىپ تاستاۋى بەك مۇمكىن بولاتىن. 1981 جىلى مىسىردىڭ قوردالانعان پروبلەمالارى اقىرى پرەزيدەنت ءانۋار ساعداتقا اتىلعان وق كەيپىنە ەندى. ءسويتىپ, ۆيتسە-پرەزيدەنت حوسني مۇباراك شىتىناعان بەيبىتشىلىگى بار ەلمەن جانە قولىنا تيگەن وقپەن بيلىكتى قولعا الۋىنا تۋرا كەلدى.
ءارى قارايعىسىن تەك ناتيجەلەرگە سۇيەنىپ ايتساق: اراب ليگاسىنا قايتىپ كىرۋ, مىسىردىڭ سۇيىكتى تۋريستىك مەكەنگە اينالۋى, ەلگە ينۆەستيتسيانىڭ اعىلۋى, سۋەتس كانالىنداعى تولىقتاي جالقى بيلىك, تاعىسى تاعىلار, ەڭ باستىسى – بەيبىتشىلىك.
ارينە, مۇنىڭ بارلىعى باتىس ويلايتىنداي پوللستار مەن كوڭىلدى شوۋلاردىڭ ارقاسىندا جاسالدى دەۋ قيىن. ەلدەگى ەرەكشەلىككە قاراي, اسكەري بيلىكتىڭ كۇشەيۋى جەكە ادامنىڭ بيلىكقۇمارلىعىنان گورى, ساياسي قيسىنى بار ارەكەتكە ۇقسايدى. مىسالى, باتىس تاپ كەشە ءوزى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتكەن وسى مۇباراكتىڭ, ءانۋار ساعدات تۇرمەگە وڭدى-سولدى توعىتقان وپپوزيتسيا مۇشەلەرىن 80 جىلدارى تۇرمەدەن بوساتقانىن ايتقىسى كەلمەيدى. ال, وكىنىشكە قاراي, باتىستىڭ اقپاراتتىق ايماعىندا قالىپ وتىرعان بىزدەر مۇنداي مالىمەتتى الگىندەي ەسكى كىتاپتاردان ءبىلىپ قالماساق, باسقا دەرەككوزىمىز جوقتىڭ قاسى.
مۋرسي مۇباراكتىڭ تەڭى مە؟
2011 جىلعى اراب توڭكەرىستەرىنىڭ كورنەكتىسى – مىسىرداعى وقيعالار اقىرى مۇباراكتى بيلىكتەن تايدىرىپ تىندى. ءسىز بەن ءبىز ءھام بارشا الەم شىنىن ايتقاندا, تۇلعاسى مۇباراكتاي مونۋمەنتالدى باسشى كۇتكەنى راس. جانە بۇل قىزىق ءۇشىن ەمەس. 80 ملن حالىقتىڭ تاڭداۋىنان وتە كوپ نارسە, ونىڭ ىشىندە باستىسى – بەيبىتشىلىكتىڭ تاعدىرى تاۋەلدى ەدى.
مىسالى, سيناي تۇبەگىندە تاعى الاساپىران باستالسا, قازىر شەكارانىڭ بارلىق پەريمەترى بويىمەن بالەگە ۇشىراپ جۇرگەن يزرايلگە دەيىن جاپا شەگەر ەدى. بۇعان پرەمەر-مينيستر بەنيامين نەتانياحۋدىڭ 2011 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا «مىسىرداعى بيلىككە يسلامشىلاردىڭ كەلۋ قاۋپى بار, يراندا دا سولاي بولماپ پا ەدى؟» دەگەن سوزدەرى كۋا. انە پارادوكس: «قۇبىجىق مۇباراك» دەگەنمەن, اتاجاۋ ءيزرايلدىڭ سيناي تۇبەگىندەگى تىنىشتىعىنىڭ كەپىلى بولعان سياقتى!
القيسسا, «دەموكراتيالىق» كۇشتەر بيلىك باسىنا كەلمەك بولعاندا, باتىستىڭ ەسەپ-قيسابىنان شي شىقتى: مۇباراكتىڭ جاقتاستارى بار بولعانىمەن قويماي, ولار ءتىپتى كوپ بولىپ شىقتى! بىراق, مۇباراكتىڭ قانىپەزەردەن گورى, ءبارىبىر حالىقتىڭ قولداۋىنا يە لەگيتيمدى پرەزيدەنت بولعانىن اقىرى ەشكىم مويىندامادى. ءارى قارايعىسى بازار جىراۋشا ايتساق, «تاۋسىلمايتىن ءسوز بولاتىن» باياعى كورىنىستەر: كوشە قاقتىعىستارى, نەمەنەنى بۇلدىرگەنىن كەش ۇعىپ, ءحيللاريدىڭ اۋزىمەن «مىسىر حالقى ءوزى شەشەدى» دەپ, بەيتاراپ بولا قالعان باتىس, ويىنشىققا اينالعان قاراپايىم حالىق, قۋىلىپ, جەك كورىنىشتى بولسا دا ەلدەگى تىنىشتىقتىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى بوپ قالعان اسكەريلەر, ولار تۋرا كابينەتتىڭ ىشىنەن قولدارىن سوزىپ, «ءما, بيلىكتى الا قويىڭدار سەندەر-اق!» دەگەندەي بولسا دا, كەنەتتەن عايىپ بولعان شالا بەلسەندىلەر.
ەندى جىل جارىمداي باسشىسىز بولعان ەلدىڭ بەسىنشى پرەزيدەنتى بولىپ, ءدال سول جويىتتەر تەك ەڭ قورقىنىشتى تۇسىندە كورەتىن يسلامشى مۋرسي كەلدى. بۇل ساياسي (باتىس «الەۋمەتتىك» دەگەن باعا بەرۋگە قۇمار) داعدارىستان كىم ۇتتى, اقىرى ەشكىم تۇسىنبەدى. ايتالىق, تاپ كەشە عانا 1979 جىلى كەمپ دەۆيد كەلىسىم-شارتىمەن بەيتاراپ بوپ دەپ تانىلعان سيناي تۇبەگىنە مۋرسي اسكەر كىرگىزبەك بولىپ, اتالمىش ۋاعدانى قايتا قاراستىرامىن دەدى. قايتا قاراستىرۋعا ىنتا بىلدىرگەنىمەن قويماي, اسكەر كىرگىزىپ تە جىبەردى.
سونىڭ اراسىندا ەل ەكونوميكاسى قۇلدىراۋىن توقتاتار ەمەس. تۋريزم قاۋىپتى ساياحاتقا اينالدى. قىلمىس كوبەيدى. توقەتەرى, ءبىز سياقتى بىلايعى باقىلاۋشىدا «نە ۇتتىڭدار؟» دەگەن سۇراۋلى جۇزدەن باسقا ەشتەڭە قالعان جوق. پرەزيدەنت بيلىگىن ادەتتە تۋرا 1 جىلدان سوڭ سىناۋ – ساياسات الەمىندە ادەتكە اينالعان. كۇتەمىز دە, قايتەمىز…
ەرلان وسپان
