بيىل اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ تۋعانىنا سەكسەن بەس جىل تولادى. زەكەڭسىز تويلاناتىن سەكسەن بەس. الاشتىڭ ارداقتىسى سەكسەن بەس تۇرماق, سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە دە جەتە المادى. كۇندىز كۇلكىسىن, تۇندە ۇيقىسىن ۇرلاپ, توسەككە تاڭعان داۋاسىز دەرت اقىرى ەڭسەرىپ تىندى. اعانىڭ امان-ەسەن تىنىسىن الىپ جاتقان ءار كۇنىن باقىتقا بالاعان ساۋلە اپاي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ, ءتۇن بالاسى كوز ىلمەي, قاسىندا وتىردى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ادامىن بالاداي باپتاعان ساليقالى ساۋلە اپام زەينوللا اعا ەكەۋىنىڭ قول ۇستاسىپ, سەكسەنگە بىرگە كەلگەنىن كورۋدى سونشالىقتى تىلەپ ەدى. بىراق تاعدىردىڭ جازۋى باسقاشا بولدى. ءبارىبىر, بۇل – ساۋلەلى سەكسەن بەس. ساۋلەلى بولاتىنى – ونىڭ اينالاسىنا شاشقان شۇعىلاسى ءالى كۇنگە دەيىن تالايعا ءنار بەرىپ كەلەدى. ساۋلەلى بولاتىنى – ول وزىنە قازاقتىڭ قارا سوزىنەن ماڭگى مىزعىماس ەسكەرتكىش قويىپ كەتتى. ساۋلەلى بولاتىنى – سوڭىندا ءوزىنىڭ دە, ءسوزىنىڭ دە قادىرىن بىلەتىن ۇرپاقتارى مەن شاكىرتتەرى قالدى. ساۋلەلى بولاتىنى – ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان قازاققا قادىرلى قارا شاڭىراقتا ساۋلە اپايىمىز امان-ەسەن وتىر.
«تابىلا-ا-ا-دى سەنىڭ ماشيناڭ!»
ءبىر دوسىم ايتتى: «اللانىڭ سۇيگەن قۇلى عوي زەينوللا اعامىز. اتىراۋدا مەكتەپكە بارادى. وعان قازاقتىڭ ارقالى اقىنى حاميت ەرعاليەۆتىڭ ءوزى ساباق بەرەدى. مەكتەپ ءبىتىرىپ, تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا تۇسەدى. وندا كەيىن ەسىمى ەلگە ءماشھۇر بولعان اكادەميك ەۆنەي بوكەتوۆپەن بىرگە وقيدى. تۇسكەن وقۋىن جانى قالاماي, قازگۋ-گە كەلەدى. كەلگەن بەتتە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇيىنەن قىمىز ىشەدى. نە دەگەن جولى جاقسى ادام!». ءسوزى سىرلى, ءجۇزى نۇرلى زەينوللا اعا شاكىرتتەرىنە شاپاعاتىن مولىنان توكتى. تەك شاكىرتتەرى عانا ەمەس, قايمانا قازاقتىڭ ءبارىن دالاداي كەڭ قۇشاعىنا سىيعىزدى. سول قۇشاقتىڭ ىشىندە تەلى دە ءجۇردى, تەنتەك تە ءجۇردى. ەشكىمدى الالاعان جوق. ءومىر بويى جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتتى. جانە قانداي ەتىپ ايتتى دەسەڭشى. سۇلۋ سوزبەن سۋرەت سالىپ تۇرىپ, كوركەم تىلمەن ءمور باستى. ال جاماننىڭ قۇتىن قاشىرۋعا مۇلدە قۇلقى بولعان جوق. ونىڭ تىلدىك قورىندا ماقتاۋ دەگەن ۇعىم عانا بولدى. كۇللى قازاقتى ماقتاي وتىرىپ, ايالادى. ايالاي وتىرىپ, ۇلتىن ۇلىقتادى. ول جۇرتتىڭ ءبارىن دە جاقسى كوردى. جىلاعاندى جۇباتتى, جابىرقاعاندى جادىراتتى. ەكى اۋىز ءسوزى ەڭسەڭدى كوتەرىپ تاستايدى. كەۋدەڭدى جانشىپ تۇرعان كوڭىلسىزدىكتىڭ ءىزى دە قالمايدى. ايتقان تىلەگى اۋليەنىڭ سوزىندەي ءدوپ تۇسەدى. بىردە ءبىر دوسىم كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. سول جىلداردا قورعاۋ وتكەننەن كەيىن ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس مۇشەلەرىن مەيرامحاناعا ەمەس, ۇيگە شاقىرىپ, داستارحان جايۋ ءۇردىس بولاتىن. الىس ايماقتا تۇراتىن ول قوناقتارىن الماتىداعى ءبىزدىڭ پاتەرىمىزدە كۇتپەك بولدى. ورالحان ايتقانداي, قىستىڭ ۇزا-ا-ق كەشى. زەكەڭ باستاعان ۇستازدار تايلى-تاياعىمەن كەلدى. توي-تومالاق قىزىقسىز بولعان با, ەل قايتۋعا جينالعان تۇستا ەسىك جاقتان ەپتەگەن شۋ شىقتى. قىزىپ قالعان ءبىر اعامىز باسقا بىرەۋدىڭ بىلعارى ەتىگىن كيىپ كەتكەن سياقتى. ولاي قارايمىز, بىلاي قارايمىز, ايتەۋىر ءبىر ەتىكتىڭ ءىزى جوق. جوعالعان ەتىكتىڭ يەسى – باسقا ەمەس, مايتالمان ادەبيەتشى قابيبوللا سىديىقوۆتىڭ ءوزى. بايقاۋىمىزشا, كيىپ كەتكەندەر دە وسال كىسىلەر ەمەس. كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مايىن ىشكەن ماماندار. باعانا وزدەرى ەتىك تۇگىلى ءبىر-ءبىرىن ازەر شىرامىتىپ جۇرگەن. اسپيرانتتارىن ادۋىندى اعالارىنىڭ سوڭىنان اتتاندىردىق. تۋمىسىنان سىپايى قابيبوللا اعامىز ءوز ەتىگىنىڭ ورنىنا سۇزىلە قاراپ, سابىر ساقتاپ تۇر. ال ونىڭ تابىلا قوياتىن ءتۇرى جوق. بۇل كەزدە زەينوللا اعامىز دا كەتۋگە قامدانىپ جاتقان. الايدا ءجۇزى جابىرقاۋلى قابيبوللا اعامىزدىڭ كوڭىلىن قيماي, جانىندا ءسال ايالداپ قالدى. سول كەزدە زەكەڭ قابەكەڭدى بىلايشا جۇباتتى عوي:
– ءاي, قابىش, قابىش دەيمىن, سەن تۇك قينالماشى. ەتىگى بار بولسىن! تابىلار…
مىنا بۇگىنگى جينالعانداردىڭ ءبارىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. تاپ وسىلاردىڭ ىشىندە بار عوي, قۇداي بىلەدى, عىلىمعا سەنەن كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ەشكىم جوق. سوندىقتان مىنا قازداي ءتىزىلىپ تۇرعان ەتىكتەردىڭ ەڭ جاقسىسىن, ەڭ ساپالىسىن تاڭداپ كيشى. ەڭ ءتاۋىرى مەنىكى, ارينە… بىراق مەن اياعىما كيىپ قويدىم عوي…
سول كۇنى ءسال ناۋقاستانىپ, قاباعى قىرىستانىڭقىراپ تۇرعان قابيبوللا اعامنىڭ جۇزىنە قان جۇگىردى. رياسىز كۇلىپ, ەرەكشە ىلتيپاتپەن بوساعاعا جاعالاي قونعان ەتىكتەرگە ەمىرەنە زەر سالدى. ەرتەڭىنە ەتىكتىڭ ءبارى ءوز يەلەرىن تاپتى. تاعى بىردە ەتىك ەمەس, كولىك جوعالتتىق. امانتاي ءشارىپتىڭ كەشقۇرىم اۆتوتۇراققا قويعان سۋ جاڭا ماشيناسىن تاڭ الدىندا بىرەۋلەر ايداپ اكەتىپتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى الاساپىران ۋاقىت. ۇرلانعان دۇنيەنى جابىلىپ ىزدەسەڭ دە, تابىلا قويمايتىن زامان. كۇندە ءمىنىپ جۇرگەن كولىكتەن كۇدەر ءۇزىپ, جاياۋلاپ-جالپىلاپ, كازگۋ-گە كەلگەنىمىزدە, زەينوللا اعا جولىعىپ قالدى. «ءاي, ابەكە, ماشيناڭ بار ما-ەي؟», – دەدى امانتايعا. ول كولىگىنىڭ قولدى بولعانىن ايتتى. سوندا زەكەڭ ونىڭ بەتىنە ءبىراز باجىرايىپ قاراپ تۇرىپ: «تابىلا-ا-ا-دى سەنىڭ ماشيناڭ!», – دەدى دە جونىنە كەتە باردى. شىنىندا سول كولىك تابىلدى. بۇل ىسكە زاڭ فاكۋلتەتىندەگى وقىتۋشى ارىپتەستەرىمىز جۇمىلا كىرىستى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پارمەندى پوليتسياسى توسىن مىنەز تانىتىپ, كولىكتى ايداپ اكەتكەندەردى كوپ ۇزاتپاي قولعا ءتۇسىردى. سول ەكى ورتادا ۇرىلار ونى سويىس مالىنداي بۇتارلاپ, الىسقا اسىرۋعا دايىن- داپ قويىپتى. ال اۆتوتۇراقتىڭ ادامدارى قايىرىمدىلىق جاعىنان ءىز كەسۋشىلەردەن دە اسىپ ءتۇستى. ولار امانتايعا تۋرا سونداي, بىراق سۋ جاڭا كولىك الىپ بەردى. بۇلاي بولادى دەپ كىم ويلاپتى؟! وسى وقيعانى ەسكە العان سايىن زەكەڭنىڭ ويلى كەيىپتە تۇرىپ, شىن نيەتىمەن «تابىلا-ا-ا-دى سەنىڭ ماشيناڭ!», – دەگەنى ويىمىزعا ورالادى. اعانىڭ اق پەيىلدەن ايتىلعان اق تىلەگى ۇنەمى الدەبىر جاقسىلىقتىڭ حابارشىسىنداي بوپ تۇراتىن.
ادەبيەتشى عالىم سۇلتانحان اققۇلىۇلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعاننان كەيىنگى توي داستارحانىندا ءبىر دوسىمىز ءىشىپ الىپ, الەك سالدى. ەشنارسەنى قيراتىپ قارىق قىلا قويعان جوق. بىراق ونىڭ سول ساتتە ەسىن بىلمەگەنىن پايدالانىپ, ەرتەڭىنە ابدەن كەلەكە قىلدىق. «انا اعاعا اسا اۋىر ءسوز ايتتىڭ, مىنا اعانىڭ ابدەن كوڭىلىنە ءتيدىڭ. سودان سوڭ سەنىڭ قاسىڭا زەكەڭنىڭ ءوزى كەلىپ, توقتاۋ سالىپ, ازەر باستى», – دەدىك. سوندا ونى كەلەمەجدەپ, مىناداي ولەڭ شىعارىپ ەدىك:
جۇرت نازارى الدىمەنەن تويدا ەدى,
سەنى كورىپ, «قىزىپ قالعان عوي» دەدى.
ءبۇلدىرىپ اپ, تۇرعانىڭدا, بالپيىپ,
زەكەڭ كەلىپ, «اي-نو-و-لايىن, قوي…», – دەدى.
ول كىرەرگە تەسىك تاپپايدى. زەكەڭنىڭ توبەسىن كورسە, الدى قىردى اينالىپ قاشادى. سولاي ەدى… زەينوللا قابدولوۆ دەگەن ارداقتى ات ءتالىمدى تاربيەنىڭ قۇرالى بولا- تىن. جاقسىلىققا جول اشاتىن, جات قىلىقتان ايىقتىراتىن. ونىڭ ەرەكشە ەسىمىنىڭ ءوزى تالايدىڭ ەسىن جيناپ, ەسىگىن ءتۇزۋ اشۋىنا باعدار سىلتەپ تۇراتىن.
سىر بويىنداعى سىرلاسۋ اعامىز الپىسقا تولعاندا وقۋدى جاڭا بىتىرگەن بالاڭ جىگىت ەدىك. سوندىقتان ارالاس-قۇرالاس بولا قويمادىق. كەيىننەن ول كەزدەگى اسپيرانت, بۇگىنگى بەلگىلى عالىم ماقسات ءتاجىمۇراتوۆ زەكەڭمەن جاقىنىراق تانىستىردى. سول تۇستا ەندى عانا ارداقتى ەسىمى اقتالىپ, ەلمەن قايتا تابىسىپ جاتقان ايگىلى اقىن مۇرات موڭكەۇلىنىڭ ادەبي مۇراسىن تۇگەندەۋدى تاپسىرىپ, ديسسەرتاتسيامىزدىڭ تاقىرىبىن بەكىتتىرىپ بەردى. سودان شاكىرت بولدىق. زەكەڭ ءوزىنىڭ كەڭ قۇشاعىنان بىزگە دە ورىن سايلادى. ول قۇشاقتا ەركىن ەركەلەي العانىمىز جوق. الدىڭعى تولقىن اعالار الىپ تۇلعانىڭ الدىن بوساتا بەرمەيتىن. سولاردىڭ ءسال تولاس تاپقان ءساتىن كۇتەتىنبىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق, تاربيەلى ءتالىم, ومىرشەڭ ونەگە الدىق. جەتپىستىڭ جوتاسىنا شىققاندا جانىندا جۇردىك. 1997 جىلى جەلتوقسان ايىندا قازگۋ زەكەڭنىڭ 70 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. جۇرت وتە كوپ جينالدى. قۇتتىقتاۋلار اعىلىپ جاتىر. مىنبەرگە شىققان ەسەنعالي اعام (راۋشانوۆ):
– ەگەر وسى تويدا ەڭ قىسقا قۇتتىقتاۋعا بايگە جاريالانسا, جۇلدەنى ءسوزسىز ءبىز الار ەدىك, – دەپ ازىلدەپ, ءبىر شۋماق ولەڭ وقىدى. جۇرت دۋ ەتە قالدى. زەينوللا اعا ەسەنعاليعا مەيىرلەنە ءبىر قارادى. ءومىرى وزگەنىڭ جولىن شيىرلاپ كورمەگەن ەساعام بۇل جولى دا تاۋىپ كەتتى. ويتكەنى جيىلعان ەل اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان ۇزىن-سونار قۇتتىقتاۋلاردان ازداپ جالىعا باستاعانداي ەدى. سودان سوڭ مىنبەرگە ءبىزدى شاقىردى. بۇل كەزدە قىزىلوردادا قىزمەت ىستەپ ءجۇر ەدىك. سىر بويىنىڭ بۇكىل شايىرى جابىلىپ جازعان, قىزىلوردا قالاسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى باقبەرگەن دوسمانبەتوۆ قول قويعان قۇتتىقتاۋ حاتتىڭ سوڭعى ەكى-اق جولىن وقىپ بەرۋدى ۇيعاردىق. ارينە, ەسىلىپ تۇرعان ەسەنعاليدىڭ جىرىنداي قايدان بولسىن, بىراق قالىڭ ەلدىڭ ىستىق ىقىلاسىن تانىتاتىن ەدى.
بىزگە ۇلگى تالانت, تاعىلىم, توقتامىڭىز, قازاقتىڭ قابدولوۆى بوپ قالىڭىز!, — دەدىك تە, مىنبەردەن ءتۇسىپ كەتتىك. جۇرت تاعى دا قول سوقتى. امانتاي ەكەۋمىز يىعىنا شاپان جاۋىپ جاتقانىمىزدا زەينوللا اعا: «ءاي, ءبىر اۋىز سوزبەن قاتىردىڭدار-اۋ», – دەدى ەلجىرەپ…
سول جىلى قالانىڭ اكىمى, قازاق ونەرىنىڭ جاناشىرى باقبەرگەن دوسمانبەتوۆ زەكەڭدى قىزىلورداعا شاقىردى. جالپى, زەينوللا اعانىڭ بۇل وڭىرگە ىقىلاسى بولەك. سىر بويىنان شىققان ادەبيەتشى عالىمداردىڭ ءوزى ءبىر شوعىر. زەكەڭ سولاردىڭ بىرازىمەن بىرگە قىزمەت ىستەدى. ءبىرازىنىڭ عىلىمداعى تۇساۋىن كەستى. بۇل تۇستا ولاردىڭ بىرقاتارى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەپ ءجۇر ەدى. كەزدەسۋدى جاقسىلاپ ۇيىمداستىردىق. اكادەميك زالدىڭ تورىنە كەلىپ جايعاسقان سوڭ قالا بالاباقشالارىنىڭ ەڭ زەرەك دەگەن بۇلدىرشىندەرى ولەڭدەتىپ قويا بەردى. داۋىستارى شىڭك-شىڭك ەتەدى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن ىنتالى. بۇل قالاداعى مەكەمەلەردىڭ باسشىلىعىنا اقىندار كوبىرەك كەلگەن تۇس ەدى. سوندىقتان سول جولى بالاباقشا بۇلبۇلدارى بىلايشا سايرادى:
سىردىڭ ەلى – تۇنىپ تۇرعان جىر-اڭىز,
سول ولكەگە كەلدى بۇگىن ءبىر ابىز.
ماقتامايمىز قابدولوۆتى تەك قانا,
قابدولوۆپەن ماقتانامىز مىنا ءبىز!
مەن دە شىعام, توپتان وزىپ, قاتاردان,
ۇلگى الامىن زەينوللاداي اتامنان.
اقمولاعا كوشكەن كەزدە استانا,
ەلباسىنىڭ ءوزى ودان باتا العان!
شاكىرت بولىپ اۋەزۇلى مۇحتارعا,
توپتان وزىپ سۋىرىلىپ شىقتى العا.
قازاعىمنىڭ قابدولوۆى دەگەن ءسوز,
ۇلىلىقتىڭ بەلگىسىندەي ۇققانعا.
تاڭقالدىرعان تايسويعان مەن نارىندى,
زەينوللا اتام ەلدەن ەرەك دارىندى.
اتىراۋ مەن التى الاشتىڭ ارداعى,
كەلدى ورتاعا, قۇتتىقتايمىن ءبارىڭدى!
زەكەڭ-ابىز بۇلدىرشىندەرگە مەيىرلەنە كوز تاستادى. ەلجىرەپ وتىرىپ رازىلىعىن ءبىلدىردى. سونىڭ الدىندا عانا تورعاي جاعىنا بارىپ, احاڭ مەن جاقاڭنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ قايتسا كەرەك. سىر ەلىندە تاعى ءبىر قاناتتى ءسوزىن قولما-قول ومىرگە اكەلدى. «تورعاي – ۇلتتىڭ ۇشقان ۇياسى بولسا, قىزىلوردا – قونعان قياسى عوي» دەدى. قىزىلوردالىقتاردىڭ قول شاپالاعى اكىمشىلىكتىڭ كەڭ سارايىنىڭ تۇندىگىن جەلپىلدەتىپ جىبەردى. كەيىن دە سىر بويىنا بىرگە ساپار شەكتىك. اعىل-تەگىل سىر اقتارىلعان سول كۇندەر لەزدە تىم الىسقا شەگىنىپ كەتە قويادى دەپ كىم ويلاعان؟!
قۇت قونعان كافەدرا
سەكسەنىندە دە ءسويتىپ مەيىرلەنگەنىن كورسەك دەيتىنبىز. جازمىشقا نە شارا… ەندى بۇگىن سول ساتتەردى ساعىنىشپەن ەسكە الامىز. عىلىمي جەتەكشىمىزبەن كوبىنە-كوپ ساۋلە اپايدىڭ داستارحانىندا, كەيدە كافەدرادا كەزدەسەتىنبىز. كافەدرا دەمەكشى… قازىر ەلىمىزدەگى قاپتاعان ۋنيۆەرسيتەتتەردە كافەدرادان كوپ نارسە جوق. ءار كافەدرانى ءبىر-ءبىر مەڭگەرۋشى باسقارىپ وتىرادى. ولاردىڭ تانىمالدىق دەڭگەيى ءار ءتۇرلى. بىرەۋى جالپاق جۇرتقا كەڭىنەن تانىمال. بىرەۋلەرى بالا-شاعاسىنىڭ, اعايىن-تۋىستارىنىڭ اراسىندا عانا تانىمال. بىرەۋىنىڭ بەدەلىنەن كافەدراسىنىڭ بەدەلى ۇلكەن. كەرىسىنشە, ەندى بىرەۋلەرىنىڭ بەدەلى كافەدرانى دا ورگە سۇيرەپ كەلەدى. بىرەۋى
كافەدرانى شىكىرەيىپ, شىرەنىپ وتىرىپ باسقارادى, ەكىنشىسى باسقارعان عۇرلى جۇرتتىڭ ابدەن
بەرەكەتىن الىپ بولادى. تاعى ءبىرىنىڭ انشەيىن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دەگەن اتى عانا, تىزگىن باياعىدا باسقا بىرەۋدىڭ قولىنا كوشكەن. بىرەۋ بۇل قىزمەتكە پاراساتتى جولمەن كەلگەن. بىرەۋ سودان باسقا قولايلى ادام بولماعاندىقتان ەت قىزۋىمەن تاعايىندالىپ كەتكەن. بىرەۋى كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنە ەمەس, سول وقۋ ورنىنىڭ رەكتورىنا ۇقسايدى, ەكىنشى بىرەۋ كافەدرا باسشىسىنان گورى اسسيستەنتكە كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى…
بۇل – قازىرگى حال. ىلگەرىدە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دەگەن اكىمنىڭ ورىنتاعىنا ايىرباستامايتىن قىزمەت ەدى. عالىمنىڭ عالىمىنا, وندا دا سوزىمەن دە, ىسىمەن دە سوڭىنا جۇرتتى ەرتە الاتىن عالىمعا عانا جاراساتىن قاسيەتتى لاۋازىم بولاتىن. كافەدرانىڭ قاق تورىندە اق قالپاعىن كيىپ الىپ, الىپتار شوعىرى وتىرار ەدى. ءىلىم مەن عىلىمنىڭ ورداسى سانالاتىن كافەدرالاردىڭ قۇتى ەدى ولار. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقتىڭ قاسيەتتى قاعباسى سەكىلدى ءبىر كافەدرا بار. تالاي تاستۇلەكتىڭ توماعاسىن سىپىرعان قازاق ادەبيەتى كافەدراسى – ۇلت رۋحانياتىنىڭ قارا شاڭىراعى.
ۇلى مۇحاڭ نەگىزىن قالاعان, زيالىلاردىڭ زيالىسى زەكەڭ – زەينوللا قابدولوۆ ۇزاق جىل باسقارعان كافەدرا بۇل. وسىناۋ شاڭىراقتىڭ ءار مۇيىسىنە كىسىلىك پەن كىشىلىكتىڭ, پارىق پەن پاراساتتىڭ, زەردەلىلىك پەن زيالىلىقتىڭ ءيىسى سىڭگەن. قۇتتى شاڭىراقتى قابدولوۆتىڭ باسقارۋ ءتاسىلى قايران قالدىرادى. «و عاجاپ, اۋديتورياعا ۇلىلىق كىرىپ كەلە جاتتى!» دەگەندى زەينوللا اعانىڭ وزىنە ايتۋعا دا بولار ەدى. ول كىسى كافەدراعا كەلگەننەن-اق قاس-قاباق سويلەيدى.
«مىنانى بىلاي ىستە, انانى ولاي ىستە!» دەپ نۇسقاۋ بەرىپ جاتپايدى, بىراق ساڭىراۋدىڭ ءوزى ەستيتىندەي, مەڭىرەۋدىڭ ءوزى تۇسىنەتىندەي ەتىپ اڭداتادى. زەكەڭمەن بىرگە كافەدراعا جايدارى جىلىلىق پەن نۇرلى ساۋلە ىلەسە كىرەدى. بولمەدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ دا سول جىلىلىقتىڭ لەبى سەزىلىپ تۇرادى. سودان سوڭ بۇل كىسىنىڭ ەرەكشە جاراتىلعان ادام ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايسىڭ. بۇعان باسقا اتاعى مەن شاتاعى قوسا جۇرەتىن كەيبىر عالىمداردىڭ اسپيرانتتاردى القىمنان الىپ, وقىتۋشىلارعا ودىراڭداپ, مىنەز كورسەتىپ جاتقانىن كورگەندە كوزىڭ جەتە تۇسەدى.
ال وقىتۋشى تۇگىلى ستۋدەنتكە داۋىس كوتەرۋ زەكەڭنىڭ تابيعاتىندا جوق. بىردە مىناداي وقيعا بولدى. قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى زەكەڭ وتىراتىن كابينەتتىڭ سىرتقى دالىزگە قاراي اشىلاتىن ەسىگى بار ەدى. بىراق بۇل ەسىك ۇنەمى جابىق تۇراتىن. زەينوللا اعا ءوز كابينەتىنە وقىتۋشىلار جايعاسقان
بولمە ارقىلى وتەدى. بىردە ءبىر ستۋدەنت زەكەڭنىڭ ەسىگىن سىرتىنان جۇلقىپ تارتىپ جاتتى. قۇلىپتاۋلى ەكەنى بەلگىلى, سوندا دا قويمايدى. ەسىكتەگى اينەكتەن الگىنىڭ سۇلباسى كورىنىپ تۇر. اياعىن جاقتاۋعا تىرەپ, تۇتقانى شىرەنىپ تۇرىپ تارتادى. وقىتۋشىلار بولمەسى ارقىلى اينالىپ ءوتۋ ويىنا كەلمەيدى. زەكەڭ شىداماي سىرتقا بەتتەدى. ءبىز دە ىلەسە شىقتىق. ەشكىمدى ەلەمەي, ەسىكتى اشا الماي, ءالى دە تىراشتانىپ جاتقان الگى اڭگۇدىككە ءبىراز قاراپ تۇرىپ, كوزىن ءcال ەجىرەيتىپ, بايىپپەن عانا: «ءاي, سلۋشاي, ۇ-ۇ-يا-ت ەمەس پە؟!», – دەدى. بار بولعانى سول.
ستۋدەنت تۇرعان ورىندا سىلەيىپ قالدى. باسقا بىرەۋ بولسا, الگى بايعۇستىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەر ەدى. جەڭىنەن سۇيرەپ, دەكاناتقا الىپ بارار ەدى. ءتىپتى بولماسا, اتى-ءجونىن جازىپ الىپ, ولەردەي قورقىتار ەدى. ايتەۋىر, مۇعالىمدەردىڭ ستۋدەنتكە ءالى كەلەتىن ادەتى بار عوي. زەكەڭنىڭ وسى ءبىر ءزىلسىز جەڭىل كەيىستىك ءبىلدىرۋىنىڭ ءوزى بارلىق جازالاۋ شاراسىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا پارمەندىرەك ەدى. ويتكەنى پەداگوگتىك قاسيەت ونىڭ قانىندا بولدى.
قۇت قونعان كافەدراعا وزگە كافەدرانى باسقاراتىن ارىپتەس, دوس-جاراندارى ءجيى كەپ تۇراتىن. سولاردىڭ ءبىرى پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆ دۇنيە سالىپ, قوشتاسۋ ءراسىمى وتكەندە زەينوللا اعا: «ۋنيۆەرسيتەتكە تالاي جىل ەڭكەيىپ كىرگەن ەسىگىنەن ول تۇڭعىش رەت شالقايىپ شىقتى» دەدى. مۇنداي سانالى ءسوز, قاناتتى قاعيدا, توسىن تىركەس كافەدرانىڭ ىشىندە ءسات سايىن ايتىلاتىن.
قازىر اكادەميك دەگەن ارداقتى اتاۋ ويىنشىققا اينالعان كەز. دوكتور دا اكادەميك, كانديدات تا اكادەميك. ءتىپتى ومىرىندە ديسسەرتاتسيا قورعاپ كورمەگەن ءپىرادارلاردىڭ دا ءبىرازى اكادەميك اتانعان. ال ءبىر كەزدە اكادەميك دەگەن اتاۋ «دانالىق» دەگەن ۇعىمنىڭ بالاماسىنداي بولدى. سول ۇعىم زەينوللا اعا قابدولوۆتىڭ بولمىسىن ءدال بەدەرلەيتىن.
ول باسقاراتىن كافەدرانىڭ دا مارتەبەسىن بيىكتەتە تۇسەتىن. ۇنەمى شاكىرتتەرىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ وتىراتىن. بىردە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءماجىلىس زالىندا سماعۇل ەلۋبايدىڭ «اقبوز ءۇي» رومانىنا بايلانىستى ادەبي كەش ءوتىپ جاتتى. كەشتى زەينوللا اعانىڭ ءوزى جۇرگىزدى. ءبىر ءسات ۇستاز قاسىنداعى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى زينول-عابدەن بيسەنعاليەۆ پەن ەرمەك امانشاەۆتىڭ قايسىسىنا ءسوز بەرسەم ەكەن دەگەندەي ءسال ويلانىپ تۇردى. ءسويتتى دە, «امانشاەۆ شەكسپير سياقتى دراماتۋرگ بولعانىمەن بيسەنعاليەۆ سياقتى دوتسەنت ەمەس قوي, ءسوزدى بيسەنعاليەۆكە بەرەيىن», – دەگەنى. ءبىر-اق ساتتە ەكى شاكىرتىن ەكى شىڭنىڭ باسىنان ءبىر-اق شىعاردى. بۇكىل زال دۇركىرەتە قول سوقتى.
كافەدراداعى جاس ارىپتەستەرى تۋرالى تولعانعاندا: «بۇلار – مەنىڭ قابىرعاعا مىقتاپ قاققان شەگەلەرىم عوي. ارينە, ارقايسىسىن ءبىر-اق ۇرىپ كىرگىزەم, بىراق كەيبىرەۋىن ەكى رەت ۇرۋ كەرەك», – دەپ كۇلدىرەتىن. ادەبيەتتانۋداعى زەينوللا قابدولوۆ ءداستۇرىن بەرىك ۇستاعان سول ەگەسىن ىزدەگەن شەگەلەر بيىل ۇستازدىڭ سەكسەن بەس جىلدىعىندا باس قوسادى. تەك سۇلۋ سوزبەن سۋرەت سالاتىن سارداردىڭ ءوزىنىڭ جوقتىعى بولماسا…
تاسپەن ۇرعاندى باسپەن ۇرۋ
زەينوللا اعا ۇلت مىنەزىن, ۇلت بولعاندا, تالاي- تالاي تار جول, تايعاق كەشۋدەن وتكەن, تەپەرىش كورگەن, سانى از, ساناسى بيىك قازاق ۇلتىنا قاجەتتى مىنەز-قۇلىقتىڭ ءبارىن بويىنا ءسىڭىردى. قابدولوۆ عۇمىرى – ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن كەشىرىمشىل بولۋدىڭ, تىرلىكتە سىيلاسىپ ءوتۋدىڭ, جاقسىلىعىڭدى اسىرۋدىڭ, جامانىڭدى جاسىرۋدىڭ ۇلگىسى. قابدولوۆقا ۇقساپ, ءبىر-بىرىمىزگە جىلى ءسوز ايتساق, ءوزىمىزدى وكپەلەتكەن كىسىگە ورشەلەنىپ, تۇرا ۇمتىلماساق, تاس اتقانعا اس ۇسىنساق, قايمانا قازاقتىڭ ءبارىن باۋىرعا تارتساق, التى الاشقا «اينالايىن» دەپ ەمىرەنسەك, قانشا ادامنىڭ ءومىرىن ۇزارتار ەدىك. بىرلىگى مول, بەرەكەسى كەلىسكەن ۇلتقا اينالار ەدىك. از عانا تىرشىلىكتە يتشە ىرىلداسىپ ءجۇرىپ, سونى تۇسىنە المايتىنىمىز-اي…
ۇلت مىنەزىنىڭ قالتارىس-قاتپارلارىن جەتىك بىلەتىن ول توڭىرەگىن قاس-قاباعىمەن عانا بيلەيتىن. ەشكىمگە ارتىق ءسوز ايتپايتىن. ادامنىڭ بويىنان تەك قانا ىزگىلىك كورگىسى كەلەتىن. جۇرەگىنە ءبىز سۇققاندارعا دا «ءسىز» دەيتىن.
كەيدە جانى جابىققاندا سولاردى دا ىزدەيتىن… ويىن تۇسپالمەن ايتاتىن, استارمەن جەتكىزەتىن. دەرتكە شالدىعىپ, جانى قينالىپ جاتقاندا دا سول داعدىسىنان جاڭىلماپتى.
اۋرۋحاناعا قايتا-قايتا تۇسكەن سوڭ, شارشادى ما, بىردە ءبىراز ءۇنسىز جاتىپ, جانىندا وتىرعان ساۋلە اپايعا «سالقىندىق سەزىلەدى…» دەپتى. انشەيىندە زەكەڭدى ەمەۋرىننەن ۇعاتىن اپاي سول جولى پالاتانىڭ تەرەزەسىن جاۋىپ كەلىپ, اعانىڭ كورپەسىن قىمتاپتى… سوندا زەكەڭ دەرتىنىڭ اۋىرلاپ كەتكەنىن, دارىگەرلەردىڭ دە قاجي باستاعانىن مەڭزەپ وتىرعانىن قاس-قاباعىمەن عانا اڭعارتىپتى.
اكادەميك قابدولوۆ شاكىرتتەرىنە كوپ نارسە ۇيرەتتى. ءبىر قىزىعى, «بىلاي ىستەڭدەر, ولاي ەتىڭدەر» دەپ ەشقانداي نۇسقاۋ بەرگەن جوق. ءجۇرىس-تۇرىسىمەن ۇيرەتتى. قيمىلىمەن قوزعاۋ سالدى. جانارىمەن ءجون سىلتەدى. جۇرەگىمەن
ۇقتىردى.
ول ءبىزدى تەك عالىم عانا ەمەس, ادام بولۋعا دا باۋلىدى جانە ونىسىن وزىمىزگە دە جاريا قىلماي, الپەشتەپ, ايالاپ وتىرىپ اڭعارتتى. شاكىرتتەرىن شاڭىراعىنا ءجيى جينادى. ساۋلە اپايدىڭ بەرەكەلى قولىنان ءدام تاتىرىپ
وتىرىپ, تەك قانا ساناڭدى ساۋلەلەندىرەتىن اڭگىمەلەر ايتاتىن. سول ارقىلى جان داۋاسى – جىلى ءسوز ەكەنىن كوكىرەك كوزىمىزگە قۇيىپ بەردى. ەشقاشان بىرەۋدى عايباتتاعانىن كورگەن ەمەسپىز.
ارينە, ۇستازىمىزدىڭ دا ۇناتپايتىن ادامدارى بولۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ پاراساتتى پايىمىنا قاراپ, ءباز بىرەۋدى ۇناتپايتىنىڭدى سەزدىرۋ ءۇشىن ونىمەن كەرىلدەسىپ, ءسوز تالاستىرىپ اۋرە بولۋدىڭ مىندەتتى ەمەس ەكەنىن ايتپاي-اق ۇقتىق. جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە اتالى ءسوز قالدىردى. ۇلى كوشتىڭ بەتى ارقاعا قاراي بۇرىلعاندا ءباتۋالى ءسوز ايتىپ, باتاسىن بەرىپ, شىعارىپ سالدى.
ادەمى سويلەدى. ادەمى ءجۇرىپ-تۇردى. ادەمى قارتايدى. بۇدان ءبىز ابىرويلى اقساقالدىق پەن قاستەرلى قارتتىقتىڭ قانداي بولاتىنىن كوڭىلگە تۇيدىك.
سوندىقتان بىرەۋلەرگە ءبىر نارسەنى قايتا-قايتا شەگەلەپ, تىقاقتاپ قويمايتىن مازاسىز اعالارىمىزدى كورگەندە سونىڭ ءبارىن قاس-قاباعىمەن اڭعارتاتىن ۇستازىمىز ەسكە تۇسەدى. ۇلكەندىگىن مىندەت قىلىپ, شاكىرتتەرىن تۇقىرتىپ وتىراتىن شولاق ويلى شالدۋار شالداردى كورگەندە ەشقايسىسىمىزعا سالماق سالماعان ارداقتى اعانى ويلايمىز. ءومىر بويى بىرەۋلەردى جەردەن الىپ, جەرگە سالىپ, ىرەپ سويىپ جۇرەتىن, كەۋدەسى قىجىلعا, كومەيى ىزىلعا تولى بەيمازا كىسىلەردى كورگەندە دە زەينوللا اعانىڭ پاراساتتى بەينەسىن ىزدەيمىز. ويتكەنى ول بۇكىل بولمىسىمەن الگىندەي مىنەز- قۇلىققا قارسى بولدى. ول قويان جىلعى وكپە-رەنىشتەرىن ەسكە الىپ, مەمۋارلىق شىعارما جازبادى. ءباسپاسوز بەتىندە نايزاعايداي ويناعان قارسى ماقالالاردان ىرگەسىن اۋلاق سالدى. ۇلتتى ۇيىستىرۋعا ۇمتىلدى. سوندىقتان ونىڭ بەينەسى ەلدىڭ ۇعىمىندا بىتىمگەر ءبيدىڭ تۇلعاسىنداي بولىپ جاتتالىپ قالدى. دۇنيە-مۇلىككە, قارجى-قاراجاتقا قۇلىقتى بولعان جوق. «وسى مەنىڭ اقشا جونىندەگى تۇسىنىگىم دورەۆوليۋتسيوننىي عوي», – دەيتىن. مال-مۇلىككە قۇمارتپاي, ءومىر بويى جيناعان, مازمۇنى باي, تاعىلىمى تەرەڭ كىتاپتارىنىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇردى. جالىققاندا سولارمەن تىلدەستى, جابىققاندا سولارمەن سىرلاستى. جالپاق جۇرتتىڭ جايىلعان قۇشاعىنان بوساعان ساتتە سولارعا اسىقتى. كۇللى الەمنىڭ قاسىرەتىن جان دۇنيەسىنە ۇيالاتىپ, قاسيەتىن قالىڭ ەلگە تانىتتى. كورگەنى مەن بىلگەنى كوپ قابدولوۆپەن بىرگە تالاي قازىنا كەتتى. ونىڭ ىشكى الەمى جۇمباق كۇيىندە قالدى. ايتپەسە, اتام زاماننان بەرى ءبىر-بىرىنە ءتىس باتىرۋدى تەرىس كورمەيتىن ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ كەرەعار قىلىقتارىن ول اڭعارمادى عوي دەيسىز بە؟! ەلدى زوبالاڭعا ۇشىراتقان جارالى جىلدارداعى وسالدىق پەن وزبىرلىقتى, استامشىلىق پەن اقىلسىزدىقتى, قاتەلىك پەن قاتىگەزدىكتى, سابىرسىزدىق پەن ساتقىندىقتى ول بىلمەدى عوي دەيسىز بە؟! ازۋى كەرە قارىس ايبىندى اعالاردىڭ اياق استىنان پەندەلىككە بوي الدىرىپ, تاۋداي تۇلعاسى توبەدەي تومەندەگەنىن ول بايقامادى عوي دەيسىز بە؟! جازىعىڭ بولسا دا, بولماسا دا, ساعان سىلتەنىپ, تۋ سىرتىڭنان قانجارداي بوپ قادالاتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى قاڭقۋ سوزدەرىن ول ەستىمەدى عوي دەيسىز بە؟! ۇنەمى قالىڭ ەل الدىندا جاسىنداي جارقىلداپ, كۇندەي كۇلىپ, جان-جاعىنا شۋاق شاشىپ جۇرەتىن قىران تەكتەس قابدولوۆ وسى قالپىنان ارىلماي, قامسىز-قايعىسىز كۇي كەشەدى عوي دەيسىز بە؟!
جوق, اڭعاردى, ءبىلدى, بايقادى, ەستىدى… تەك سونىڭ ءبارىن الدىمەن كوكىرەگىندە قورىتتى, ەلگە ىرىتكى سالعاننان باسقا پايداسى جوق قولايسىز نارسەلەردى جادىنان ءوشىرىپ تاستاپ وتىردى. بالكىم, وشىرمەگەن دە بولار, ىشكى الەمىنىڭ ءبىر قالتارىسىندا قالدىرعان شىعار.
ول ونسىز دا بىرلىگىنىڭ كەمىستىگى بار ازعانتاي عانا قازاقتىڭ قۇلاعىن قيمىلداتىپ, ءتىلىن ءتۇرتىپ, ساناسىن سارساڭعا سالاتىن قوقىر-سوقىردى ورتاعا تاستاۋدىڭ ازىرگە قاجەتسىزدىگىن جاقسى ءتۇسىندى. كەيدە جاماننان جيرەنۋدەن گورى ۇيرەنۋگە بەيىم تۇراتىنىمىز بار عوي. ال ەندى جازۋى… ءبىر اكادەميك اعام ايتى: «زەكەڭنىڭ جازۋ شەبەرلىگىن دۇشپانىنىڭ ءوزى مويىندار ەدى». بىراق سول «دۇشپان» دەگەن ۇعىم زەكەڭنىڭ ءسوز قولدانىسىندا بولدى ما ەكەن؟!
ول بىردە ەستەلىكتەرىندە ءوزىن ءىلىپ-شالعان قادىرلى اعالارىمىزدىڭ بىرىنە مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ, جەدەلحات جازىپ جاتتى. ەندى بىرىنە داستارحان ۇستىندە وزىنە تيەسىلى باستى ۇسىندى. باس ۇسىندى!..
ءسويتىپ, تاسپەن ۇرعاندى باسپەن ۇردى… ءبىز وسىنى كوردىك. قالىڭ ەلدى قايران قالدىراتىن قابدولوۆ قاعيداسى سونىسىمەن دە قىمبات!
باۋىرجان ومارۇلى
