تولەگەن مۇحامەدجانوۆ: ازات ەلدىڭ استاناسى دەگەن يدەيا بىزگە قانات ءبىتىردى
كورنەكتى كومپوزيتور, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى تولەگەن مۇحامەدجانوۆتى بىلمەيتىن قازاق جوق. تالانتتى تۇلعانىڭ ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىنە قوسقان ۇلەسى مول. قانشاما كۇردەلى سيمفونيالىق, وپەرالىق, كامەرالىق شىعارمالار, رومانستار, نازدى سازعا تولى اندەر جانە وتاندىق كينو مەن قويىلىمدارعا مۋزىكا جازدى. بەلگىلى ازاماتتىڭ تاعى ءبىر قىرى بار. ول – قايراتكەرلىك كەلبەتى. بۇل كىسى ەلدىڭ باس ورداسى الماتىدان ارقاعا قونىس اۋدارىپ, تاريحي وقيعا باستالعان كەزدە اقمولا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ, ەلوردانىڭ رۋحاني ءومىرى مەن مادەنيەتىنىڭ ورىستەۋىنە كۇش سالدى. سول كەزدەگى شاھاردا وتكەن اۋقىمى ۇلكەن مادەني شارالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. كەيىن سول ەڭبەگى ەسكەرىلىپ, «استانا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن الدى. ەلوردانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي, ءبىز بۇگىن تولەگەن اعامىزبەن سول تاريحي جىلدارعا شەگىنىپ, اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
جىلى جەردەن سۋىق سۋعا قويىپ كەتكەندەي بولدىم
– تولەگەن مۇحامەدجانۇلى, ءسىز بۇگىنگى باس قالانىڭ العاشقى قالىپتاسۋ جىلدارىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردىڭىز. اكىمنىڭ ورىنباسارى بولدىڭىز. بۇل قىزمەتكە قالاي تاعايىندالدىڭىز؟
– مەنىڭ بالا كۇنىمنەن ومىردەگى ارمانىم ونەر جولىندا ءجۇرۋ عانا بولدى. سودان جاس شاعىمنان مۋزىكاعا جاقىن بولىپ ءوستىم. العاشقى العان جوعارى ءبىلىمىم تاريحشى ماماندىعى بولسا دا, الماتىعا كەلىپ, قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ كومپوزيتورلىق بولىمىنە وقۋعا ءتۇستىم. مۋزىكانىڭ قىر-سىرىن يگەردىم. ودان ءارى ءبىلىمىمدى ۇشتاۋ ءۇشىن پ.ي.چايكوۆسكي اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىردىم. مىنە, وسى جولدىڭ بارىندە مەنى ونەر العا جەتەلەپ وتىردى. اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ديرەكتورى, 1990 جىلدان «ازيا داۋىسى» حالىقارالىق كونكۋرسىنىڭ باس ديرەكتورى سەكىلدى قىزمەتتەر اتقاردىم. بۇل دا ونەر سالاسى. كەيىننەن مەنى رەسمي قىزمەتكە دە شاقىردى. بىراق ءوزىم شەنەۋنىك بولۋدان باس تارتتىم. الايدا قوعامدىق جۇمىستاردان قالىس قالىپ كورگەن ەمەسپىن. 1995 جىلدان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى كەڭەسىنىڭ مۇشەسىمىن. 1997 جىلى جازدا اقمولادا وسى اسسامبلەيانىڭ جيىنى ءوتتى. سوعان كەلىپ قاتىستىم. ءسوز سويلەدىم. سوندا قالا كوشەسىن ارالاپ جۇرگەندە بويىمدى ءبىرتۇرلى سەزىم بيلەدى. بولاشاقتا وسى شاھاردىڭ تۇرعىنى بولاتىن سەكىلدى سەزىندىم. سول كەزدە مەنەن ءبىر جەرگىلىكتى جۋرناليست سۇحبات الدى. سوعان وسى ويىمدى ايتتىم. ءسويتىپ, ءبىر جىلى سەزىممەن الماتىعا ورالدىم. سول جىلى 10 جەلتوقساندا اقمولاعا تاعى جولىم ءتۇستى. تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان مەرەكەلىك جيىن ءوتتى. ەلباسىنىڭ قولىنان «پاراسات» وردەنىن الدىم. سول كەزدە پرەزيدەنتكە: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى, كىشكەنە ەڭبەگىمدى باعالاپ, وسىنداي مارتەبەلى وردەن بەردىڭىز. ارقاشاندا ءسىزدىڭ ساربازىڭىز بولۋعا دايىنمىن» دەپ ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم. سودان ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن يمانعالي نۇرعاليۇلى قوڭىراۋ شالدى. «تولەگەن, ساعان ەلباسى اتىنان ءبىر ۇسىنىس بار. ەرتەڭ ۇيگە كەلىپ, ءوزىم ايتامىن» دەدى. كەشكىسىن بەلگىلى اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆ ەكەۋى كەلدى. ءبىز ۇشەۋمىز جاقىن دوسپىز. سوسىن يمانعالي: «مەملەكەت باسشىسى اتىنان اقمولا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولۋعا ۇسىنىس بار» دەپ ايتقاندا, جاسىرارى جوق, مەن شالقامنان ءتۇستىم. ماعان بۇل ءسوز وقىستان ايتىلعانداي ەستىلدى. قانشاما رەت قىزمەتتەن تارتىنسام دا, بۇل جولى بۇلتارا المادىم. بىرىنشىدەن, ەلباسىعا بەرگەن ۋادەم بار, ەكىنشىدەن, وزىمە ازاماتتىق مىندەت سانادىم. بىراق قاتتى قوبالجىدىم. وسى جاۋاپتى قىزمەت قولىمنان كەلە مە, كەلمەي مە دەپ.
– بۇل قاي كەز ەدى؟
– 1997 جىل, 27 جەلتوقسان. ءدال جاڭا جىلدىڭ قارساڭى. جاڭا جىلدى ەكىۇداي سەزىمدە قارسى الدىم.
– اقمولاعا قاشان كەلدىڭىز؟
– 1998 جىلى 7 قاڭتاردا وسىندا تۇندە ۇشىپ كەلدىم. 5 قاڭتاردا قالا اكىمىنىڭ مەنى قىزمەتكە قابىلداۋ تۋرالى بۇيرىعى شىققان. الماتى جەردىڭ جۇماعى عوي. بالا كۇنىمنەن ارمانداعان قالام. وعان ابدەن باۋىر باسىپ, ۇيرەنىپ قالعانمىن. بۇل جەردەن باسقا شاھارعا كەتەم دەگەن وي ەش بولماعان. تاعدىردىڭ سىيى دەگەن عاجاپ قوي. ۇشاقتان ءتۇستىم. دالا تاستاي قاراڭعى. اياز اقىرىپ تۇر. قايدا بارارىمدى بىلمەي تۇرمىن. حالقىمىز «جاقسى دوسىڭ قاشاندا قالقان» دەمەي مە, سامولەتپەن بىرگە ۇشىپ كەلگەن يمانعالي: «تولەگەن, مەنىمەن ءجۇر, بىرگە تۇرامىز» دەپ ەرتىپ اكەتتى. ءسويتىپ, يمەكەڭنىڭ ۇيىنە كەلدىم. كەيىن بىزگە قايرات ءمامي قوسىلدى. ۇشەۋمىز التى اي ءبىر پاتەردە تۇردىق. سول كەزدە ءبىز باياعى جاستىق شاعىمىزعا قايتا ورالعانداي كەرەمەت اسەردە جۇردىك. ءسويتىپ, مەنىڭ باس قالاداعى ەڭبەك جولىم باستالدى.
– جاتىرقاعان جوقسىز با؟
– جوق. العاشقى كۇنى قالا باسشىسى ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلى جاقسىبەكوۆ قابىلدادى.
– ءسىز ول كىسىنى تانۋشى ما ەدىڭىز؟
– تانىمايمىن. ول كىسى دە مەنى بىلە قويمايدى. بىراق جىلى قابىلدادى. تەز تۇسىنىستىك. الداعى ىسكە اساتىن جوسپارلار تۋرالى وي بولىستىك.
– سول ۋاقىتتاعى قالانىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرى بەلگىلى. ەندى شاھاردىڭ مادەنيەت سالاسى استانالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋ قاجەت. جۇمىستى نەدەن باستادىڭىز؟
– جاسىراتىنى جوق, بۇل – مەنىڭ اتقارماعان قىزمەتىم. ەپتەپ تايساقتادىم. قورقىنىش سەزىمى بيلەدى. موينىما ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ىلىنگەنىن ءبىلدىم. بىراق مەندە: «الماتىدان كەلدىم. بۇل پروۆينتسيا ەكەن» دەگەن نيەت بولعان جوق. العاشىندا الدىما كەلگەن قاعازداردىڭ ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي وقىدىم. جۇمىستى يگەرۋىم كەرەك. بۇل جەردە يمەكەڭ ماعان تاعى قولداۋ كورسەتتى. بىرگە تۇرامىز. ۇيگە كەلگەندە: «كەشكە دەيىن نە ءبىتىردىڭ, نە ىستەدىڭ؟» دەپ سۇرايدى. ونىڭ باسشىلىق قىزمەتتە تاجىريبەسى مول. سوعان ءوزىمنىڭ قابىلەتىمدى قوستىم. الدىمەن قاراماعىمداعى قىزمەتكەرلەرمەن جاقىنىراق سويلەستىم. جالعىز ادام ەشتەڭە بىتىرە المايدى. سەنىڭ جانىڭدا جۇمىستى بىرگە اتقاراتىن ءادىل ارىپتەستەرىڭ, سەنىمدى سەرىكتەستەرىڭ بولۋ قاجەت. سودان جۇمىستان باسىمدى كوتەرمەدىم. بەينەلەپ ايتقاندا, جىلى جەردەن سۋىق سۋعا قويىپ كەتكەندەي بولدىم.
العاشقى ونەرپازداردىڭ ەڭبەگى – ەرلىك
– ءبىرىنشى قانداي مىندەت جۇكتەلدى؟
– سول قاڭتار ايىندا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە 1998 جىلعى 10 ماۋسىمدا بولاتىن استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرىنە بايلانىستى جينالىس ءوتتى. وندا اۋقىمدى شارانى وتكىزۋدىڭ ماسەلەلەرى پىسىقتالدى. دايىندىق جۇمىستارى قازىردەن باستالۋ كەرەك ەكەندىگى ايتىلدى. ارينە, ونى ۇيىمداستىرۋ – قالا اكىمدىگىنىڭ موينىندا. الدىمەن وعان جاۋاپتى – شاھار باسشىسى, سودان كەيىن – مادەنيەت جانە الەۋمەت سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن اكىم ورىنباسارى. مەن مۇنىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن ءتۇسىندىم. تۇساۋكەسەردى وتكىزۋدىڭ قۇجاتتارى دايىندالىپ قويىلعان. بەلگىلەنگەن جۇمىستاردى اتقاراتىن توپ قۇرىلعان. توپ جەتەكشىلىگىنە اندرون ميحالكوۆ-كونچالوۆسكي بەكىتىلگەن.
– تانىمال رەسەيلىك رەجيسسەر عوي…
– ءيا. ەندى مەن دە تۆورچەستۆو ادامىمىن. ماعان مۇنى نەگە باسقا ۇلتتىڭ وكىلى وتكىزۋ قاجەت دەگەن وي كەلدى. سونى جينالعاندارعا ايتتىم. «تۇساۋكەسەردى نەگە ءوزىمىز وتكىزبەيمىز؟» دەپ ەدىم, كەيبىر كىسىلەر: «بىزدە ونداي ادامدار جوق» دەپ جاۋاپ بەردى. «نەگە جوق؟ بىزدە دارىندى ازاماتتار بار. مەن تابامىن» دەدىم. ءسويتىپ, ءوز باسىما بالە تىلەپ العانداي بولدىم. مەنىڭ ۇسىنىسىمدى سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى قىرىمبەك كوشەرباەۆ پەن قالا اكىمى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ قولداپ, ماناعى توپتىڭ باسشىسى ەتىپ سايلادى. بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا, ءبىر جاعىنان, قورىققان جوقپىن. الماتىدا جۇرگەندە شىعارماشىلىق جاستار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعام. شارالاردى وتكىزۋدەن تاجىريبەم بار. تالانتتى دەگەن وننان استام جىگىتتى وسىندا جينادىم. ءبارى دە كاسىبي ماماندار. كەشكە جۇمىستان كەيىن وتىرىپ اقىلداسامىز. جوسپار قۇرامىز. باسىمىزدا ءپىسىپ جۇرگەن يدەيامىزدى ايتامىز. ەندى شارانىڭ ستسەناريىن جازۋ كەرەك دەسەم, ەشكىم جازبايدى. كۇندەلىكتى جۇمىستان قولىم تيە بەرمەيدى. الەۋمەتتىك سالانىڭ دا شەشىلمەگەن سۇراقتارى جەتەرلىك. مەكتەپ, ەمحاناعا بارامىن. ءسويتىپ جۇرگەندە, جىگىتتەر ستسەناريدى قاعازعا تۇسىرگەندەي بولدى. وقىدىم. ماعان ءبارى دۇرىس سەكىلدى كورىندى.
– سودان نە ىستەدىڭىز؟
– پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى احمەتجان ەسىموۆتىڭ توراعالىعىمەن تۇساۋكەسەردى وتكىزۋگە ارنالعان كوميسسيا وتىرىسى ءوتتى. ونىڭ مۇشەلەرى – جيىرما شاقتى ادام. نەگىزگى شارۋالار تالقىلاندى. ماعان دا ءسوز بەرىلىپ, ستسەناريدى وقىپ, تانىستىرا باستاعاندا وتىرعاندار كۇلە باستادى. ءبىرتۇرلى جايسىزدىقتى سەزىندىم. قىسقاسى, جازىلعان ستسەناريدى ەشكىم جاراتپادى. قايتا جازىپ اكەلىڭىزدەر دەپ تاپسىردى. جۇمىسقا كەلدىم. ەشقانداي كوڭىل كۇي جوق. نوكاۋت العان بوكسەردەي اسەردە ءجۇرمىن. سودان سوڭ بەلگىلى اقىن دوسىم, ەكەۋمىز بىرىگىپ تالاي ءان جازعان باقىت قايىربەكوۆكە تەلەفون سوقتىم. «باكە, سەن مەنىڭ دوسىمسىڭ عوي؟ – ءيا, دوسىڭمىن. – وندا بۇگىن اقمولاعا جەت. كەلگەننەن كەيىن ايتاتىن تىعىز شارۋام بار» دەپ حابارلاستىم. باقىت الماتىدان ۇشىپ كەلدى. وعان بار ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە باكەڭ قولىما ستسەناريدى ۇستاتتى. وقىپ كورسەم, كەرەمەت. ىشىندە «وتنىنە ي ناۆسەگدا – سەردتسە سترانى – استانا!» دەگەن جاندى تەبىرەنتەتىن سوزدەر بار. ءبىز مۇنى دەۆيزگە اينالدىردىق. جازىلعان دۇنيەنى الىپ, سول شاقتاعى مەملەكەتتىك حاتشى ءابىش كەكىلبايۇلىنا باردىم. مارقۇم ءابىش اعا وقىپ, «مىناۋىڭ كەرەمەت» دەپ بەس دەگەن باعا بەردى. ءسويتىپ, ستسەناري كوميسسيا مۇشەلەرىنە دە ۇنادى. ەندى وسى جەردە ايتىپ وتەتىن ءبىر جاي بار. جالپى, ادامنىڭ تاعدىرى قىزىق قوي. باقىت عافۋۇلى ول كەزدە تەك اقىن بولاتىن. وسى جاعدايدان كەيىن تالانتتى ستسەناريست-رەجيسسەرگە اينالدى.
– ءبىرىنشى ونەر ۇجىمى قالاي قۇرىلدى؟
– ساعان ايتايىن, ول كەزدە قالادا ەشقانداي تۆورچەستۆولىق ۇجىم بولعان جوق. اقمولا وبلىستىق فيلارمونياسى عانا جۇمىس ىستەدى. وبلىستىڭ مادەني مەكەمەلەرى بىزگە باعىنبايدى. ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر وقيعا بار. مادەنيەت ءمينيسترى قىرىمبەك ەلەۋۇلى بارلىق ايماقتاعى مادەنيەت جانە ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ باسشىلارىن جيناپ الىپ, جيىن وتكىزدى. سوندا: «بۇگىننەن باستاپ سىزدەردىڭ باستىقتارىڭىز ت.مۇحامەدجانوۆ بولادى. بۇل كىسى نە جۇكتەيدى, سونى اتقارىڭىزدار» دەپ تۋراسىن ءبىر-اق ايتتى. سونىمەن, دايىندىق شارالارى باستالىپ كەتتى. العاشقى قۇرىلعان شىعارماشىلىق ۇجىم – قازاقتىڭ حالىق اسپاپتار وركەسترى. بىردە سونىڭ رەپەتيتسياسىنا باردىم. ونەرپازدار وتىرعان عيماراتتى كورىپ, شوشىپ كەتتىم. تۇك جاعداي جوق. سۋىق. توزىپ تۇرعان نىسان. ادامدار وتىراتىن دۇرىس ورىندىق جوق. وركەستردىڭ مۇشەلەرى كىرپىشتىڭ ۇستىندە وتىرىپ دايىندالىپ جاتىر. ديريجەر – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مىرزاعالي ايدابولوۆ. توق ەتەرى, وسىنداي قيىن جاعدايدا وركەستردىڭ ازىرلىگى جۇرگىزىلدى. 15 ساۋىردە جاستار سارايىندا اتالعان ۇجىمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ەندى قاراڭىز, ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن جاعدايدا دايىندىق وتكىزىپ, جۇرتشىلىققا رۋحاني ءلاززات سىيلاعان قىز-جىگىتتەردىڭ ەڭبەگى – ەرلىك. مەن سولاي باعالايمىن. ولاردىڭ بويىندا پاتريوتتىق سەزىم ەرەكشە بولدى. بۇگىنگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» سول ۋاقىتتان باستالدى. كەيىن سيمفونيالىق, ەسترادالىق, ۇرمەلى اسپاپتار وركەسترلەرى قۇرىلدى. ونىڭ ءبارى دە جەڭىل بولعان جوق. ءوز قيىندىقتارى كەزدەستى.
تۇڭعىش تۇساۋكەسەردىڭ ورنى ەرەكشە
– ومىرىمدە مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر وقيعا بار. ول – استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەر تويىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم. وندا مەن ستۋدەنت ەدىم. دوستارىمىزبەن كۇندىز-ءتۇنى ءجۇرىپ, بارلىق قىزىقتى تاماشالادىق. سول قيماس ساتتەر ءالى كوز الدىمدا. جالپى, وسى اۋقىمدى شارا قالاي ءوتتى دەپ ويلايسىز؟
– جوعارىدا ايتتىم.تۇساۋكەسەردى وتكىزۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىس ىستەدى. اسىرەسە, ەلباسىنىڭ ءوزى ونى قاتتى قاداعالادى. شاراعا ەكى اي قالعاندا مەملەكەت باسشىسى ءابىش كەكىلبايۇلى, احمەتجان ەسىموۆ, ادىلبەك جاقسىبەكوۆ جانە مەنى جيناپ الىپ, بارلىق مەرەكەلىك باعدارلامانى ۇقىپتاپ قاراپ, تالقىلاپ, ساراپتان وتكىزىپ, بەكىتتى. ۇكىمەت باسشىسى نۇرلان بالعىمباەۆ تۇساۋكەسەرگە كەرەكتى قارجىنى تاۋىپ بەردى. ەندى وعان شەتەلدەن اتاقتى جۇلدىزداردى شاقىرۋ كەرەك. وعان قارجى قاجەت. سول كەزدە پرەمەر-مينيستر قالتالى بيزنەسمەندەرگە ءتۇسىندىرىپ, ولاردى دەمەۋشىلىككە تارتتى.
– مىسالى, قانشا شارا ۇيىمداستىرىلدى؟
– وتە كوپ. تۇساۋكەسەردىڭ الدىندا بارلىق وڭىرلەر باس قالادا مادەني كۇندەرىن وتكىزدى. بىردە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ: «تولەگەن, مادەني شارانى ءبىز ءبىرىنشى باستاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قىزىلوردا ەلىمىزدىڭ استاناسى بولعان» دەپ قوڭىراۋ شالدى. ءسويتىپ, سىر ەلى ارقاعا العاش بولىپ جەتتى. 7-8 ماۋسىمدا الماتى قالاسىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. المالى شاھاردان ءبىر جارىم مىڭ ونەرپاز كەلدى. ونىڭ ءبىر مىڭنان استامىن تۇساۋكەسەرگە قالدىردىق. ءاربىر ايماق ەلورداعا سىيلىق جاسادى. سپورتتىق الاڭدار, كونتسەرت قوياتىن ساحنالار ورناتتى. قىزىق مادەني باعدارلامالار ۇسىندى. ازىق-تۇلىك جارمەڭكەسىن ۇيىمداستىردى. ەلوردانىڭ مادەني دەڭگەيى كوتەرىلدى. قازىر سول كەزەڭدى ساعىنا ەسىمە الامىن. ول مەنىڭ ومىرىمدەگى جارق-جۇرق ەتكەن نايزاعاي سەكىلدى ءسات بولدى. ءاربىر شاراعا مۇقيات دايىندالدىق. سونداعى ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلى باسقارعان اكىمدىك ۇجىمى ءبىر جۇدىرىق بولىپ جۇمىس ىستەدى. ءبىر-بىرىمىزگە تىرەك بولدىق.
– تۇساۋكەسەرگە مارتەبەلى قوناقتاردان وزگە ونەر جۇلدىزدارى كەلگەنى ءمالىم. سول تۋرالى دا ايتساڭىز…
– استانا تويىنا ون ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىسى قاتىستى. الەمگە ەسىمدەرى تانىمال ونەر شەبەرلەرى كەلدى. سول جىلدارى وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالداردىڭ جەڭىمپازدارى شاقىرىلدى. ايگىلى Modern Talking ونەر كورسەتتى. رەسەيدەن فيليپپ كيركوروۆ باستاعان ەسترادا انشىلەرى بولدى. سونىمەن بىرگە, ەلىمىزدىڭ روزا رىمباەۆا, ناعيما ەسقاليەۆا سەكىلدى جارىق جۇلدىزدارى ءان شىرقادى. قاجىمۇقان اتىنداعى ستاديوندا ۇلكەن مەرەكەلىك باعدارلاما ۇيىمداستىرىلدى. گالا-كونتسەرت كەشكى 19.00-دە باستالىپ, تاڭعى 5.00-دە اياقتالدى. بۇل كەرەمەت كەشتى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ, ۋكراينا پرەزيدەنتى لەونيد كۋچما جانە قىرعىزستان پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ تاماشالادى.
– اعا, وسى عاجايىپ كەشتە ەرەكشە ءبىر توسىن وقيعا بولدى عوي. مەنىڭ ەسىمدە.
– ءتۇسىندىم, ازامات. ول وقيعا كوپ ادامنىڭ ويىندا قالعان بولار. سول گالا-كونتسەرتتە كوسموستا جۇرگەن عارىشكەر تالعات مۇساباەۆپەن تىكەلەي ەفير ارقىلى تەلەكوپىر ءوتتى. بۇل تاريحي ءسات مەرەكەنىڭ كوركىن ودان ءارى اشا ءتۇستى. تالعات جاڭا ەلوردانىڭ تۇساۋكەسەر تويىمەن ەلباسىنى, حالقىمىزدى قۇتتىقتاپ, عارىش الەمىنەن سالەم جولدادى. قازىر وسى تىكەلەي ەفيردى قالاي وتكىزگەنىمە تاڭعالامىن. بۇل شارۋا ۇلكەن دايىندىقپەن جاسالدى. ماسكەۋگە شىعىپ, ونداعى كوسموس سالاسىنا جاۋاپتى مامانداردان رۇقسات الدىق. ءبارى دە ويداعىداي جۇزەگە استى. تەلەكوپىر ەستەن كەتپەيتىن دۇنيە بولدى. ەلوردانىڭ العاشقى تۇساۋكەسەرى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بۇل ءوز بيلىگىنە ءوزى قولى جەتكەن ازات ەلدىڭ استاناسى دەگەن يدەيا بارلىق ىسكە قانات ءبىتىردى.
جەتى ايدا وپەرا جانە بالەت تەاترى اشىلدى
– ارينە, ەلدىڭ باس ورداسىن زيالى قاۋىمسىز ەلەستەتە المايمىز. سول كەزدە زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ادەيى شاقىردىڭىزدار ما؟
– بىرىنشىدەن, ەلباسى استانانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىق بولۋىنا باسا ءمان بەردى. ول كىسى كەزدەسكەن سايىن «زيالى قاۋىم نە بولىپ جاتىر؟» دەپ سۇرايدى. ويتكەنى تۇعىرلى تۇلعالار ارقىلى ەلوردانىڭ مارتەبەسى بيىكتەيدى. زيالى قاۋىم شاھاردىڭ رۋحاني ومىرىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى. العاشىندا بىرشوعىر زيالىلاردى شاقىردىق. ءبىرازى كەلگىسى كەلمەدى. استاناعا العاش بولىپ جەتكەن مارقۇم ءابىش اعامىز بولدى. سودان كەيىن بىرقاتار زيالى ازاماتتار جۇمىس بابىمەن نەمەسە وتباسىلىق جاعدايىمەن كوشىپ كەلە باستادى. بىزگە ەرەكشە اسەر ەتكەن جاعداي – اتاقتى رەجيسسەر ازەربايجان مامبەتوۆتىڭ كەلۋى. شىندىعىن ايتقاندا, بۇل كىسى باس شاھارعا توتەننەن كەلگەندەي اسەر ەتتى. كورنەكتى تۇلعانى ەشكىم شاقىرعان جوق. ءوز ەركىمەن كەلدى. ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرى بولدى. باسپاناسى دا بولعان جوق, ءبىراز ۋاقىت تەاتردا تۇردى. اسىل اعانىڭ ماعان جاقىندىعى بار ەدى. ول كىسىنىڭ ومىرلىك جارى عازيزا احمەتقىزى جۇبانوۆا – مەنىڭ ۇستازىم. ءوز باسىم ارداقتى ازاماتتى تۋعان اعامداي قارسى الدىم. ەلباسى دا جىلى قابىلدادى. جەتپىستىڭ ۇستىندەگى ادام. تەاتردا جان سالىپ جۇمىس ىستەدى. تاماشا قويىلىمدار قويدى. اكىمدىك شاھاردىڭ رۋحاني الەمىن كوتەرگەن اعامىزدى «پاراسات» وردەنىنە ۇسىندى. بىراق مەملەكەت باسشىسى ازەكەڭنىڭ استاناعا ءوز ەركىمەن كەلگەن ەرلىگىن باعالاپ, ريزاشىلىق سەزىمىن ءبىلدىرىپ, «حالىق قاھارمانى» دەگەن وتە جوعارى اتاقپەن ماراپاتتادى. مەن ونى تەلەارناداعى كەشكى جاڭالىقتاردان ەستىدىم. تاڭعالدىق. ءبىز مۇنى كۇتكەن جوقپىز. سونداي-اق, نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونەرلى جاستارعا دا قولداۋ كورسەتتى. ءبىر كۇنى دارىندى جاستارعا ءوز قولىمەن 38 پاتەردىڭ كىلتىن تاپسىردى.
– قانداي مادەني نىساندار پايدالانۋعا بەرىلدى؟
– بۇگىنگى قالاداعى ىرگەلى ونەر ۇجىمدارى سول ۋاقىتتا قۇرىلدى. 1999 جىلى ەلوردالىق ونەرپازداردىڭ قاتىسۋىمەن مەملەكەتتىك سالتاناتتى كونتسەرت قويدىق. ونى ەلباسى دا تاماشالادى. ءبىز سوعان الماتىدان بىردە-ءبىر ءارتىستى شاقىرعان جوقپىز. سونى قالا باسشىسى پرەزيدەنتكە ايتقان بولۋ كەرەك. سالتاناتتى شارا وتكەننەن سوڭ جارتى ساعاتتان كەيىن ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلى تەلەفون سوقتى. «ەلباسى بىزگە تاپسىرما بەردى. ەندى ەلوردادان وپەرا جانە بالەت تەاترىن اشۋىمىز كەرەك» دەپ. سودان اقپان ايىندا تەاتر قۇرۋ تۋرالى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقتى. اۋقىمدى جۇمىس باستالدى.
– بۇل بۇرىنعى كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى عوي…
– ءيا. نەگىزى, مامانداردىڭ ايتۋىنشا, وپەرا جانە بالەت تەاترىن سالۋ ءۇشىن ون جىل ۋاقىت قاجەت. ال ءبىز سونىڭ بارلىعىن جەتى ايدا دايىندادىق. وسىعان ءوزىم قايرانمىن. تەاترعا بۇرىنعى تەمىرجولشىلار سارايى بەرىلدى. عيماراتتى بارىپ كورسەم, ابدەن توزىعى جەتكەن. ونى «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى ءوز مويىندارىنا الىپ, كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزدى. ەندى ونەر ۇجىمىن جاساقتاۋ ءۇشىن ساحنا مامانى كەرەك. بىزدە ءبىر بالەت ءارتىسى, وركەستر نە حور مۇشەلەرى جوق. سودان قالادا الماتىداعى سەلەزنەۆ اتىنداعى حورەوگرافيا ۋچيليششەسىنىڭ گاسترولدىك ساپارىن ۇيىمداستىردىق. ولار كەلىپ, ەلوردالىقتارعا ونەرىن كورسەتتى. قويىلىمنان كەيىن جاستاردى جيناپ الىپ, جيىن وتكىزدىك. «جاقىندا وسىندا وپەرا جانە بالەت تەاترى اشىلادى. سوعان ءبارىڭىز كەلىڭىزدەر. بولاشاقتارىڭىز جاڭا ونەر ورداسىمەن بىرگە قالانادى» دەپ جاستاردى جىگەرلەندىرىپ, بار جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتتىق. سول جاستار تولىقتاي تەاتردا قالدى. مىنە, بۇگىنگى الەمگە تانىلىپ قالعان ىرگەلى تەاتردىڭ ىرگەسىن جاس تالانتتى قىز-جىگىتتەر قالادى. سول جىلى قازان ايىندا تەاتر شىمىلدىعى م.تولەباەۆتىڭ «ءبىرجان–سارا» وپەراسى مەن چايكوۆسكيدىڭ «اققۋ كولى» بالەتىمەن اشىلدى. سونداي كەزدە تاباندىلىق تانىتقان تالانتتى جاستارعا باسىمدى يەمىن. ءبىر قىزىق وقيعا بار. مەن باس شاھارداعى قىزمەتىمە العاش وتىرعاندا, ءبىرىنشى قابىلداۋىمدا بولعان ادام – ايمان مۇساقوجاەۆا. ول كىسى استانادان مۋزىكالىق اكادەميا اشۋ ماسەلەسىن اقىلداسۋعا كەلىپتى. سولاي اكادەميا اشىلدى. بۇگىندە اتالعان وقۋ ورداسى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدى. كەيىن كونگرەسس-حولل سارايى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. فيلارمونيا عيماراتى پايدالانۋعا بەرىلدى. قازىر رەسپۋبليكاداعى ەڭ ۇلكەن فيلارمونيا – استانادا. شىن مانىندە, ەلوردا رۋحاني-مادەني ورتالىققا اينالدى.
قالانى قازاقىلاندىرۋ قولعا الىندى
– ەندى ءبىلىم مەن دەنساۋلىق سالاسى جايىندا دا ءسوز قوزعاپ وتسەڭىز…
– قالا استانا بولعان العاشقى كۇننەن باستاپ ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ەرەكشە ماڭىز بەرىلدى. ول كەزدە شاھارداعى تۇرعىن سانى – 217 مىڭ ادام. قازىر حالىق ودان بەس ەسە ءوستى. جەرگىلىكتى ۇلت 17 پايىزدى قۇرادى. ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولدى. قالانى قازاقىلاندىرۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. انا تىلىمىزدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر سالۋدى باستادىق. بالاباقشالار بوي كوتەردى. اۋرۋحانالار مەن ەمحانالار قۇرىلىسى ءجۇردى. 1999 جىلى رەسپۋبليكالىق كلينيكالىق اۋرۋحانا پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇرىنعى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى پەدينستيتۋت ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدى. بۇرىننان تانىمال اقمولا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەت بولدى. مارقۇم ماقسۇت نارىكباەۆ اعامىز كىرپىشىن قالاعان زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلدى. وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى.
قازىر شاھاردىڭ جەتپىس پايىزىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى قۇرايدى. بۇل سولاي بولۋ قاجەت. ويتكەنى استانا – قازاقتىڭ ەلورداسى. سول كەزدە جان-جاقتان جۇرت اعىلىپ كوشىپ كەلە باستادى. جالپى, قالانىڭ بۇگىنگىدەي گۇل جايناپ وركەندەۋىنە ءاربىر وتباسىنىڭ قوسقان ۇلەسى بار.
– ءبىراز وتكەن جىلدارعا ساپارلاپ قايتتىق. بىراق ءسىز سول كەزدە وسىنداي تاريحي وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنىڭىزدى باقىتتى سانادىڭىز با؟
– مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر ءسات بار. بىردە ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلى ەكەۋمىز كەلە جاتىرمىز. ول ماعان ويلانىپ تۇرىپ: «تولەگەن, ءبىز قانداي باقىتتى ادامبىز! ميلليونداعان ادامداردىڭ ىشىنەن ەلباسى ەكەۋمىزدى ىرىكتەپ الىپ, ەلوردانى سالۋعا تاريحي تاپسىرما جۇكتەدى» دەپ تولقىپ ايتقانى بار. شىندىعىندا, مەن ءوزىمدى باقىتتى ادام رەتىندە سەزىنەم. وسىنداي عاسىرلاردا سيرەك بولاتىن ۇلى ءىستى جاي سىرتىنان شولىپ قويماي, سونىڭ قازانداي قايناپ جاتقان ورتاسىنا تۇسكەنىم تاعدىرىمنىڭ ماعان سىيلاعان ىرىزدىعى دەپ ويلايمىن. جەتى جىل قاتارىنان قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. ودان كەيىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ 3- شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى, پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى بولدىم. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەلوردانىڭ وركەندەۋىنە قولىمنان كەلگەنشە ۇلەسىمدى قوسۋعا تىرىسامىن. مەن ەشقايدا كەتكەن جوقپىن جانە كەتپەيمىن. وسىندا تۇرامىن. استانامەن تاعدىرىم بايلانعان.
– جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتەتىن شىعارمالارىڭىزدى جۇرتشىلىق جاقسى كورەدى. قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
– ءبىر كۇن بوس وتىرمايمىن. جاقىندا ماسكەۋدەن اسپاپتى مۋزىكالىق 14 شىعارمام ەنگەن ديسكىم شىقتى. ودان كەيىن تاعى سول ماسكەۋدەن جان لۋنا دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ورىس تىلىندە ەكى تومدىق جىر جيناعىم جارىق كوردى.
– قۇتتى بولسىن, اعا! شىعارماشىلىعىڭىز ورلەي بەرسىن!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
