حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا ءادىل باعا بەرىپ, ونى كەيىنگى ۇرپاق جادىنا مىقتاپ ءسىڭىرۋ بۇگىنگى كۇندى بايىپتى پايىمداۋعا, ودان ءارى بولاشاعىمىزدى جان-جاقتى باعدارلاۋعا باستاۋ جاسايدى. جاس بۋىن بۇگىنگى كۇنگى ءتاۋ ەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قانشالىقتى قۇرباندىقتارمەن كەلگەندىگىن ءبىلىپ وسپەيىنشە ولاردىڭ بويىندا ۇلتجاندىلىق, وتانعا, حالقىنا دەگەن وتتاي ىستىق سۇيىسپەنشىلىك قالىپتاسپايتىنى بارشاعا ايان. مىنە, وسى تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىنىڭ مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ايتا كەلە ەلباسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سوڭعى سەسسياسىندا ەل ساناسىنا تەرەڭ جارا سالعان 30 جىلدارداعى اشارشىلىقتى تولىققاندى زەردەلەۋ قاجەتتىلىگىن مالىمدەدى. قازاق تاريحىندا «ۇلى جۇت» اتاۋىمەن قالعان 1920-30 جىلدار اشارشىلىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنىڭ وتە اۋىرلىعى حالىق جادىنان ەشقاشان كەتكەن ەمەس. تاريحي دەرەككوزدەر مەن حالىق تاريحىنىڭ قازىناسى بولىپ تابىلاتىن اتا-اجەلەرىمىزدەن جەتكەن, اشارشىلىق اپاتى التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىنگى قازاق دالاسىن تۇگەل قامتىعان.
ەل ساناسىنا تەرەڭ جارا سالعان 30 جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ كەڭەستىك داۋىردە جابىق تاقىرىپ بولعانى ءمالىم. كەڭەس داۋىرىندەگى توتاليتارلىق جۇيە ءوزىنىڭ قول استىنداعى حالىقتارعا تەك قانا اتۋ, اسۋ, قۋعىنداۋ, زورلىقپەن جەر اۋدارۋ سياقتى امالدارمەن عانا زوبالاڭ تۋدىرىپ قويماي, قولدان جاسالعان اشتىقپەن دە زۇلماتتار جاسادى. ال, ونىڭ كۋاسى رەتىندە رەسەيدىڭ پوۆولجەسىندە, ۋكراينا مەن قازاقستاندا قولدان جاسالعان اشتىق قىرعىندارىن ەرەكشە ايتۋعا بولادى.
قازاق تاريحىنداعى اشتىق جايلى اڭگىمە كوتەرگەندە ەكى وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋدەن باستاعان ءجون. ناقتىلاساق, كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا ەكى رەت اشتىق قىرعىنى بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. البەتتە, ەڭ ۇلكەن اشتىق قىرعىنى وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارى ورىن الدى. ول تاريحتا «ۇلى جۇت – اشارشىلىق جىلدارى» دەگەن اتپەن اتالادى. دەگەنمەن, سونىمەن قاتار, 1919-1922 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتى دا ۇمىتپاعان ءجون بولار. رەسمي دەرەكتەردەن الىنعان مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق, قازاقستانداعى قازاقتار سانى 1926 جىلعى ساناق بويىنشا 3 ملن. 969 مىڭ بولسا, 1937 جىلعى ساناق ناتيجەسى 2 ملن. 836 مىڭ ادامعا جەتكەن. 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا), 1932-1933 جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە, 1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2,3 ملن. ادامعا جەتكەنىن بەلگىلى قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە كەلتىرگەن. عالىم زەرتتەۋلەرىندە «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى, قولدان جاسالعان اشارشىلىق, قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە, ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىراعانى» ايتىلادى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ازامات سوعىسى, بايىپ-باعدارسىز جۇرگىزىلگەن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ, يندۋستريالاندىرۋ, كەڭەس كوسەمدەرى ۋشىقتىرعان تاپ كۇرەسى قازاق حالقىن قاتتى كۇيزەلتتى. وسى كەزەڭدەگى ەل ءىشىن جايلاعان 1921 جىلعى جاپپاي اشتىقتى كوزبەن كورىپ, زۇلماتتان سورى قايناعان جۇرتىنىڭ جان ازابىن بىرگە تارتىپ الاسۇرعان احمەت بايتۇرسىنوۆ 1922 جىلعى «قازاق كالەندارىنا» جازعان «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» اتتى ماقالاسىندا: «…وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن, ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ, مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا, كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ, بۋىندىرىپ ۇستاپ, سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى… اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى, جانى دا ازىپ, ەس كەتىپ, ادامگەرشىلىك جوعالىپ, ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى…» دەپ جازادى. قازاقستانداعى 1919-1922 جىلدارداعى اشتىقتىڭ ءبىر سەبەبى, ەلدىڭ بىرنەشە ايماقتارىندا ورىن العان ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى بولدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى 1919 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ «ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋ» ساياساتىن باستادى. بۇل ساياسات كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1918 جىلدىڭ 13 مامىرىنان باستاپ جۇرگىزە باستاعان ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسىنا سايما-ساي ءدال كەلگەن ەدى. قازاقستاندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋشىلاردىڭ كوپ بولماۋىنا بايلانىستى بولشەۆيكتەر قازاقتىڭ مالىن كامپەسكەلەپ الۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. مال – كوشپەلى حالىقتىڭ كۇن كورىسىنىڭ جالعىز عانا كوزى. جەرگىلىكتى قازاقتار ەجەلگى اتا داستۇرىمەن مال وسىرۋمەن اينالىسىپ, مالدىڭ جاعدايىمەن جايى-لىم ىزدەپ كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرەتىن. «قازاق جەرىندە تۇراتىن باسقا ۇلتتار ەگىنشىلىكپەن دە اينالىساتىن, بىراق ازىق-تۇلىك ساياساتىندا باستى ماقسات ەتىلىپ, قازاقتىڭ مالىن جيناپ الۋ ارقىلى جۇرگىزىلسىن» دەگەن تاپسىرما قويىلدى. قازاقتان «مال جيناۋدىڭ» ءتۇرى مەن ادىستەرىن ايۋاندىق, تاعىلىق دەگەن سوزدەرمەن عانا تەڭەۋگە بولادى. مىسالى, ءبىر اۋىلعا كەلىپ مالىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الدى. ارينە, مۇندايدان كەيىن بۇل اۋىلدىڭ حالقىنىڭ ءتىرى قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا وسى اشتىق جىلدارىندا ميلليوننان استام حالىق اشتان قىرىلعان. سول كەزدەگى اشتىقتى كورگەندەر ونى بىلاي سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ قوعام جانە ساياسي قايراتكەرى مۇستافا شوقاي «كەڭەستىڭ قول استىنداعى تۇركىستان. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ سيپاتتاماسى» كىتابىندا: «بۇل جولى الەمدە بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىمەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا جاساعان «اشتىق ساياساتى» ەرەكشە اڭگىمە ەتكەن. ارينە, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇنداي ساياساتى قازاقتار تاراپىنان نارازىلىق, قارسىلىق كوردى. بىراق, مال تارتىپ الۋعا كەلگەندەرگە قارسىلىق كورسەتكەندەردى سول كەزدەگى «پرودارميا» (سول كەزدەگى مال تارتىپ الۋعا جىبەرىلگەن قارۋلى وتريادتار وسىلاي اتالعان) جانە قىزىل ارميانىڭ ەرەكشە ماقساتتاعى وتريادتارى (چون – چرەزۆىچاينىي وترياد وسوبوگو نازناچەنيا) ولاردى اياۋسىز قاتالدىقپەن باسىپ جازالادى. جالپى العاندا, 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق كەزدەرىندە ءبىر ميلليوننان استام قازاق اشتان ولگەن. سول كەزدەگى قازاق سانىنىڭ بۇل شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى. دەگەنمەن, قازاقتىڭ سانىن سولقىلداتىپ قۇرتقان اشتىق وتىزىنشى جىلدارى ورىن الدى.
قازاقتى قىناداي قىرعان 1931-1932 جىلدارداعى جان تۇرشىگەرلىك اشتىقتىڭ سەبەبى, سول كەزدە جۇرگىزىلگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇيتىرقى الەۋمەتتىك-اگرارلىق رەفورماسىنىڭ سالدارىنان بولاتىن. 1925 جىلى 13 قىركۇيەكتە قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىنا ماسكەۋدەگى ورتالىق بيلىك فيليپپ يساەۆيچ (شايا يتسكوۆيچ) گولوششەكيندى جىبەردى. 1933 جىلدىڭ 21 قاڭتارىنا دەيىن وسى قىزمەتتە وتىرعان قازاقتار «قۋجاق» اتاپ كەتكەن گولوششەكين, حالىق جادىندا اشارشىلىقپەن بىرگە قالدى. 1928 جىلعى 27 تامىزداعى «اسا ءىرى باي شارۋاشىلىقتارى مەن جارتىلاي فەودالداردى كامپەسكەلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» دەكرەتتى نەگىزگە الا وتىرىپ كۇشتەپ تاركىلەۋگە كىرىسىپ, ءىرى بايلارمەن قاتار ورتا شارۋالاردىڭ مالىن دا زورلىقپەن تارتىپ الا باستادى. ناتيجەسىندە 657 باي جەر اۋدارىلىپ, 145 مىڭى تاركىلەنىپ, ولاردىڭ اۋىلشارۋاشىلىق قۇرالدارى 877 كولحوزعا, 24. 491 جەكە شارۋاشىلىققا ءبولىنىپ بەرىلدى. تاركىلەۋ زاڭدى بۇزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى: 1. ورتاشالار بايلار قاتارىنا جاتقىزىلدى. 2. تاركىلەۋگە جاتاتىن نورماعا دەيىن جەتكىزۋ ءۇشىن جەكەلەگەن وتباسى شارۋاشىلىقتارى ادەيى بىرىكتىرىلدى. 3. قاناۋشى ەلەمەنتتەرمەن قاتار داۋلەتتى جانە ورتاشا شارۋاشىلىقتار دا تاركىلەندى. بۇل سوۆەتتىك ساياسي ناۋقان «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن, اشا تۇياق قالماسىن» دەيتىن ۇرانمەن جۇزەگە استى. 1929 جىلى قازاقستانداعى مال باسى 40 ميلليون بولسا, 1933 جىلى 4 ميلليونعا زورعا جەتتى. مال جوق جەردە, تاماق جوق, تىرشىلىك جوق. قازاقتار تۇراتىن اۋىلدار جاپپاي قىرىلا باستادى. دەموگراف ا.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا «ء…ارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1ملن. 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47,3 پايىزىن قۇرايدى. «كىشى قازان» توڭكەرىسىن جاساماق بولىپ تالپىنعان گولوششەكيننىڭ ساياساتىنا قارسى جەرگىلىكتى حالىق تالاي رەت باس كوتەردى. البەتتە كەز-كەلگەن تولقۋ كۇشپەن باسىلىپ, قاتاڭ جازالانىپ وتىردى. تالاي ادامدى «حالىق جاۋى» دەپ كورسەتكەن فيليپپ گولوششەكيننىڭ ءوزى دە كوپ ۇزاماي 1939 جىلى «انتيسوۆەتتىك ۇيىم قۇردى, ورتالىق كوميتەتكە قارسى كۇرەس جۇرگىزدى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالىپ, 1941 جىلى 27 قاراشادا اتىلدى.
قازاق دالاسىنداعى جان تۇرشىگەرلىك اشارشىلىقتى كوزى كورگەن الاش زيالىلارى قاراپ قالماي تۇرار رىسقۇلوۆ, سماعۇل سادۋاقاسوۆ, نىعمەت نۇرماقوۆ, وراز يساەۆ, سۇلتانبەك قوجانوۆ جانە ت.ب. ماسكەۋگە رەسمي حاتتار دايىندادى. بك (ب) پ وك-نiڭ باس حاتشىسى ي.ستالين مەن قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ف.گولوششەكينگە جولدانعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ «ستالينگە حاتتارى», ع.مۇسiرەپوۆ, م.عاتاۋلين, م.داۋلەتقاليەۆ, ە.التىنبەكوۆ, ق.قۋانىشەۆ جازعان «بەسەۋدiڭ حاتى» جانە ت.ب. حاتتاردا قازاقتىڭ «قارا شىبىنداي» قىرىلۋى مەن ۇدەرە شەتەل اسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرi, ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق شىعىندى ايعاقتايتىن ناقتى مالiمەتتەر بەرىلدi. ەل ىشىندەگى احۋالعا باعا بەرگەن 1932 جىلى جازىلعان بەسەۋدىڭ حاتىندا مىنا تومەندەگىدەي ماسەلەلەر كوتەرىلدى: 1. ورتاشالارعا بايلارمەن بىردەي سوققى بەرىلدى, سوندىقتان, ورتاشالار بايلار جاعىنا شىعۋدا. 2. بايلار مالدى قىرىپ تاستاۋعا تىرىسۋدا. 3. «جالعان كولحوزداردى» ۇيىمداستىرۋ جالعاسۋدا. 4. ولكەدە اشىعۋشىلار سانى كوبەيۋدە. ءدال وسىنداي رەسمي حاتتار 1918-1922 جىلدارى ۇزدىكسىز جۇرگەن اشارشىلىق كەزىندە دە جازىلعان بولاتىن. الايدا, قازاق زيالىلارىنىڭ جانايقايىن ەستيتىن قۇلاق بولمادى, تىڭداۋسىز قالدى. ونىڭ اقىرى نەمەن اياقتالعانى, بارشامىزعا ءمالىم.
ءوز مالىن توناۋدان قورعاعان, كامپەسكەدەن قاشقان قازاقتارعا قىزىل ارميانىڭ اسكەرلەرى جىبەرىلىپ, ءوزى اشتىقتان تيتىقتاعان قازاقتاردى اياۋسىز قىرۋى اشارشىلىقتى ودان دا بەتەر ءورشىتتى. كەيبىر اۋىلدار مەن رۋلار مالىن ساقتاماق بولىپ كوشە باستاعاندا ولاردىڭ الدىنان, سوڭىنان قىزىل ارميانىڭ وتريادتارى جىبەرىلىپ ولاردى «باسماشى باندىلار» رەتىندە جويۋعا, تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەرىلدى. شىن مانىندە ولار ءوز مالى مەن وتباسى مۇشەلەرىن اشتىقتان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا اشتىعى جوق قىتاي مەن رەسەيگە كوشۋدى ويلاعان بەيبىت جاندار بولاتىن. قىتايعا كوشۋشىلەرگە توسقاۋىل قويۋعا شەكاراشىلار دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ولارعا پۋلەمەتپەن وق اتقان كەزدەرى دە بولدى. وسىنداي توسقاۋىلدارعا قاراماستان جۇزدەگەن مىڭ اشتىقتان قاشقان قازاقتار اۋىل-اۋىل بولىپ قىتاي استى.
قازاقستاندى ەكى دۇركىن سوققان حح عاسىرداعى اشارشىلىق زۇلماتىندا 4 ميلليوننان استام ادام وپات بولعان-دى. ناتيجەسىندە قازاقتار ءوز ەرىكتەرىنەن تىس, ءوز وتانىندا حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە جەتتى. بوساپ قالعان قازاق دالاسىنا سىرتتان كوشىرىلگەن ميلليونداعان ادام سوتسياليستىك قۇرىلىستى سالۋعا كىرىسىپ كەتتى. ونەركاسىپ وشاقتارىن اشىپ, قالا, زاۋىت سالدى, دۇرىلدەتىپ تىڭ يگەردى. دەگەنمەن, كەڭەستىك رەجيمنىڭ يدەولوگياسىمەن رۋحتانعان جاسامپاز ەڭبەكتى جانداندىرۋشىلار قازاق حالقى باستان كەشكەن قاسىرەت اۋقىمىن بىلگەن جوق. سوندىقتان دا, ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا حالىق, ەتنوستىق توپتار قازاقتىڭ ۇلتتىق اپاتى جايىنداعى شىنشىل تاريحتى بىلۋگە ءتيىس. شىنشىل تاريحتى ءبىلۋ جەر-سۋىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىن قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاستىرا تۇسەدى. قالاي ايتقاندا دا, قازاق تاريحىنداعى اشارشىلىق جىلدارى – ۇلت تاعدىرىنداعى بولەك تە, وتە اۋىر تراگەديا ەكەنى اقيقات.
اسىلحان بيكەنوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
