ەل تىرلىگى, كوپۇلتتى قازاقستاننىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعى جاتسام-تۇرسام كوكەيىمنەن كەتپەيتىن ماعان جالعاسىپ جاتقان قازاق كوشىنىڭ تاعدىرى ءتىپتى دە وڭاي سەزىلىپ تۇرماعانىن ايتقىم كەلەدى. جىراقتاعى جۇرتىڭ تۋعان جەرگە جاۋتاڭداپ قاراپ وتىرسا, كىسىنىڭ جانى قالاي جاي تابادى؟!
ن. ءا. نازارباەۆ,
«ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» وي-تولعاۋىنان
وتكەن عاسىر قارعا تامىرلى قازاق ءۇشىن مىڭ قايعىنىڭ جاراسىن ءبىر قۋانىشى جازعان ەرەكشە عاسىر بولدى. الدىمەن قولدان جاسالعان اشارشىلىق قاراپايىم حالىقتىڭ القىمىنان السا, سوڭىنان قىزىلداردىڭ قاندى قىلىشى «ابىلايدىڭ اڭساعانىن, كەنەسارىنىڭ كوكسەگەنىن» جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنعان الاش ارىستارى مەن ۇلتىمىزدىڭ سورپا بەتىنە شىعار كىل جاقسىلارىن قىرقىپ ءتۇستى. كىسى قويداي قىرىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تا قازاقتىڭ باسىنا قاسىرەتتىڭ قارا بۇلتىن ءۇيىردى. قازاقستان مەن كەڭەس وداعىنا تاۋەلدى باسقا دا رەسپۋبليكاداعى قازاقتار ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قان مايدانىندا تولارساقتان قان كەشسە, شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى قىتاي قازاقتارى ازاتتىقتى اڭساپ, التايدان انادولىعا دەيىن جوسىدى. وسىلايشا «بىرەۋىنىڭ باسىنا تەمىر نوقتا, ەكىنشىسىنىڭ باسىنا قايىس نوقتا تۇسكەن» (اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ ءور التايعا بارعاندا ايتقان ءسوزى) قازاقتىڭ مۇڭلى تاريحى عاسىر پاراعىنا قالاممەن ەمەس, قانمەن جازىلدى. ول از بولعانداي, قاسىرەتى قالىڭ قازاقتىڭ جۇرەگىن جەلتوقساننىڭ ىزعارى تاعى قارىدى. ادىلدىك ءۇشىن الاڭعا شىققان قازاق جاستارى قىرشىنىنان قيىلدى. بىراق ول قازاقتىڭ اسقاق رۋحىنىڭ, جانشىلماس جىگەرىنىڭ ايعاعىنا اينالىپ, «الاتاۋ قۇلاسا قۇلايتىن شىعار, كەڭەس وداعى قۇلامايدى» دەپ سيپاتتالعان «ماڭگىلىك يمپەريانىڭ» شاڭىراعىن شايقالتتى. سودان كوپ ۇزاماي كۇللى قازاق اڭساعان ارمانعا قولىمىز جەتىپ, قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى. «قازاق مەملەكەتى قۇرىلدى» دەپ ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراعان قازاقتىڭ «ولگەنى ءتىرىلدى, وشكەنى قايتا جاندى». قازاقتىڭ مىڭ قايعىسىن ءبىر قۋانىش سەرپىلتتى…
كوك بايراق جەلبىرەدى
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا مەن باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن ويىن بالاسى ەدىم, سوسىن دا شىعار, ءدال سول ءساتتىڭ كۋاسى بولىپ, قىتايداعى قازاقتار اراسىندا «قازاق مەملەكەتى قۇرىلىپتى, قازاقتىڭ ءوز پاتشاسى بولىپتى» دەگەن جالعىز سويلەم جادىمدا قالىپتى. تاۋ قويناۋىندا جاتىپ جالعىز راديوعا قۇلاعىن توسەگەن مالشىلار دا ول كەزدە پرەزيدەنت, مەملەكەت باسشىسى دەگەن اتاۋدى بىلمەي مە, جوق الدە قازاقتا پاتشادان ۇلكەن لاۋازىم جوق بولعان سوڭ با, ايتەۋىر كوپكە دەيىن «قازاقتىڭ ءوز پاتشاسى بولىپتى, ول قازاقتاردى ءوزىنىڭ قول استىنا شاقىرىپ جاتىر ەكەن» دەگەن ءسوز ەل ىشىندە گۋىلدەپ ءجۇردى. مۇمكىن, مەن ول كەزدە قازاقتىڭ پاتشاسىن قيسسا-داستاندارداعى بيلەۋشىلەرمەن ىشتەي سالىستىرسام سالىستىرعان شىعارمىن, بىراق سول مەملەكەتكە كەيىن بارامىن, قازاقستان ازاماتتىعىن الامىن, سول باسشى تۋرالى ماقالا جازامىن دەپ مۇلدە ويلاعان جوقپىن…
«ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەپ بىلگەن حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى قاعيداسىن ۇستانعان ن.نازارباەۆ 1991 جىلى 1 جەلتوقسان كۇنى قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش رەت بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدا پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن اراعا ءبىر اي سالىپ, ياعني 1991 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانى كۇنى قازاقستاندىقتاردى جاڭا جىل مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, الىستاعى اعايىنداردى اتاجۇرتىنا شاقىردى. «قازاق قايدا جۇرسە دە ءبىر عانا تاريحي وتانى بار, ول – قازاقستان! اتامەكەنىمىز جالعىز, ول – ءبىر ۋىس توپىراعىنا دەيىن قاسيەتتى قازاق جەرى» دەپ ۇنەمى ايتاتىن ەلباسى «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» رەتىندە «سىزدەرمەن اتامەكەندە تابىساتىن, ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك. ەجەلگى اتامەكەننەن جىراقتا قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام قۇقىعى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ, قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەت ەلدەردەن اۋىلدىق جەرلەرگە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستانعا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتار تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەم دەۋشىلەرگە جول اشىق» دەپ سالەم جولدادى. شەتەلدەگى كۇللى قازاقتىڭ كوزىنە جاس الدىرىپ, «ا, قۇداي اقسارباسىن» ايتقىزعان وسى اقجارما تىلەك شەكارانىڭ ار جاعىنداعى قانداستارعا قازاق راديوسى ارقىلى جەتتى. الىستاعى اعايىنداردىڭ «قازاقستان قازاقتاردى ءوزىنىڭ قول استىنا شاقىرىپ جاتىر ەكەن» دەپ جۇرگەنى وسى ەدى. ارينە, سول كەزدە بيلىك تىزگىنىن باسقا باسشى ۇستاسا دا, شەتەلدەگى قانداستاردى شاقىرۋ قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ كۇن تارتىبىنەن قالمايتىن دا شىعار, الايدا نازارباەۆ سياقتى باتىل ءارى سونداي قىسقا مەرزىم ىشىندە دۇنيەدەگى قازاقتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ, ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن كەلەلى كەڭەس وتكىزۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلۋى ەكىتالاي ەدى. سوندىقتان دا شەتەلدەگى قازاقتار بولسىن, الدە اتاجۇرتقا ىرگە كومگەن قانداستار بولسىن – ءبارى نازارباەۆتى ۇلى كوشتىڭ ۇيتقىسى رەتىندە باعالايدى.
كوشكە سەرپىن بەرگەن كەلەلى كەڭەس
1992 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە الماتىدا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى ءوتىپ, وعان الەمنىڭ 33 مەملەكەتىنەن 800-دەن استام وكىل قاتىستى. بۇل دا «قازاق مەملەكەتى بولدى» دەپ بوركىن اسپانعا اتقان قازاقتىڭ تاريحىنداعى تاعى ءبىر ەلەۋلى وقيعا بولدى. سەبەبى جاڭادان تاۋەلسىزدىك الىپ, قازاقستان اۋىر قيىنشىلىق قىسپاعىندا تۇرسا دا, الىستاعى اعايىننىڭ ەلگە ورالۋىن كەشىكتىرۋگە بولمايتىنىن ءدوپ باسىپ تۇسىنگەن ەلباسى الەمنىڭ ءار ەلىندەگى قانداستارىن شاقىرىپ, «قۇشاعىمىز باۋىرلارعا ايقارا اشىق» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ونىڭ توراعالىعىنا ن.نازارباەۆ سايلاندى. «ول كەزدە قازاقستاننىڭ جاعدايى مۇشكىل ەدى, كەلگەن قوناقتاردىڭ كوبى الماتىداعى قازاقتاردىڭ, تانىس-بىلىستەرىنىڭ ۇيىنە قوندى. بىراق قيىنشىلىققا قىسىلىپ جۇرگەن قازاق جوق, ءبارى تاۋەلسىزدىك سىندى ءتاتتى سىيدىڭ قۋانىشىنا شاتتاندى. ءبارىنىڭ جۇزىنەن وسى قۇرىلتايدى وتكىزگەن نازارباەۆقا دەگەن ريزاشىلىق ايقىن اڭعارىلىپ تۇردى» دەپ ەسكە الادى سول قۇرىلتايعا قاتىسقان وكىلدەر. وسى تۇرعىدان العاندا, ەگەمەندىگىن ەندى العان ءبىر جاس مەملەكەتتىڭ قيىنشىلىقتى قايىرا تۇرىپ, الەمدەگى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ, القالى جيىن وتكىزىپ, ۇلتتىڭ تاعدىرىنا ساياتىن ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاۋىنىڭ ءوزىن ءاز تاۋكەنىڭ كەزىندەگى «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەستەن» كەيىنگى كەلەلى كەڭەس دەپ اتاساق تا ارتىق بولمايتىن سەكىلدى. سەبەبى وسى قۇرىلتايدان كەيىن شەتەلدەگى قازاقتىڭ قۇيىسقانى كوتەرىلدى, «قازاق ەل بولا ما؟» دەگەن كۇدىك پەن كۇماننىڭ اراسىندا تۇرعان ەل نازارباەۆتىڭ سول قۇرىلتايداعى «تاۋەلسىز قازاقستان داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي قۋاتتى مەملەكەتكە اينالار. قازاق حالقى الەمدىك وركەنيەتكە قازىرگىدەن گورى قوماقتى ۇلەس قوسار. دالامىزدا دا, قالامىزدا دا شادىمان تۇرمىس, شات تىرلىك ورنار. بۇيىرتسا, بۇگىنگى قۇرىلتايعا قاتىسقان قوناقتارىمىزدىڭ ءوزى قازاقستانىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەگەنىنە تاياۋ جىلداردا كۋا بولادى» دەگەن سوزىنە يمانداي سەندى. ەلباسىنا دەگەن سول سەنىم مەن ەگەمەن ەل بولۋعا دەگەن پاك نيەت كۇللى قازاقتى مۇراتىنا جەتكىزدى. ءتورت قۇبىلاسى تەڭەلدى, شەكاراسى شەگەندەلدى.
ەلباسى توراعالىق ەتكەن قاۋىمداستىقتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ودان كەيىن دە دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ 4 كەزەك قۇرىلتايى وتكىزىلىپ, الەمدەگى قازاقتاردىڭ تاعدىرىنا ساياتىن ماسەلەلەر دە ۇزبەي تالقىلانىپ وتىردى. شەتەلدەگى جانە قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن اعايىنداردى قولداۋ ءۇشىن الەمدەگى تانىمال قازاقتاردىڭ ەلەكتروندى بازاسىن جاساۋ, وتانداستار قورىن قۇرۋ, شەتەلدەگى قازاق بالالارى ءۇشىن ارنايى ستيپەنديالىق باعدارلاما ەنگىزۋ سياقتى ماسەلەلەردى دە الەمدىك قۇرىلتايدىڭ مىنبەرىندە ەلباسىنىڭ ءوزى ورتاعا سالعان بولاتىن.
كەدەرگىسىز بولعان جوق
سودان بەرى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. قازاقستان ەڭسەسى بيىك, ىرگەسى بەرىك ەلگە اينالدى. شەتەلدىڭ 40-قا جۋىق ەلىنەن ءبىر ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز اتاجۇرتقا ورالدى. ەلباسىنىڭ جارلىعى مەن قازاقستاننىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ, قانداستارعا دەگەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا 30 جىلدىڭ الدىندا قوزعالعان سول كوشتىڭ سوڭى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلگەن جوق. ءالى كەلىپ جاتىر. كوشى-قون تۋرالى ارناۋلى زاڭ قابىلدانىپ, شەتەلدەن اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزعا كوپتەگەن تيىمدىلىك جاسالدى. ارناۋلى كۆوتا ءبولىندى. جاستارىن وقۋعا شاقىرىپ, تەگىن وقۋعا مۇمكىندىك جاسادى. ناتيجەسىندە جىل سايىن 40-50 مىڭعا جۋىق قانداسىمىز كوشىپ كەلىپ, تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كەزدەگى قازاقتىڭ ۇلەسى 40 پايىزدان اسار-اسپاس بولسا, قازىر بۇل كورسەتكىش كوش پەن ىشكى دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ ناتيجەسىندە 70 پايىزدان استى. ارينە, بۇل ارادا ءبىز «كوشى-قون زاڭى كەرەمەت بولدى, كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ الدىندا ەشقانداي كەدەرگى بولعان جوق, قينالماي قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ, ەكى ەزۋىنەن ماي اعىپ وتىر» دەپ مۇزعا جازىپ, كۇنگە كەپتىرگەندەي وتىرىك ماقتاۋدان اۋلاقپىز. كوشى-قون زاڭىنىڭ دا وزىندىك ولقىلىقتارى بولدى, الىستان ەلىم دەپ ەمەشەگى ءۇزىلىپ جەتكەن قانى دا, جانى دا ءبىر اعايىندارىمىزدىڭ وزەكتەن تەبىلگەندەي تەنتىرەگەن كەزدەرى دە بار. «بىلمەيتىن جەردىڭ ويلى-شۇڭقىرى كوپ» دەگەندەي, قانداستاردىڭ قينالعان شاقتارى دا بولدى. الايدا كوشتىڭ دە جۇرە تۇزەلەتىنى سياقتى, ءبارى رەت-رەتىمەن وڭالىپ كەلەدى. كوش جولىنا كەدەرگى بولعان كەيبىر ماسەلەلەر ەلباسىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن شەشىلىپ جاتىر. ماسەلەن, قر زاڭىنا سايكەس, وزگە مەملەكەتتەردەن ەلگە ورالعان قازاقتارعا ورالمان مارتەبەسى بەرىلەدى. بۇل كۋالىك ءبىر جىلعا راسىمدەلەتىن. الايدا بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە قۇجات جيناپ ۇلگەرمەي, ورالمان كۋالىكتەرىنىڭ ۋاقىتىن وتكىزىپ الىپ, ازاماتتىق الا الماي قينالعان قانداستارىمىز دا از ەمەس ەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ەلباسى جىل باسىندا مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن ورالمان كۋالىكتەرىنىڭ مەرزىمىن بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزارتۋعا تاپسىرما بەردى. وسى كەڭشىلىكتىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن قانداسىمىز قازاقستان ازاماتى اتاندى.
شەكارانى شەگەندەپ بەردى
قازاقستان قىتاي, قىرعىزستان, وزبەكستان, تۇرىكمەنستان, رەسەي سىندى 5 مەملەكەتپەن شەكارالاسادى. قازاقستاننىڭ باياندى بولاشاعى وسى ەلدەرمەن بولعان شەكارانى زاڭدى تۇردە شەگەندەۋدە ەكەنىن جەتە تۇسىنگەن ەلباسى ەڭ الدىمەن كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن شەكارالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە كىرىستى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلىسى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن جاسالعان كەلىسسوز بولىپتى. ارينە, ءبىر ميللياردتان استام حالقى بار قىتاي مەن قازاقستاندى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. «مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن, سەن بۇزاۋ تەرىسى شونجىكسىڭ» دەيتىندەي, بەس مىڭجىلدىق تاريحىمىز بار دەيتىن قىتاي ەلى جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن قازاقستاندى باسىندا بويىنا توعىتقان جوق. مىنە, وسىنداي كەزەڭدە ەلباسىمىزدىڭ اسقان كورەگەندىك تانىتىپ, قىتايمەن شەكارانى ايقىنداپ الۋى بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە, قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن دە اسا جوعارى باعالاناتىن ەرەن ەڭبەك بولدى. ەگەر قىتايمەن بولعان شەكارا ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەگەندە جاعداي تۇراقتى بولماس ەدى, قازاقستان ديپلوماتيالىق تۇرعىدا قىتايمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسە الماس ەدى.
قازاقستان-قىتاي شەكاراسى تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقاندا ەكى ەل شەكارا ماسەلەسى جونىندە كەلىسىمگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپتى. الايدا, 2002 جىلى 10 مامىردا بەيجىڭ قالاسىندا قازاقستان-قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ سىزىعىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويعانى الەم ەلدەرىن قايران قالدىردى. تسزيان تسزەميننىڭ «شەكارا ماسەلەسىن مەن بيلىك باسىندا تۇرعاندا شەشىپ الماي كەيىنگە قالدىرساڭ, وندا بۇل ماسەلەنى ماڭگى شەشە المايسىڭ» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن ۇتىمدى پايدالانعان ەلباسى ونىمەن كەلىسە وتىرىپ, ەكى ەل اراسىنداعى داۋلى اۋماقتىڭ 47 پايىزىن قىتايعا بەرىپ, 53 پايىزىن قازاقستاندا قالدىرۋمەن بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويدى.
شىنىن ايتۋ كەرەك, كەيبىر قىتاي ۇلتشىلدارى اتالعان كەلىسىمگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن رازى ەمەس. حالقى ميللياردتان اساتىن, اسكەري كۇشى دە بىزدەن قۋاتتى, اتوم قارۋى بار ۇندىستانمەن جەرگە تالاسقان قۋاتتى قىتاي ەشكىمنەن ايىلىن جيمايدى. وسى تۇرعىدان العاندا, قازاقستاننىڭ قىتايمەن كەلىسىمگە كەلىپ, شەكارانى شەگەندەپ الۋى – ۇلكەن جەڭىس. ال ول جەڭىستىڭ ارتىندا ەلباسىنىڭ ەڭبەگى تۇر.
