Klassik jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ 50-jyldary qazaq ädebietı tarihyn zertteuge köp eŋbek sıŋırgen körnektı ädebietşı ǧalym Ysqaq Täkımūly Düisenbaevqa jazǧan hatynda Şortanbai aqynnyŋ mūrasyna qatysty pıkırlerın aitqan eken. Osy künge deiın ǧylymi ainalymǧa enbegen M.Äuezovtıŋ epistoliarlyq mūralaryndaǧy qazaq ädebietınıŋ tarihyna, ädebiettanu ǧylymynyŋ özektı mäselelerıne, ädebi syni közqarastaryna qatysty qūndy oi-pıkırlerdıŋ oryn alǧany, olardyŋ bügın de maŋyzdy ekendıgın osy hattardy oqyǧan saiyn tereŋ tüsıne tüsesız. M.Äuezovtıŋ Y.Düisenbaevqa joldaǧan kelesı haty da bızdıŋ oiymyzdy tolyqtyra tüsedı. Aita ketetını, būl maŋyzdy eskertpeler älı de HIH ǧasyrdaǧy ädebiet ökılderınıŋ mūrasyn zertteude jäne şortanbaitanudyŋ basty baǧdary bolyp qala bermek.
Ädebietşı ǧalym Ysqaq Täkımūlynyŋ eŋbegı turaly aitar bolsaq, 1960 jyly jaryq körgen «Qazaq ädebietı tarihynyŋ» 3 tomnan tūratyn alty kıtaby bolsa, sonyŋ 3, 4 kıtaptary Ysqaq Täkımūlynyŋ tıkelei qatysuymen daiyndalǧan eken. Onda qazaq ädebietınıŋ HVIII ǧasyrdan bastap HH ǧasyrdyŋ bas kezıne deiıngı qiyn da kürdelı däuırıne ǧylymi taldau jasap, ädebietımızdıŋ körnektı ökılderınıŋ şyǧarmaşylyǧyna öz kezıne laiyq baǧa bergenın keiıngı zertteuşıler moiyndap otyr.
Joldas Ysqaq!
Şortanbai turaly jazylǧan söz ekınşı tom üşın öte az bolady. Onyŋ är şyǧarmasyn tügel taldamasaŋ da, jeke-jeke atap alyp, ärbırınıŋ tūsynda, barlyq qūnarsyz qalyptaryn aşyp otyru qajet. Tegınde, gazet maqalasynyŋ kölemındei jalpylap, är jerden üzındı oilar terıp alyp, köktei tekseru jetkılıksız. Sondyqtan, toptap aitqan dūrys, oilaryŋyzǧa dälel derekter beru üşın är şyǧarmany jaŋaǧy aitqanymyzdai, jekeşe böluıŋız dūrys bolady. Qaitalaǧan pıkırlerı aqyn şyǧarmalarynda köp bolsa, solaryn, äsırese, aşyp bere otyru kerek. Solai bolmasa, mynau maqaladaǧy şolu, orta mektep kıtabynan da kemşın bolyp qalady.
Ekınşı – Şortanbaidyŋ tek-törkının aşu kerek. Būl jäi är zamanda, är elde bolǧan dınşıl pessimizm, mistika, aqyrzaman motivı arqasynda tuǧan. Osynyŋ Orta Aziia men jalpy Rossiia mūsylmandary arasyndaǧy tübı-tegı, Qojahmet İasauidıŋ «Diuani hikmetıne» barady. Qyrǧyzda Molda-Qylyş şyǧarmalarynda «Zar zaman», «Tar zaman» «Ker zaman» degen siiaqty saryndar tuǧan. XVI ǧasyrda Orta Aziiada Sofy-Allaiar siiaqty talai mistik, pessimister şyqqan. Osynyŋ aiaǧy Qazaqstanda 1916 jylǧy Alban-Asan şyǧarmalaryna deiın jetıp, özınıŋ äserın tigızedı. Abai sol sofylyq sarynyndaǧy işandarǧa qarsy, özınıŋ «Ǧaqliiat-Tasdiqat» degen «38-sözınde», asa qatty syn aitady. Olardy «ahlıtari-hat» dep mistikalyq jaǧynan şeneidı. İasaui Şortanbailardyŋ tüp saryny, keide sol «türkı düniia» nanymyna auysady. Osy jailardy köp taratpasa da, aşa söileu qajet. Sonda būl maqala, orta mektep kıtabynda aitylmaǧan jaŋalyqtardy qosa tüsken bolar edı.
Odan soŋ, üşınşı – Şortanbaidyŋ aitys öleŋderı turaly (27-bette) dūrys pıkır aitylǧan bolsa da, aqynnyŋ aitysy da, ügıt öleŋderınıŋ ideiasymen bailanysty degen önımdı, ǧylymdyq pıkırdı molynan, köp mysalmen däleldep beru asa qajet. Sonda Şortanbai, janrlar aiyrmasyna da qaramai, öz mazmūnyna taptyq ideiasyna türdı de, janrdy da – barşasyn da tügel baǧyndyrǧan kertartpalyǧymen, äsırese aiqyndap aşyla tüsetın bolady.
Osy jaidy tügel tekserıp, Şortanbai turasyndaǧy maqalanyŋ ǧylymdyq, mazmūny men maŋyzyn, kölemın de ösıre tüsudı talap etemız.
Sälemmen Mūhtar.
21.VII.1950 j»
Ädebietşı Y.Düisenbaevtyŋ M.Äuezovtıŋ hatyna özek bolǧan tarauyndaǧy Būqar, Dulat, äsırese Şortanbai şyǧarmaşylyǧyn zerttep, tanu men baǧalaudaǧy eŋbekterı de eresen ekendıgı belgılı. Osy oraida onyŋ «Qazaq ädebietı tarihynyŋ» 3-4 kıtaptary negızınde jazylyp, 1979 jyly orys tılınde jaryq körgen «Qazaq ädebietı tarihynyŋ» 2 tomynyŋ da negızgı jūmystary Y.Düisenbaevtyŋ jetekşılıgımen oryndalǧany da mälım. Öitkenı Y.Düisenbaev ekı tılde erkın jazatyn sol kezeŋdegı bırden-bır käsıbi maman bolatyn. Özge de ǧylymi mūralary «Qozy Körpeş-Baian sūlu» (1959), «Sūltanmahmūt Toraiǧyrov» (1967), «Ǧasyrlar syry» (1970), «Qazaqtyŋ liro-eposy» (1973), «Mūhtar Äuezov» (1974), «Muhtar Auezov» (1957 jyly E.V.Lizunovamen bırge), «Epos jäne aqyndar mūrasy» (1987) atty kölemdı monografiialary bügınde qoldanysta.
Osy hat turaly avtordyŋ özı «Adam degenıŋız osyndai-aq bolar» degen estelıgınde mynadai ǧylymi tüsınıkteme beredı: «…Körıp otyrsyzdar: osy bır şaǧyn hatynda Mūhtar Şortanbai jönınde qalai jazudyŋ josparyn jasap, negızgı qozǧalatyn mäselelerdıŋ basyn aşyp berıp otyrǧan joq pa? Rasynda, Mūhaŋ jalpylama aqyl aitudan görı söz bolǧan taqyrypty jan-jaqty qamtyp, dälme-däl ūsynystar, önımdı oilar aitqandy ūnatatyn. 1950 jyldyŋ özınde Şortanbai tvorchestvosyna bergen Mūhaŋnyŋ ädıl baǧasy taŋǧaldyrady, öitkenı keiınırek talai ädebietşıler osy mäselede bır sürınbei qalǧan emes.
Maǧan Mūhaŋ ärqaşan küreske äzır soldat tärızdı körınedı, bıraq ol kısınıŋ qaruy tıptı özgeşe edı: halqyna degen şeksız süiıspenşılık, zor talant, ensiklopediialyq tereŋ bılım. Sol sebeptı de qarsy adamdary syrttai qan- şa kıjıngenderımen, Mūhaŋa betpe-bet kelgende taiqaqsyp şyǧa beretın.»
Mūhtar Äuezovpen bükıl sanaly ǧūmyrynda bırge eŋbek etıp, köp jaǧdaida qolǧabys jasap jürgen Ysqaq Düisenbaev 1940 jyldyŋ jazynda Abai öleŋderın orysşaǧa audaryp, şyǧaru mäselesımen bırneşe ailar boiy Mäskeu qalasynda şyǧarmaşylyq ıs saparda bolady. Sol kezderı 10 kündei bır päterde, bır bölmede bolyp syrlasyp, jaqyn dostasqanda köz jetkızgen Mūhtar Äuezovtıŋ ädebiet mäselesınde tek ädılettılıktı talap etetın qasietı jönındegı: «…Mūhaŋnyŋ ülken qasietterınıŋ bırı: şyǧarma mäselesıne kelgende öte ädıl, öte taza bolatyn, kerek deseŋız, özı jaratpaityn adamnyŋ boiynan daryndylyq ūşqynyn köre qalsa, moiyndaumen bırge, onysyn jasyrmaityn edı. Keiın de osy mınezınen tanǧanyn körgenım joq. Ras, aşu üstınde bır sätke sezım bilep ketıp, köz jūmǧandai bolsa, bıraq, bırınşı sabasyna tüskennen keiın aqyldyŋ törelıgıne baǧynatyn..» degen sözderı bızdıŋ oilarymyzdy naqtylap, tiianaqtai tüsedı.
Būl ädebi derek ekı ǧalymnyŋ ǧylymi jūmystarynyŋ ünemı üzeŋgılesıp, ündesıp ortaq maqsatqa jūmyldyratynyn körsetedı: «…Ǧylymi jūmyspen Mūhaŋdy taǧy bır ret Abaidyŋ ekı tomdyǧyn baspaǧa daiyndau üstınde kezdestırdık. Būl joly bırneşe adam bolyp, ekı-üş ai boiy ūly aqynnyŋ barlyq negızgı basylymdary men Mürseiıttıŋ üş bırdei qoljazbasyn (1905 j., 1907j., 1910j.) qataryna jaiyp qoiyp salystyrumen boldyq. Mūhaŋ Abai teksterımen sonşalyq jete tanys bola tūrsa da, ūly aqyn qoldanǧan sözderdıŋ däl maǧynasyn būljytpai aiyra bılse de, bızdı tekstologiia jūmysyna baulyp üiretkendei ärqaisymyzdyŋ pıkırımızdı zor yqylaspen tyŋdaityn da, eger topşylauymyz qonymdy, dälelımız dausyz bolǧan kezde, eskıden qalyptasyp qalǧan tüsınıktı taiynbai būzuǧa deiın baratyn edı. Bır ǧana mysal keltırdık. Nelıkten ekenı belgısız, köp jyldar boiyna (kerek deseŋız, mūny qazır de qostauşylar tabylady) Abaidyŋ myna bır belgılı şumaǧynyŋ aldyŋǧy ekı joly ünemı terıs oqylyp keldı:
Şortanbai, Dulat penen Būqar jyrau,
Öleŋı bırı – jamau, bırı –qūrau.
Syrt qaraǧanda ärı qonymdy, ärı dūrys sekıldı körınedı, bıraq Abaidyŋ 1909-1922 jyldardaǧy basylymdarynda da, sondai-aq Mürseiıttıŋ 1907-1910 jyldardaǧy qoljazbalarynda da basqaşa:
Şortanbai, Dulat penen Būqar jyrau,
Öleŋı bırı – jamau, bırı – qūrau delıngen. Barlyq derek közderdı körsetken kezde Mūhaŋ bız ūsynǧan redaksiiany qabyldauǧa rizalyǧyn bıldırdı» dep eske alady.
Mıne, osy üzındıde ädebiet älemındegı ädıldık mäselesı saltanat qūrǧan. Özı qazaq ädebietındegı bırden-bır akademik ǧalym, bırden-bır abaitanuşy, onyŋ negızın qalauşy bola tūra jastardyŋ ūsynysyn, däleldı derekterın oryndy baǧalap, qoldau körsetuı şyn mänındegı şäkırtın syilaǧan tūlǧanyŋ tärbielık mänı bar tanymyn tanytady. Y.Düisenbaevtyŋ estelıgındegı ūly ūstaz ūlaǧaty, kımge de ädıl baǧasyn berıp, käsıbi bılgırlıktı talap etetın qasietı aŋǧarylady.
Özı özge elde jürse de tabiǧaty men taǧdyryna ainalǧan ädebiet älemınen äste alystamaityn Äuezovtıŋ ärbır hatyndaǧy äŋgıme de – osy söz önerı.
M.Äuezovtıŋ elu tomdyq akademiialyq şyǧarmalary jinaǧynyŋ 50-şı tomynda jariialanǧan «№106» dep belgılenıp, 9-qyrküiekte (9.IH.) jazylǧan, jyly körsetılmegen (baiandalyp otyrǧan oqiǧaǧa qaraǧanda 1960 jyl boluy mümkın G.P) hatynda Y.Düisenbaevty Şolpan-Ataǧa şaqyrady. Özı «Ösken örken» romanyn tämamdauǧa tyrysyp tabandy eŋbek etıp jatsa da, ǧylymi ortada jürıp jatqan kürdelı de ırgelı ädebiet tarihy nyŋ jazylu mäselelerı jarǧaq qūlaǧyn jastyqqa tigızbei mazasyn alyp jatqanyn baiqaisyz.Alaŋsyz şyǧarmaşylyq şabytyna şäkırtınıŋ kedergı keltırmeitının aityp, keluın ötınış etedı. «…Men qazır jaŋa romannyŋ qyzyǧyna, qyzyqty eŋbegıne molynan kırgendeimın. Äzırge erte-keştı oi sol düniede. Sen kelseŋ de, jūmysym toqtamaidy. Künıne 2-3 saǧat diktovat etem, oǧan senıŋ bögetıŋ qanşa. Al özıŋdı joqtap, qaşan Ysqaq kelet dep bır qozy künde tereze tübınen maŋyrap ötedı…» degen söilemderdegı ūstaz ben şäkırtı arasyndaǧy adal dostyq, saǧynyş, syilastyq, süiıspenşılık syr beredı. Būl bügıngı ǧalymdarǧa ǧibratty tälım, üzeŋgılesterdıŋ üzdık dostyǧynyŋ ülgısındei äser etedı.
Gülziia PIRÄLI, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory
