Tüs körıp jürgendeimın
Qasiettı Täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyly ışınde Ūly Köşbasşymyzdyŋ bastauymen jürıp ötken ǧasyrǧa bergısız uaqytymyzdy tarazy basyna tartyp, salmaqtap körelık. Men osy qalanyŋ baiyrǧy tūrǧynymyn. Oblys ortalyǧyna 1970 jyly kelgenımde, Selinograd şaǧyn ǧana şahar bolatyn. Qazaǧy az, qazaqtyǧy kemşın, tyŋnyŋ tuyn kötergen, sol dıl qai jerge barsaŋ da, saqtalǧan jäne ünemı körınıs berıp, küretamyrdai bülkıldep tūratyn meken edı. Älı esımde, 1990 jyldardyŋ aiaǧynda «Qazaq ädebietı» gazetı sol jyldary Selinograd oblystyq Sovetı atqaru komitetınıŋ töraǧasy, marqūm Qairiden Kärıbaev aǧamyzdyŋ sūhbatyn basty. Maqalada qalamyzdy Astanaǧa ainaldyru mümkındıkterı söz bolǧan. Qūmarta, taŋdana oqydyq. Bız üşın būl bır ertegıdei körıngen. Endı sol ertegıdei elestegen tüsımız aqiqatqa ainalyp, älemnıŋ sūlu da symbatty Astana atty älemnıŋ aru qalasy boi tüzedı. Öz basym älı tüs körıp jürgendeimın. Osyndai älemdı taŋdandyrǧan Astana salu – Elbasynyŋ bırınşı erlıgı edı.
Täuelsızdık şapaǧyn şaşyp, taŋy atyp kele jatqanda, Prezidentımız el derbestıgıne syn bolǧan 20 synaqtan jas memleketımızdı erlıkpen, kemeŋgerlıkpen ötkıze bastady. Būl Ūly Köşbasşynyŋ jeŋıp şyqqan 20 synaǧynyŋ bırı – Qazaqstannyŋ zaŋdy räsımdelgen jäne halyqaralyq moiyndalǧan memlekettık şekarasynyŋ bolmauy edı. Sol sebeptı jas memleket türlı transūlttyq qauıpter men geosaiasi qaterler aldynda asa qauqarsyz edı. Köp ūltty memleket öz täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy qadamdaryn jasamai jatyp-aq küireuı mümkın edı. Osy tūsta halyqaralyq bedelge ie sarapşylardyŋ basym bölıgı elımızdı öŋırlık belgısı boiynşa bölınıp ketken memlekettıŋ taǧdyry kütıp tūr dep boljai bastaǧany este. Elbasymyz eldıŋ aumaqtyq tūtastyǧyn saqtau üşın memlekettık şekarany halyqaralyq qūqyqtyq normalarǧa sai bekıtıp, zaŋdy türde räsımdeuge danyşpandyqpen jetekşılık ettı.
Jaǧyrapiialy jaǧynan körşı ornalasqan Qytai men Resei sekıldı alyp derjavalarmen, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan syndy türkı tıldes jas memlekettermen şekara syzyǧyn anyqtap, bekıtıp alu tym oŋai jūmys emes edı. Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ kemeŋgerlıgı men keleşektı boljai alatyn danalyq qasietterınıŋ, asa ülken ǧalamdyq bedelınıŋ arqasynda jäne ūzaq ta tynymsyz eŋbekterdıŋ nätijesınde Qazaqstannyŋ memlekettık şekarasy tolyǧymen zaŋdy türde räsımdelıp, tolyq jabdyqtaldy. Qazır Qazaqstannyŋ şekaralyq äskerlerınıŋ baqylauynda 14 myŋ şaqyrymnan astam aumaq bar. Mysalǧa, Reseimen şekaramyz – 7200, Özbekstanmen şekara – 2150 şaqyrym, Qytaimen şekara – 1740 şaqyrym, Qyrǧyzstanmen şekaramyz – 1050 şaqyrym da, Türkımenstanmen şekara – 400 şaqyrymdy alyp jatyr. Sol erlık pen jasampazdyq 25 jyl boiyna sättı jalǧasyp, Qazaqstan öz Köşbasşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ arqasynda jahanǧa tanymal, märtebesı biık memleketke ainaldy. Mūny körmeu, sezınbeu, baǧalamau mümkın emes. Qazırde jer-jerlerde memlekettık şekarany qorǧaudyŋ jaŋa tehnologiialary engızılıp, şeteldıkterdıŋ kırıp-şyǧuyn baqylaityn bırtūtas aqparattyq jüie qauıpsızdıgın, Qazaqstan Respublikasynyŋ şekaralary men memlekettık egemendıgınıŋ saqtaluyn qamtamasyz etetın berık platforma qūryldy.
Iаdrolyq arsenal joiyldy
Jas memleketımızge sol jyldary qater bolǧan ekınşı synaq – quaty jönınen älemdegı törtınşı iadrolyq arsenal sanalatyn Semei poligonynyŋ problemalary edı. Öz täuelsızdıgın jariialaǧan Qazaqstan älemdegı törtınşı iadrolyq qaru arsenalyna ie bolǧany mälım. Adamzatqa ajal äkeletın būl mūra, söz joq, elımızdıŋ ūlttyq qauıpsızdıgıne ülken qaterler tudyruy mümkın edı. Köregen Köşbasşymyz täuelsızdıktıŋ taŋy atqan alǧaşqy jyldarda-aq mūny aqyl tarazysyna sala bıldı. Qazaqstan älemdegı ūly derjavalardyŋ geosaiasi müddelerınıŋ tūtqyny bolmauy üşın köp keşıktırmei eldegı iadrolyq qaru mäselesın şeşu kerek boldy. Elbasynyŋ jetekşılıgımen Qazaqstannyŋ bolaşaq saiasatynyŋ negızın qalaǧan alǧaşqy qadam 1991 jyly tamyzda Semei iadrolyq poligonyn jabudan bastaldy. Iаdrolyq arsenaldy şyǧaru boiynşa öz mındettemelerın oryndaǧannan keiın elımız iadrolyq qaru arsenalyn joiyp, būrynǧy äskeri öndırısterdı konversiialau jūmystaryn şeşuge kırıstı. Sonymen, kemeŋger Köşbasşymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tıkelei basşylyǧymen 1993 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda Qazaqstan Respublikasynyŋ sol kezdegı Joǧarǧy Keŋesı Iаdrolyq qarudy taratpau jönındegı Kelısımdı ratifikasiialady. 1994 jyldyŋ 14 aqpanynda Qazaqstan MAGATE müşelıgıne öttı. Osy kezeŋde kepıldıkter turaly kelısımge jäne oǧan qosymşa hattamaǧa qol qoiyldy.
Elbasymyzdyŋ jeke nūsqauymen 2006 jylǧy 8 qyrküiekte Semeide osy öŋırde iadrolyq qarudan bos aimaq qūru turaly kelısım jasaldy. Atalǧan Kelısım şeŋberınde Qazaqstan iadrolyq qauıpsızdıktı bekıtu, iadrolyq materialdardyŋ taraluynyŋ aldyn alu jäne iadrolyq laŋkestıkpen küres boiynşa ıs-qimyldyŋ öŋırlık josparyn äzırledı.
Elbasymyzdyŋ jeke özınıŋ bastamasymen Bırıkken Ūlttar Ūiymy Semei poligonynyŋ jabylǧan künın, iaǧni 29 tamyzdy «Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy ıs-qimyldyŋ halyqaralyq künı» dep jariialady. Dana köşbasşymyzdyŋ būl baǧyttaǧy jıgerlı de köregendık jūmystary taiauda bolǧan Vaşington Sammitınde jalǧasyn tauyp, ondaǧy Elbasynyŋ «Älem. HHI ǧasyr. Iаdrolyq qauıpsızdık» Manifesın BŪŪ bügınde özınıŋ negızgı qūjatyna ainaldyryp otyr.
Keleşek bügınnen bastalady
Qazaqstannyŋ syrtqy saiasattaǧy öz Prezidentınıŋ jetekşılıgımen jürgızıp otyrǧan dana saiasatynyŋ endıgı bır jemısı men jeŋısı – elımızdıŋ BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ tūraqty emes müşelıgıne qabyldanuy boldy. Būl jetıstıktı är qazaqstandyq, kez kelgen qazaq balasy, elım degen erı bıluı, baǧalauy kerek. Qysqasy, Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaevty täuelsız qazaq elın Aziianyŋ aituly da aibarly azuly barysqa ainaldyra alǧan alyp memlekettıŋ kemeŋger köşbasşysy retınde ǧana bılıp, tanymymyzdyŋ osy deŋgeiden ǧana şektelıp qaluyn öz basym dūrys dep eseptemeimın. Kerısınşe, Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ planetarlyq deŋgeidegı biıkterge samǧap köterıle alǧan, älemdegı sanauly tūlǧalardyŋ bıregeiı ekenın maqtan tūtuymyz jäne taǧdyrymyzǧa myŋ alǧys aituymyz paryz. Sanaly qazaq balasy üşın būl onyŋ ǧūmyryna jasampazdyq jıger men ot berer qainar der edık. Älgınde Qazaqstanda täuelsızdıktıŋ taŋy atqanda eldıŋ aldynan şyqqan 20 qaterlı synaqtar jaiynda, ony Elbasymyzdyŋ kemeŋgerlık eŋbekterınıŋ arqasynda qalai jeŋgenımızdı şamalap aittyq. Prezidentımız sol jyldarda Qazaqstannyŋ öz Qaruly Küşterın qūruǧa, eldegı krimogendık jaǧdaidyŋ naşarlauy men ūiymdasqan qylmysty auyzdyqtau, Keŋestık jüieden mūraǧa qalǧan eskırgen zaŋnamalyq bazany jaŋartuǧa, öz tiımsızdıgın tanyta bastaǧan memlekettık basqarudyŋ äkımşıl-ämırşıl jüiesınıŋ tiımsızdıgın joiuǧa, jaŋa memlekettık saiasat qūruǧa, Keŋestık Ükımet qūlaǧan soŋ käsıporyndardyŋ toqtauy jäne qirauy, auyl şaruaşylyǧynyŋ qūldyrauy, eldegı qarjy-aqşa jüiesınıŋ küireuı, valiutalyq-altyn saqtyq qorlarynyŋ bolmauy, respublikada sol jyldary qalyptasqan giperinfliasiiamen, aqşanyŋ şapşaŋ qūnsyzdanuymen kürester jürgızıldı. Elbasymyzdyŋ basqaruymen osy 25 jyldyŋ şeŋberınde atqarylǧan ūlan-ǧaiyr jūmystardyŋ nätijesınde Qazaqstan ǧalamnyŋ damyǧan 30 elınıŋ qataryna qosyldy.
Elbasymyz sol jyldarda osy jasampazdyq jūmystarymen qanattastyra Kaspii teŋızınıŋ qūqyqtyq märtebesın retteumen, mūnai-gaz ken oryndarynyŋ el müddelerıne sai igerıluın de qolǧa alyp, būl salalarda da jeŋısterge jettı. Osy jyldarda halyqtyŋ şet elderge tūraqty tūruǧa jappai ketuı jäne el ışındegı terıs köşı-qon balansy da retteldı. Qazaqstandyqtar ömır sapasyna qol jetkızıp, medisina qaryştap damydy. Bügınde elımızde jürektı, bauyrdy auystyryp salu otalary sättı jasaluda. Ūltaralyq şielenıster men etnosaralyq qaqtyǧystar qaupı müldem seiılıp, Elbasynyŋ bastamasymen qūrylǧan Qazaqstan halqy Assambleiasy jemıstı jūmys ısteude. Onyŋ täjıribesın barşa älem tanyp, üirenude.
Aita bersek, täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyly ışınde Elbasymyz ǧasyrǧa bergısız eŋbekter jasap, eldı industriialandyrudyŋ ekınşı besjyldyǧyn qolǧa aldy. Elbasymyzdyŋ bes institusionaldyq reformasy jäne ony ıske asyratyn «100 naqty qadam» josparlary el igılıgın eselei tüsude. Endeşe, är qazaq, ärbır qazaqstandyq Elbasy sekıldı ūly reformatordy, kemeŋger Köşbasşyny bergen taǧdyrǧa myŋ da bır alǧys aituy kerek!
Smaǧūl RAHYMBEK,
jazuşy, Qazaqstannyŋ
Mädeniet qairatkerı
