Amangeldı KEŊŞILIKŪLY, synşy, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty: Öner men ädebiettı tobyr emes, tūlǧalar jasaidy

«Elu – erdıŋ jasy» deidı halqymyz. Şyndyǧynda, bır ǧūmyrdyŋ orta jasyna kelgen ärbır sanaly azamatty «men osy jasqa deiın ne bıtırdım, ne ıstedım, halqymnyŋ bır kädesıne jarai aldym ba?» degen oilar mazalary haq. Bū jaǧynan kelgende, qazırgı qazaq ädebietındegı syn janrynyŋ jalauyn joǧary ūstap jürgen zerdelı synşy, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty Amangeldı Keŋşılıkūlynyŋ jüzı jarqyn.
Talantty synşynyŋ qalamynan qazaqtyŋ qabyrǧaly qalam­gerlerınıŋ şyǧarmaşylyǧy jaiynda özgeşe örnek, jaŋaşa lep, tosyn oimen örılgen «Aq jauyn», «Qarlyǧaş-däuren», «Jürek sözı», «Qazaqty süiu», «Ruh jyry» sekıldı ūlt ruhaniiatynyŋ sübelı qa­zynasyna ainalǧan kıtaptar tudy. Osyndai ırgelı eŋbekpen elu­dıŋ belesıne köterılıp otyrǧan synşymen ädebiet älemı turaly äŋ­gı­melesken edık.

– Amangeldı Keŋşılıkūly, ädebiettegı syn janry – asqan bılımdarlyq pen jauapkerşılıktı talap etetın janr. Osyndai janrdyŋ aibyndy jauyngerı bolu oŋai emes. Synşylyq jolǧa qalai keldıŋız?
– İä, syn – öte kürdelı janr. Bıraq adam balasy ömırde bır maman iesı bolam degende oǧan taǧdyrdyŋ özı jetektep alyp keledı. Auylda äjemnıŋ bauyrynda östım. Mektepke barmai hat tanydym. Bırde äjem maǧan kıtap dükenınen Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qoja» atty jinaǧyn satyp äperdı. Osy kıtap menıŋ dünietanymyma özgerıster engızdı. Söitıp jürıp Berdıbekke elıktep äŋgıme jazdym.
Almatyǧa on jasymda kelgennen ke­iın jazuşy boluǧa qūştarlyǧym qatty oiandy. Äjemnen estıgen soǧys kezındegı qaşqyndar oqiǧasy turaly povest jaz­­dym. Ony äkem oqyp, riza boldy. «Qa­zaqstan pionerı» gazetıne ekı-üş äŋgımem jariialandy. Taǧy bırde orysşa povest jazdym. Osy dünienı äkem oqyp: «Balam, körkem dünienı öz ana tılıŋde jazyp, jūrtty taŋǧaldyryp, tuǧan ädebiettı körkeite alasyŋ. Basqa tılde jazyp, ūş­paqqa eşkım şyqpaidy» dep aitty. Ärine, būǧan men eptep qoŋyltaqsydym. Bıraq eseie kele äkemnıŋ sözınıŋ aqiqat ekendıgıne közım jettı.
1989 jyly äskerde jürgende, äkem dünieden ozdy. 1990 jyly äskerden oraldym. Osy jyly «Jūldyz» jurnalynda ısteitın, sol kezdegı jas jazuşy Asqar Altai: «Maǧan Meiırhan Aqdäuletūlynyŋ poeziiasy turaly» jazuǧa tapsyrma berdı. Sodan aqyn tvorchestvosy jaiynda «Öleŋ ölşemı» degen maqala aparyp berdım. Ony jurnaldyŋ bas redaktory Mūhtar Maǧauin ūnatyp, «osyndai jıgıtterdı jurnalǧa köbırek tartyp, tärbieleuımız qajet» deptı.
Sol uaqytta qoǧamda türlı özgerıster bastaldy. Demokratiianyŋ lebı soǧyp, halyq erkın söilep, batyl oilar aita bas­tady. Osy jaǧdailar maǧan äser etıp, polemikaǧa aralasyp, bıraz dünie jazdym. «Örken» jurnalynda «Konfrontasiia» degen maqalam basyldy. Däl sol kezde būryn oqymaǧan Grossmannyŋ «Vsio techiot» degen romany, Varlam Şalamovtyŋ «Kolyma äŋgımelerı» şyǧa bastady. Bızde Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Mūstafa Şoqai, Maǧan Jūmabaev jäne Jüsıpbek Aimauytovtardyŋ eŋbekterı jaryq kördı. «Qazaq ädebietı» gazetıne «Toqyraudyŋ toŋyn jıbıtsek» degen maqala aparyp berdım. Ony Tölen men Oralhan aǧalarym ūnatyp, gazetke bırden basty. Osylai şyǧarmaşylyq ızdenıs bastaldy. Sol uaqytta Tūrsynjan Şapaidyŋ «Alys pen jaqyn arasy» degen soǧystan soŋ tuǧan buyndy qatty synǧa alyp, «būlardyŋ arasynda ädebietke biık bolarlyq dara tūlǧalar joq» degen aşy pıkır aitty. Özımnıŋ būl pıkırge kelıspeitınımdı dä­leldegım keldı. Sodan äkemnıŋ ǧana emes, soǧystan soŋ tuǧan ūrpaqtyŋ tvorchestvosy turaly sikldyq maqalalar jazdym. Osydan bastap taǧdyrymnyŋ synşylyqpen bailanysty ekendıgın tüsındım.
– Ärine, ädebiettı uaqytqa bölıp qa­rauǧa bolmaidy. Degenmen arǧyǧa bar­mai, täuelsızdık alǧannan keiıngı azat eldıŋ ruhaniiatyna ainalǧan äde­bietımızde jazylǧan şyǧarmalar oqyr­man sūranysyn qanaǧattandyra aldy dep oilaisyz ba?
– Azattyq alǧannan keiın ädebiette beibereketsızdık oryn aldy. Şyn ma­ǧynasynda, därıpteuge tūrarlyq aqyn-jazuşylar tasada qalyp, kerısınşe, ortaqol qalamgerlerdıŋ maqtauyn tym asyryp jıberdık. Būryn kez kelgen şyǧarmaǧa resenziia jazylatyn. Osy ürdıs üzılıp qalyp, «şöp te öleŋ, şöŋge de öleŋ» degen aqşasy barlardyŋ bärı kıtap şyǧardy. Būl ädebietke qatty kesırın tigızdı. Alaida täuelsızdık alǧannan keiıngı jazylǧan şyǧarmalar arasynda klassikalyq dünieler de, ortaqol dünieler de bar. Bıraq bärınen tükke tūrmaityn tuyndylar köp sekıldı. Būlardy ekşeu kerek. Jalpy, ädebiettıŋ klassifikasiiasyn jasau qajet. Bızdıŋ ädebietımızdegı şyn mänın­d­egı ırı suretkerlerımız kım, sony anyqtap alǧan jön. Baiaǧy keŋes zamanynda zorlap tanylǧan ştamptardan arylu kerek.
Ökınışke qarai, bızde ädebiettıŋ filosofiiasy jazylmady. Būrynǧy keŋes qoǧamynda jaryq körgen şyǧarmalar sūryptalǧan joq. Mūny ädebiet synşylary ǧana emes, qoǧam bolyp talqylauy kerek. Qazır Resei ötken kezeŋdegı ädebiettı saraptan ötkızıp, üzdık degen tuyndylardy kinoǧa ainaldyrdy.
– Ädebiettı saraptan ötkızu kerek dep aitamyz. Endı ony kım ekşeidı?
– Mūny bır adam jasai almaidy. Ony atqaratyn tūtas zertteu instituty aşylu kerek. Mysaly, men qal-qadırımşe jüielı jūmys ısteudı oilaimyn. Bıraq oǧan mümkındık joq. Jaryq körgen kıtabyŋyzdyŋ qalamaqysy da mardymsyz. Sızdıŋ eŋbektenıp jazǧan dünieŋızge gazet-jurnal kök tiyn tölemeidı. Televidenie men radioǧa tegın sūhbat beresız. Qysqasy, toqsanynşy jyldardan berı qalamgerlerdıŋ bedelı joǧaldy. Bır-ekı jaǧympaz jazarmandardyŋ kesırınen aqyn-jazuşylar jaiynda negativtı köz­qaras qalyptasty. Osy stereotiptı būzu ke­rek. Bız qazır änşıler men sportşylarǧa qū­daidai tabynamyz. Bıraq öner men äde­biettı tobyr emes tūlǧalar jasaidy.
Mäselen, kıtap dükenderıne barǧanda belorus jazuşysy Vasilii Bykovtyŋ, Şyŋǧys Aitmatovtyŋ kıtaptary satylyp jatady. Iаǧni olardyŋ baǧasy arzan emes. Reseide kıtap önımge ainalǧan. Qazaqstanda kıtap önımge emes, şyǧynǧa ainalyp otyr. Äiteuır, ökımet öz saiasatyn jürgızu üşın qalamgerlerdıŋ jinaqtaryn şyǧaryp, azyn-aulaq qalamaqy qoiady. Būlai bolmau kerek. Baspa jūmysyn rettegen dūrys. Bas­palar 6-7 talantty avtordy tauyp alyp, sonymen jūmys ıstep, jyl saiyn soǧan qalamaqy tölese, oqyrmannyŋ kıtapqa sūranysy artady. Bır Balzak qanşa baspagerdı baiytqan. Qysqasy, ädebiet kommersiialanuy qajet.
– Qazır körkem ädebietke közqaras öz­gerdı. Türlı ädebi aǧymdar qanat jaia bas­tady. Tıptı keibıreuler ädebiettıŋ bas­ty kriteriiı körkem tıl emes, oqiǧa, siujet degen pıkırler aityp jatady. Būǧan ne ai­tasyz?
– Menıŋ oiymşa, ädebietke tögılıp tūr­ǧan tıl de, jandy oqiǧa da, situasiia da qa­jet. Körkem tıl bolmasa, şyǧarma tartymdy emes. Qazaq ädebietınde stilist jazuşylar öte az. Bız stilmen jūmys ıstemeimız. Qalamgerlerdıŋ şyǧarmalary bır jazǧanymen jaryq köredı. Mysaly, Smaǧūl Elubaidyŋ «Aq boz üi» romany öte jaqsy şyqty. Sol romannyŋ qoljazbasyn Zeinolla Qabdolov pen Äbdıjämıl Nūrpeiısov ekeuı oqyp şyǧyp, «şyǧarmanyŋ taqyryby küştı bolǧanmen, stil men körkemdık jaǧynan jetıldıre tüsetın tūstary bar» dep avtorǧa qaitaryp bergen. Söitıp, Smaǧūl aǧamyz tört-bes jyl qadalyp otyryp klassikalyq roman jazdy. Özım Äbdıjämıl Nūrpeiısovpen bıraz jūmys ıstedım. Ol kısı maǧan Jūmeken tu­raly jazǧyzdy. Sol düniemdı qyp-qy­zyl ­şiedei boiap, özıme berdı. Qarasam, Äbdıjämıl aqsaqaldyŋ jöndegenı dūrys.
– Jaqynda bızdıŋ basylymda bır IT mamanynyŋ «Qazaq ädebietı eskılıktıŋ köleŋkesınde qalǧan» degen sūhbaty şyqty. Sonda ol 1940-1991 jylǧa deiıngı jazylǧan şyǧarmalardyŋ 80 paiyzyn joqqa şyǧarady. Qyza-qyza kele qazırgı buynǧa Beiımbet Mailinnıŋ klassika­lyq şy­ǧarmalarynyŋ bırı «Rau­şan – kom­munistı» oqytu – keşırılmes künä» deidı. Sız būl pıkırge qalai qaraisyz?
– Men bylai oilaimyn. Barlyq şyǧar­many oqudyŋ qajetı joq şyǧar. Bıraq ädebiettıŋ klassikalyq ülgılerın oqu kerek. Biaǧaŋnyŋ osy tuyndysyn bala künımde oqydym. Jaqynda taǧy bır qarap, Beiımbettıŋ ūlylyǧyna basymdy idım. Sonda taŋǧalǧanym – ırı jazuşylardyŋ myqtylyǧy onyŋ kıtaptaryn qai zamanda oqysaŋyz da saǧan basqaşa qyrynan äser etedı. Biaǧaŋ Rauşan kommunistı keŋestık däuırdegıdei jaǧymdy keiıpker etıp surettemegen. Rauşan arqyly sol zamandaǧy äieldıŋ tragediiasyn aşyp, keŋestık qoǧamdy äşkerelegen. Qazaqy bolmystyŋ būzylǧandyǧyn, erkekterdıŋ qadırı ket­kendıgın, zaman auysyp, äielderdıŋ bi bo­la bastaǧandyǧyn, bükıl tanymnyŋ öz­gergendıgın şeberlıkpen jetkızgen. Keide şeber jazuşylar qoǧam şyndyǧyn aş­qandy özderı baiqamaidy.
Bügınde ädebiette erekşe körınıp qal­ǧysy keletınder köbeidı. Jeŋıl sensasiia quyp, gazetter solardyŋ pıkırın beredı. Sol arqyly bız köp dünienı bylyqtyryp jatyrmyz. Baiaǧyda keŋes zamanyndaǧy merzımdı baspasözge kım körıngen pıkır aitpaityn. El moiyndaǧan, auzy dualy adamnyŋ sözı jariialanatyn. Qazır dalada jürgen bıreu «Äuezov bızge kerek emes» dese, sony jariialauǧa qūştarmyz.
Bız qazır tobyrdy tärbieleudıŋ ornyna solardyŋ soŋyna ılesıp baramyz. Äleu­mettık jelını qarap otyrsaŋyz, öz orny bar, salmaqty poeziiasy men prozasy bar aqyn-jazuşylar tobyrǧa ılesem dep, özderınıŋ tömendep bara jatqandyǧyn baiqamaidy. Özım şyǧarmaşylyǧyn jaq­sy köretın aqyn aǧalarym tobyrǧa jaqsy körınem dep ne bolsa sony jazyp, kım bolsa sony maqtaidy. Adamda bır tūlǧalyq qasiet qalu kerek. Daŋǧoiqūmarlyq, daŋq­qūmarlyq, on şaqty adamǧa ūly bolyp kö­rınu boiymyzdy jailap aldy. Ädebiette mūnyŋ bärı lai su sekıldı aǧyp ketkenmen, bıraz daryndy qalamgerlerdı būzady. Osy jaǧy öte qauıptı.
– Tanymal aqyn-jazuşylar turaly bıraz eŋbekter jazdyŋyz. Bıraq äde­bietımızde esımı de köp aitylmaityn, kıtaptary da köp şyqpaǧan talantty qalamgerler jeterlık. Solardyŋ arasynan bolaşaqta osy suretker turaly jazsam-au dep oiyŋyzda jūptap jürgen tūlǧa bar ma?
– Bızde ūmytylyp bara jatqan aqyn-jazuşylar öte köp. Mysaly, esımderı aitylmaityn Tobyq Jarmaǧanbetov pen Aqan Nūrmanovtyŋ şyǧarmaşylyǧy turaly jazsam deimın. Saiyn Mūratbekovtıŋ şyǧarmaşylyǧy qyzyqtyrady. Jüsıpbek Aimauytovtyŋ «Aqbılek» romanyn tal­daǧym keledı. Äbış Kekılbaevtyŋ «Dala balladalary» jaiynda jazu oiymda bar. Qazır myqty aqyndar turaly ırgelı eŋbekter jazylmai jatyr. Saǧi Jienbaevtyŋ lirikasy qandai keremet! Syraǧaŋnyŋ da poeziiasy aitylmaidy. Esımı auyzǧa alyna bermeitın halyq aqyny Nūrhan Ahmetbekovtıŋ «Qarǧa» dastany turaly tolǧanyp jürmın. Maǧjan Jūmabaev ja­iynda bır kıtap josparladym. Qysqasy, ja­zam degen düniem jazǧanymnan köp.
– Raqmet, aǧa. Endeşe ūzaq ǧūmyr keşıp, osy tuyndylaryŋyzben oqyrman­da­­ry­ŋyz­­dy quanta berıŋız!

Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL