Ardaq Balajanova, dästürlı änşı: MENI ELGE TANYTQAN – «QARA JORǦA»

Än sözıne asa baiyppen qaraityn, än aitqan kezde ūlttyq naqyşty, ūlttyq boiaudy joǧaltpauǧa tyrysatyn talǧampaz änşılerdıŋ bırı – Ardaq Balajanova. Sonau 2000 jyly-aq «Şyrqa, dausym» respublikalyq än baiqauynyŋ gran-pri iegerı atanǧan ol odan berı de talai bäigelerden oza şauyp, halyqtyŋ ystyq yqylasyna bölenıp keledı. Änşımen äŋgıme barysynda ūlttyq qūndylyq, ūlttyq bolmysty saqtau mäselesı töŋıregınde de tūşymdy oilar qozǧaldy.

Ömırlık jarymdy Prezident orkestrınde taptym
– Sızdıŋ tvorchestvolyq örleu jolyŋyz Prezident orkestrımen tyǧyz bailanys­ty. Būl öner ūjymyna qalai kelıp edıŋız?
– Men Prezident orkestrıne Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ ekınşı kursyn oqyp jürgende, 1996 jyly qabyldandym. Sodan berı qarai barlyq şyǧar­maşylyǧym, önerım de, ömırım de osy orkestrmen tyǧyz bailanysty. Menıŋ taǧdyrymdy orkestrmen bailanystyrǧan Bekbolat Tıleuhan aǧam bolatyn. Mūny men taǧdyrdyŋ syiy retınde qabyldadym. Äitpese, sol uaqytta önerde jürgen jastar köp boldy ǧoi, bıraq taŋdaudyŋ bıreuı maǧan tüskenıne quanamyn. Osy orkestrde jürıp men köp närse üirendım, sah­nanyŋ qyr-syryn, adamdarmen aralasa bılu, özıŋdı öner adamy retınde sezınu degen siiaqty. Būryn jūmys ıstep körmegen, älpeştegen ata-ananyŋ aialy alaqanynda ösıp jatqan adamnyŋ kon­servatoriianyŋ ekınşı kursynda bırden jūmysqa ornalasuy basynda oŋai bolǧan joq. Onyŋ artynda ülken jauap­kerşılık tūrdy, sony aqtau oŋai şarua emes edı. Ülken ja­uapkerşılıktı moiynymyzǧa erte artqandyqtan, repertuarymdy şyŋdaumen ainalystym. Odan bölek, önerde özımşe jaŋa jol saluǧa mındettı ekenımdı, daralanuǧa tiıstıgımdı sol kezde erte tüsındım. Eger menıŋ önerdegı jolym Prezident orkestrımen tüiıs­pese, özımnıŋ ışkı jan-dünieme üŋılıp, öner degen şaŋyraqtyŋ ışınde maǧan daralanuǧa müm­kındık bolar ma edı, bolmas pa edı, ol bır Allaǧa aian. Qūdaiǧa şükır, osy ūjymnyŋ arqasynda dos­tar taptym, orta taptym, sol orkestrden özımnıŋ ömırlık jan jarymdy jolyqtyrdym. Elbasymen tanysuǧa da müm­kındık aldym. 1996 jyly Prezidentımızdıŋ aldynda än salu baqyty būiyrdy, sonda ol kısınıŋ alǧysyn alǧan edım. Elbasymyz körgen jerde «Ardaqjan, qai änıŋdı aita­syŋ?» dep sūrap jatatyn, būl da öner adamynyŋ mereiın ösıredı emes pe?! Al 1999 jyly Prezidentımızdıŋ arnaiy şa­qyrtuymen Astanaǧa keldık. Elordaǧa bırınşı bet tüzegen jastar bız bolatynbyz. Ke­lesı 2000 jyly Elbasynyŋ qolynan üş bölmelı päterdıŋ kıltın aldyq. Sol päter bızdıŋ bar baqytymyzdyŋ kuäsı boldy. Üş balamyzdy tärbielep ösırdık. Önerde joldasymmen bırge jūmys ıstep kele jatyrmyn. Astanaǧa kelgen jyly bügıngı Öner universitetıne jūmysqa ornalasyp, sodan berı käsıbilıgımdı ekı jaqtap şyŋdap kele jatyrmyn desem bolady. Bırınşı, ärine, sah­naǧa laiyqty jetılu, ekınşısı – şäkırt tärbieleu. Būǧan qosa, täjıribemdı ūştai tüsıp, repertuarymdy keŋeite bas­tadym. Mūǧalım bolyp sabaq beru ärdaiym formada boluǧa, ızdenuge septesedı.

– Jastardy öner jolyna baulyp kele jatqanyŋyzǧa da bıraz uaqyt bolǧan eken ǧoi, şäkırtterıŋız köp pe?
– İä, jaŋadan körınıp kele jatqan talantty şäkırtterım bar. Bolaşaqta olardy ülken sahnadan köremın dep oilaimyn. Olardyŋ bırı – Oŋǧarbai Aidos. Ol biyl Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ kolledjın bıtırıp, sol universitetke oquǧa tüstı. Odan bölek, Äigerım, Tolǧanai, Jauhar atty nebärı 16-17 jastaǧy jas şäkırtterım bar. Olardyŋ bärı bolaşaǧynan zor ümıt küttıretın jastar.

Jetıgendı jaŋǧyrtqan ministr
– Soŋǧy kezde «Asyl», «Pai-pai» siiaqty toptarmen bırlesıp beinebaian tüsırıp, «Qazyna» siiaqty toptarmen bırlesıp än aityp jürsız. Būl özıŋızdıŋ bastamaŋyz ba, älde sondai ūsynystar jiı tüse me? Jalpy, şyǧar­maşylyq bırlestıkke degen közqarasyŋyz qalai?
– Jaŋa sözımnıŋ basynda Prezident orkestrı jaily aityp öttım ǧoi, osy orkestr janynda köptegen öner ūjym­dary bar. Sonyŋ ışınde ür­melı aspaptar, halyq muzyka ansamblı, türlı öner toptary köp. Solardyŋ bärı jeke sahnada öner körsetıp jürgen muzykanttardan qūralǧan. Osy orkestrdıŋ ışındegı kışıgırım toptyŋ bıreuı – «Pai-pai». Öner üştıgınen qūralǧan jı­gıtter toby. Menıŋ joldasym Marat osy toptyŋ müşesı. Eŋ alǧaşynda būl top bolmaǧan kezde 2004 jyldary ötken patriottyq änder baiqauyna bızden jetıgende oinaityn muzykanttar üştıgı qatysqan edı. Baiqauda Madiiar Maldybaev, Marat Hairuşev, Maral Sahmetova syndy alǧaşqy jetıgenşılermen bırge «Aǧjan-ai» änın oryndaǧan edım. Būl ännıŋ ideiasyn belgılı änşı Bekbolat Tıleuhan men keremet muzykant Rüstem Beisenūly ūsynǧan bolatyn. Sol baiqauda men laureat atandym. Önerde toptarmen bırlesıp jūmys jasau sodan keiın bastalǧan edı. Jaŋa bır sözımde alǧaşqy jetı­genşıler deuımnıŋ öz mänısı bar. Sol uaqyttarda Prezident orkestrın bügıngı bızdıŋ Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly bas­qaryp tūrǧan bolatyn. Ol orkestrdı jan-jaqty jetıldıru üşın 1997-98 jyldary-aq je­tıgen aspabynyŋ tür-türın al­dyrǧan edı. Ony jäne ärtürlı eksperimentpen jasatty, sol kezde tıptı Saha elınen temırden jasalǧan «Djatygan» degen jetıgen aspaptaryn eksperiment jasatuǧa aldyrdy. Bügınde jetıgennıŋ keŋ qanat jaiyp, halyqqa taraluy sol kezdegı Arystanbek Mūhamediūlynyŋ arqasy dep oilaimyn. Ol kısınıŋ ülken köŋıl böluı nätijesınde bügınde jetıgen osyndai biıkke köterılıp, halyqpen qaita qa­uyşty. Būl eŋbek aityluy tiıs.

– Sızdıŋ än jazatyn qa­sietıŋız jaqsy änderdı taŋ­dauda ülken septıgın tigı­zetın şyǧar?
– Menıŋ än oryndaudan bölek, än de jazatynym ras, bıraq ony jariia etken emespın. Şyǧarmaşylyq qabıletımdı halyq änderıne paidalanamyn. Mysalǧa, halyq arasynda ūmytylyp bara jatqan änder bar ǧoi, sol ännıŋ bastapqy bölıgı belgılı bolady da, qaiyrmasy ūmytylyp qalady. Sondaida onyŋ qaiyrmasyn özım tolyqtyryp jıberemın. Taǧy bır qataryna iırımın, qaiyrmasyn qosyp, jaŋaşa aitamyn. Būdan än būzylmaidy, qaita ūmytylyp bara jatqan änder nasihattalady. Jalpy, ännıŋ negızı saqtalady. Ūmytylyp bara jatqan halyq änderın jaŋaşa öŋdeumen osylai şyǧaryp jıberemız. Kezektı bır änge söz ızdep jürgende, qazaqtyŋ keremet aqyn qyzy Tanagöz Iliiasovanyŋ öleŋderı qolyma tüstı. Men onyŋ şy­ǧarmalaryna şyn mänınde ǧaşyq bolyp, ızdestıre bastadym. Söitsem, ol da Astanada tūrady eken. Ekeumız tanysqan kezde «qai jaqtansyz?» dep sūrap edım. «Qaraǧandydanmyn» dedı. Sonda:

Taulardan ızdegem joq basqa tırek,
Jürer-em, tau qyzy bop tasqa tünep.
Tartady da tūrady şyŋǧa qarai,
Qairatty bolǧannan soŋ jas­ta jürek, – dep, bır şumaq öleŋın oqyp berdım. Sosyn «Būl öleŋdı Qaraǧandyda jürıp qalai şyǧardyŋ? Sen būl jerde özıŋdı emes, menı surettep tūrǧan siiaqtysyŋ. Men Almaty oblysynyŋ qyzymyn, tauda öskenmın kezınde» desem, «men negızı Naryn­qol­dyŋ qyzymyn» dep küledı. Söitsem, onyŋ ata-anasy Qara­ǧandy jaǧyna keiın köşıp kelgen eken, barlyq balalyq şaǧy Narynqolda ötse kerek. Tvorchestvolyq bailanysqa tüskennen keiın men oǧan «būl ännıŋ taqyrybyn «Älemdı süiu» dep alaiyq, öitkenı būl jerde özıŋ arqyly älemdı surettegen siiaqtysyŋ, älemge mahabbat jaiyp tūrǧandaisyŋ» dedım, ol qarsylyq bıldırgen joq. Osylaişa, būl ändı oryndauǧa kırısıp jatqan kezde, «Asyl» tobynyŋ prodiuserı, änşı qyzdary bırge än aitsaq degen ūsynys bıldırdı. Önerde ösıp kele jatqan jas sıŋlılerımnıŋ ūsynysyn qabyl alyp, «Älemdı süiu» änın bırge oryndadyq. Būl än belgılı bır deŋgeide öz tyŋdarmandaryn tapty. Uaqytşa «hit» bolatyn emes, tyŋdaǧan saiyn adamǧa jaŋaşa oi beretın ömırşeŋ än boldy. Negızı, men özımnıŋ tvorchestvomda bügın bar, erteŋ joq bolyp ketetın emes, halyq änderı siiaqty ömırşeŋ şyǧarmalarǧa keŋırek oryn beruge tyrysamyn.

Ūrpaq aldyndaǧy jauapkerşılıktı ūmytpaimyn

– «Sen ǧana» degen änıŋızdıŋ beinebaiany, menıŋşe, sättı şyqqan dünie. Mahabbat turaly änge basqa bıreu beinebaian tüsırse, onyŋ ideiasy müldem basqaşa bolar edı. Būl beinebaianda kök börı ruhy, kiım ülgısınen qazaqtyŋ türkılık düniesı körınıs be­redı. Basqa beinebaian­dary­ŋyzdan da türkılık saryn bai­qalady. Sırä, janyŋyzǧa türkı düniesı jaqyn-au…
– Ol beinebaiandardy Mūrat Bidosov degen myqty rejisserımız tüsırdı. Beine­baiandardyŋ sättı şyǧuyna ol kısınıŋ eŋbegı zor. Bıraq rejisserdıŋ sondai şeşım jasauy – kezdeisoq emes. Ol menıŋ än aitu mänerıme nazar audarǧany sözsız. Tıptı, jaŋa zamanǧa sai än oryndap tūrsam da, ol menıŋ ūlttyq dästürmen astasyp jatqan ışkı bolmysymdy tanydy, boiymdaǧy türkılık saryndy sezdı. Menıŋ obrazymdy däl tapty dep oilaimyn.
Jalpy, menıŋ barlyq jūmy­symda ūlttyq köne reŋk bai­qalady. Bala kezımnen tau-tasty, köne qorǧandardy ara­laǧandy ūnatatynmyn. Jailau­da jürgen kezde qalmaqtarmen qyrǧyn bolǧan jerlerde, qa­maldardyŋ qasynda oinaǧanda, sol jerlerdıŋ qūpiiasyn bıluge qūmartatynmyn. Özım tūrǧan Sümbe auylynda Seipül degen köşe boldy. Seipül bır kezderı ülken qamal bolǧan desedı. Kök­temde qar erıgen kezde, joǧary jaǧyndaǧy jylǧalardan bas süiekter de aǧyp tüsetın. Sondai kezde eskı qūmyranyŋ sy­nyqtaryn da tauyp aluşy edık. Ol qamaldyŋ bır şetı älı künge būzylmai tūr. Sol qamaldan men orta ǧasyrdyŋ äserın sezetınmın, tau-tasty aralap jürıp, būrynǧy ötken ata-
babalarymyz osy jerde jürıp nendei küidı bas­tan keşırdı? Qazaqtyŋ basynan ötken ne­şebır jaugerşılık zamandarda osy jerde talai qazaqtyŋ arystany jer üşın şaiqasty-au. Äsırese, Jetısu jerınde qalmaq-joŋǧarlarmen köp şai­qastar öttı ǧoi. Būl aimaqta ata-babalarymyzdyŋ keiıngı ömırı qalai örbıdı, taǧdyrlary ne boldy? Ylǧi menıŋ kökeiımde osyndai sūraqtar tūratyn.

Ūlttyq önerdı nasihattap, ony ūrpaqtyŋ sanasyna erte bastan sıŋıru üşın mektepterde arnaiy pän aşqan dūrys. Dästürlı änşıler jas jetkınşekterge halyq änı boiynşa sabaq berse, keremet emes pe?!

Şeşem – tarihşy, äkem äde­bietşı bolǧandyqtan, olarǧa «būl qamaldy taudyŋ eŋ biıgıne nege saldy?» degen sūraqtardy jiı qoiatynmyn. Köz aldyma sol zamandardy elestetem de, qūddy bır sol däuırge enıp ket­kendei, bırese atqa mınıp, bırese jaiaulap şauyp, özımdei ba­lalardyŋ aldynda qol bastaǧan batyrdai sezınıp, atoilap kele jatatynmyn. Ondai balalyq däurendı bärı basynan keşken şyǧar. Bıraq menı sol jerlerdegı köne tarihtyŋ qoinauy ünemı qyzyqtyrdy, tolǧandyrdy. Sodan bolar, ışkı bolmysyma, än aitu mänerıme ūlttyŋ köne saryny bıte qainasyp ketkenı. Keibır tyŋdauşylar «Sız än aitqanda, orta ǧasyrdyŋ lebın sezınemın», keibırı «tau­da jürgendei äser alamyn» dep jatady. Būl, şyndyǧynda, bızdıŋ ışkı düniemızdıŋ ar jaǧynda jatqan, erte däuırde sanamyzǧa sıŋgen ūlttyŋ köne ünı, qanymyzdaǧy bülkıldep aǧyp jatqan kök börınıŋ saryny. Keide adamdar özderınıŋ qalai aityp, änge qosylyp jatqanyn sezınbei qalady. Bızder tek än aituşylar emespız, sahnada özımızdı körsetu üşın jürgen joqpyz, önerdı nasihattau­şylarmyz, ūltty tärbie­leu­şılermız dep oilaimyn. Son­dyqtan ūlttyq qūndy­lyqqa, ūlttyŋ änı men jyryna mūqiiat, jana­şyrlyqpen qarap, eskısın jaŋǧyrtyp, ūlttyŋ özıne qaitaryp otyruymyz kerek. Ūltqa qyzmet etudıŋ bır joly osyndai. Ūrpaq aldyndaǧy jauapkerşılık te öner adamy üşın eŋ bırınşı orynda boluy tiıs. Bügıngı bızdıŋ oryndaularymyz erteŋ mūraǧatta qalady. Sondyqtan men qara öleŋderdı taŋdaǧan kezde de barynşa talǧampazdyqpen keluge tyrysamyn. Mysaly, «Ainalaiyn, qaraǧym altynym-ai, aq jüzıŋdı körgende balqydym-ai» degen qazaqtyŋ qaljyŋmen aitylǧan öleŋın negızı er adamdar oryndauy kerek, bızde qyzdarymyz da osylai än salyp jatady, būǧan abai bolu kerek. Erterekte men de «Ükılı kämşat» änın oryndaǧan edım, bıraq ol kezde sözıne onşa män bermeppın, qazır būl ändı ait dese de, aitpaimyn. Nege deisız ǧoi? Ännıŋ özı keremet, būl ändı alǧaş jetkızuşı menıŋ naǧaşy apamnyŋ Asylhan degen sıŋlısı edı. Sodan üirengen kezde qazırgıdei oiym tolysqan maman bolǧanda, sözın tüzeitın edım. Al bügınde qara öleŋderdı şyǧarar kezde ülken män bere­mın. Belgılı ǧalym Myrzatai Joldasbek aǧamyzdan 65 jyldan keiın esıne tüsken anasynyŋ änderın öz auzynan üirengenmın. Ol än «Bedel-ai, böpem-ai» dep atalady. Ony bız «Qazyna» tobymen şyǧarǧanbyz. Būl ände tuysqa, bauyrǧa, el menjerge degen ülken mahabbat jatyr. Onyŋ ömırşeŋdıgıne, ūrpaqtyŋ igılıgıne älı ūzaq jyldar jaraitynyna senemın.

Mektepterde halyq änı sabaǧy engızılgenı dūrys

– Keiıngı kezde jastar arasynda halyq änderıne degen qyzyǧuşylyq azaiyp bara jatqandai, ūlttyq önerdıŋ nasihatyn keŋeitu üşın ne ısteu kerek, jalpy ūrpaqtyŋ boiyndaǧy ūltjandylyqty qalai damytuǧa bolady?
– Ūlttyq önerdı nasihattap, ony ūrpaqtyŋ sanasyna erte bastan sıŋıru üşın mektepterde arnaiy pän aşqan dūrys-au deimın. Dästürlı änşıler jas jetkınşekterge halyq änı bo­iynşa sabaq berse, keremet emes pe?! Ärine, oquşylardyŋ bärı bırdei änşı bolyp şyqpaidy. Ondai maqsat qoiylmauy da kerek. Bıraq mektepte halyq änderınen sabaq alyp, ūlttyq ruhty, ändegı ūlttyq kolorittı alpys ekı tamyryna sıŋırgen bala öse kele öz qaǧynan jerımeidı. Ormandai orysy köp ortada jürsın, şetelge ketse de, onyŋ boiyna bala jastan sıŋgen ūlttyq än, ūlttyŋ ünı ünemı sanasynda sairap tūrady. Ol bır jerde kele jatyp halyq änın qūlaǧy şalyp qalsa, sol boida tūra qalyp tyŋdar edı. Bır kezde bala jastan qanyna sıŋgen saz, ūlttyŋ sazy äldebır halyq äuenın estıgen sätte sanasynda jaŋǧyryp, qanynda atoi salyp jüre bermei me?! Mektepte bes-alty jyl qolyna dombyra ūstap än salǧan nemese halyq änın jattaǧan bala öskende biznesmen bolyp şyqsa da, onyŋ jüregınde «ainalaiyn qaraǧym, altynym-ai» degen än ünemı oinap jatady. Bız ūlttyq önerdıŋ negızın ūrpaǧymyzdyŋ boiyna sıŋıru üşın osyǧan ülken män beruge tiıspız.

Bızder tek än aituşylar emespız, sahnada özımızdı körsetu üşın jürgen joqpyz, önerdı nasihattauşylarmyz, ūltty tärbieleu­şılermız dep oilaimyn. Sondyqtan ūlttyq qūndylyqqa, ūlttyŋ änı men jyryna mūqiiat, janaşyrlyqpen qarap, eskısın jaŋǧyrtyp, ūlttyŋ özıne qaitaryp otyruymyz kerek.

– Jetısu öŋırınıŋ änderın, sonyŋ ışınde ūmytylyp bara jatqan eskı änderdı jinau­men ainalysqanyŋyzdy bı­lemız. Būǧan qyzyǧuşylyq qaidan bastaldy jäne qandai jaǧdailar äser ettı?
– Menıŋ eskı änderdı jinap, jaŋǧyrtuǧa degen qy­zy­ǧu­şylyǧymdy tuǧyzǧan – özımnıŋ anam. Ol kısı halyq änderın süiıp tyŋdaidy, bıreuler ändı būzyp aityp jatsa, qatty qapalanatyn. «Özım aita almaimyn, äit­pese…» dep küiınıp otyratyn. Onyŋ önerge degen qūrmetı erekşe. Anamnyŋ osy hälın körgen saiyn, halyq änderın jinaumen ainalysuǧa qyzyǧuşylyǧym arta tüstı. Ūmytylyp bara jatqan än­derdı tauyp, onyŋ būzylmai saq­taluyna ülesımdı qosqym keldı. Jalpy, menıŋ öner jolynda qalyptasuyma anamnyŋ sıŋırgen eŋbegı erekşe. Men düniege kelmesten būryn änşı bolatynymdy bılgen de sol kısı. Tüsınde körıp, jaqsylyqtyŋ bolatynyn boljap, qalai jasasam dūrys şeşım şyǧatynyn Qūdaiǧa syiynyp otyryp aitatyn. Auylda bır keremet än estıp qalsa, «mynadai än bar eken» dep, bırden maǧan habarlaidy. Älı künge maǧan ylǧi osylai baǧyt-baǧdar berıp otyratyn – menıŋ anam. Halyq änı «Qara jorǧany» men anamnyŋ arqasynda şyǧaryp edım. Konservatoriiada oqyp jürgende, köktemde auylǧa barǧanymda anam «Qabylbek naǧaşyŋ (rulas) «Qara jorǧa» degen bır keremet än aityp jür» degen soŋ, baryp tyŋdap edım. Şynymen de, būryn oryndalmaǧan keremet än eken, bıraq bır-ekı joly ǧana, sol qaitalana beredı eken. Üirenıp alǧannan keiın oǧan qaiyrma qostym, taǧy bır-ekı jolyn jalǧadym, sözderın qazaqtyŋ qara öleŋderımen baiytyp şyqqanda, bas-aiaǧy bütın bır än düniege keldı. «Qara jorǧa» – menıŋ repertuarymda erekşe oiyp tūryp oryn alatyn än. Menı halyqqa tanytqan osy «Qara jorǧa» änı bolatyn. Qabylbek aǧamyz būl ändı būdan būryn da talai aitqan şyǧar, bıraq sol öŋırden şyqqan bırde-bır oryndauşy oǧan nazar audarmaǧan ǧoi, äitpese baiaǧyda elge taralyp keter edı. Anamnyŋ sezımtaldyǧynyŋ arqasynda «Qara jorǧa» osylai halqymen qauyşqan. Ol ändı «men kompozitormyn», «men şyǧardym» dep aitqan emespın, negızı, halyqtykı bol­ǧannan keiın, halyqtyŋ enşı­sınde qaldy. Özımnıŋ ūlttyq naqyşta şyǧaratyn änderım bar, bolaşaqta sätı kelgende, tyŋdarmandarǧa ūsynamyn.
– Äŋgımeŋızge köp raqmet! Şyǧarmaşylyq tabysqa jete berıŋız!

Sūhbattasqan:
Meŋdolla ŞAMŪRATOV