Belarus berekesı nege kettı?

9 tamyzda ötken prezident sailauynan keiın Belarusta jappai tolqu bastaldy. Oǧan oppozisiia ökılderınıŋ sailauda «Halyqtyŋ dauysyn ūrlap, altynşy merzımge sailanǧan Lukaşenkonyŋ 80 paiyz dauys jinauy mümkın emes» degen narazylyǧy sebep boldy. Resmi mälımet boiynşa, oppozisiia atynan tüsken kandidat Svetlana Tihanovskaia ne bärı 10, 09 paiyz dauysqa ie bolǧan. Bıraq sailau nauqany kezınde Tihanovskaia köptegen sailau uchaskılerınde jeŋıske jetıp, şeteldegı sailau oryndarynda da Tihanovskaia Lukaşenkodan basym tüsken. Batys elderı men EQYŪ Belarus elındegı bırde-bır sailaudy zaŋdy öttı dep moiyndamaǧan. Kerek deseŋız, Euroodaq narazylyq şarasyna qatysqandarǧa küş qoldanyp, negızsız qamaǧan jäne sailau qorytyndysyn būrmalaǧan Belarus bilıgı ökılderıne sanksiia salatynyn aityp ses körsettı.

Jeksenbı künı 16 tamyz­da bırneşe jüz myŋ adam Minsk­de narazylyq şaralaryn ötkızdı. Talap – Aleksandr Lukaşenkonyŋ otstavkasy. Olardyŋ denı öndırıs oryndarynyŋ jūmysşylary. Bilık narazy jūrtty küş qūrylymdarynyŋ kömegımen taratuǧa tyrysyp, myŋdaǧan adamdy ūstaǧanymen, bärıbır şeruşılerge şek qoia alǧan joq. Bastapqyda narazy­lyqqa qarapaiym halyq şyqsa, al qazır olardyŋ qataryna jūmysşylar, memlekettık qyz­metkerler, küş qūrylymdarynyŋ ökılderı de qosylyp jatyr. Lukaşenkonyŋ narazylyq kezınde eŋbek etken 300-den asa polisiiany marapattaǧany da tärtıp saqşylarynyŋ, arnaiy jasaq qyz­metkerlerınıŋ narazy­lar jaqqa ötu tolqynyn toqtata alǧan joq. Esesıne qūqyq qorǧau qyzmetkerlerınıŋ narazy topty qoldaitynyn bıldırıp, qyz­mettık kiımderın şeşıp, formalaryn qoqysqa tas­tau jaǧadaiy kün saiyn köbeiıp barady. Lukaşenko oppozisiia­ny jazǧyryp, «Maǧan qarsynyŋ bärı şetel agentı, olarǧa şeteldıŋ jau küşterı qoldau körsetıp otyr, NATO-nyŋ esıgımızdıŋ aldynda şynjyryn syldyrlatyp jürgenı tegın emes» dep jar salǧanymen halyqtyŋ ony tyŋdaityn türı joq.
Aleksandr Lukaşenko Belarussiiany 1994 jyldan bastap basqaryp keledı. Eŋ alǧaş prezident retınde Konstitusiiasyna qolyn qoiyp, ant bergen kezde Belaruste tek zaŋ diktaturasy ǧana ornaitynyn, zaŋ aldynda mektep oquşysynan bastap prezidentke deiın bärı teŋ bolu kerektıgın aitqan. Jaŋadan sailanǧan memleket basşysy osy mälımdemesınen keiın jyl ötpei jatyp eldı öz yŋǧaiyna qarai özgerte bastady. Diktatura ornady da, zaŋ adyra qaldy. Atap aitqanda, bilık qolyna tigen alǧaşqy künnen-aq zaŋǧa qyryn qarai bastady. Onyŋ bastamasymen ötken, köp zaŋ men adam qūqyǧyn būzǧan üş referendum Lukaşenkonyŋ qūzyretın barynşa keŋeittı. Aralyqta qarsy partiiadaǧylardyŋ Lukaşenkony qatystyr­mai sailaudy qaita ötkızudı talap etken ärketı de sätsız aiaqtaldy. Sonymen qatar Lukaşenkonyŋ özıne qarsylardyŋ ebın tauyp közın qūrtyp, adam qūqyǧyn aiaqqa taptauy halyq jüregındegı bıteu jaraǧa ainaldy. Mıne sol jara biyl aqyry jaryldy. Atap ait­qanda, osy jolǧy sailauǧa Lukaşenkonyŋ qaita tüsuı jäne sailaudyŋ ädıl ötpeuı onyŋ abroiyn airandai töktı. Aşynǧan jūrt köşege şyǧyp, «94 jylǧy Konstitusiiany qaitarudy» talap ettı. Bıraq Lukaşenko qarsylastarynyŋ Konstitusiiany qaitaru turaly talabynnan üzıldı-kesıldı bas tartyp, «94 jylǧy Konstitusiiany qaitarsaq, elde anarhiia ornaidy. Būl Konstitusiiany qaitarsaq, qylmyskerlerge syilyq jasaǧanymyz. 90 jyldardaǧy jabaiy ömırge oralmaimyz» dep kestı. Aita keteiık, 94 jylǧy Konstitusiiaǧa sai, prezident tek ekı ret sailauǧa tüse alady.
Keibır sarapşylar būl elde narazylyq tuyndap, halyqtyŋ tolquyna bastap­qyda Resei sebepşı boldy degen boljam aitady. Sebebı Keŋes odaǧynyŋ şekpenınen şyqqan Lukaşenko basynda Reseidıŋ yǧyna jyǧylyp, yqtai jaldap kün körgenımen, keiıngı kezde Putinmen sözı bır jerden şyqpai, kei mäselelerde kerısıp qap jürdı. Äsırese Keden odaǧy töŋıregındegı kerıs Putin men Lukaşenkonyŋ arasyn bıraz suytyp tastaǧany da jasyryn emes. Mūnyŋ jandy mysaly retınde kezektı bır kezdesuden keiın Minskıge qatuly oralǧan Lukaşenkonyŋ Resei bızdı qaita qosyp alǧysy keledı degen emeuırın tanytyp, «Men halqyma özın qorǧauy üşın avtomat taratyp beremın» dep mälımdeme jasaǧanyn atauǧa bolady. Aityp-aitpai, Reseidıŋ Keden odaǧyn syltau etıp, Belarusqa energiia salasy jaǧynan qysym jasauy, kerek deseŋız, Keden odaǧyna müşe Qazaqstannan da mūnai-gaz tasymaldauyna şekteu qo­iyp kelgenı jasyryn emes. Mıne būl Lukaşenkonyŋ Putinǧa «ökpeleuındegı» basty sebeptıŋ bırı.
Dei tūrǧanmen, «oinasa balasy, şyndasa äkesı jeŋedı» degendei, «taiynşa tulap yŋyrşaq şaqpaityny» da Minskıdegı narazy­lyq kezınde mälım boldy. Belarus bilıgı prezident sailauy qarsaŋynda el aumaǧynda reseilık «Vagner toby» jekemenşık äskeri kompaniiasynyŋ 32 müşesı ūstalǧanyn mälımdedı. Onysyz da Putinmen şyǧysa almai jürgen Lukaşenko osydan keiın Reseidı aşyq jazǧyryp, halyqty syrtqy küşterge qarsy tūruǧa şaqyr­ǧanymen, odan da tük nätije şyqpady da, soŋynda Putinǧa telefon şalyp, onymen ymyraǧa keluge mäjbür boldy. Ūstalǧan reseilıkterdı de qoia berdı. Putinmen tıldeskennen keiın Lukaşenko kütpegen mälımdeme jasap, «Resei qajet jaǧdaida Belaruske äsker kırgızetının» mälımdedı. Būl mälımdeme bilıkke sülıkşe jabysqan Lukaşenkonyŋ taq üşın öz halqyn satyp ketetının, bilık üşın Belarustıŋ täuelsızdıgın tärk etıp, ony Kremldıŋ qolyna tabystaudan taiynbaitynyn anyq aŋǧartty. Osyǧan qarap «jaǧdai osylai asqyna berse, Lukaşenko da V.Iаnukovichtyŋ aiaǧyn qūşuy mümkın» degen boljam jasap jatqan sarapşylar da bar. Bıraq Resei Belarusqa äsker kırgızbeitını anyq. Öitkenı narazylyqtyŋ auqymy lokaldyq deŋgeiden asyp kettı. Sondyqtan Ukrai­nadan keiın taǧy bır bauyrlas ūlttyŋ ırgesınde otyryp, özderıne qarsy tūruyn Resei de qalamaidy. Onsyz da Ukrainadaǧy jaǧdaiǧa bailanysty Batys­tyŋ sanksiia sadaǧyna ılıngen Kreml endı būl ıste öte abai bolatyny sözsız. Onyŋ üstıne, Ūjymdyq qauıpsızdık şarty bo­iynşa ūiymǧa müşe elder ūiymdaǧy qandai da bır memleketke syrt­tan qater töngen jaǧdaida ǧana äskeri tūrǧyda qoldau körsete alady. Al mitingter, narazylyq şaralary syrtqy agressiia emes. Sondyqtan azamattar alaŋǧa şyǧyp jatsa, sol üşın syrt­tan äsker kırgızu şarasyn qoldanatyndai atalǧan ūiym aiasynda kelısım joq.
Eldegı jaǧdaidy beibıt jolmen şeşu üşın atalǧan elde 19 tamyzda «bilıktı auystyru» boiynşa keŋes qūryldy. Bıraq Lukaşenko keŋes müşelerın «bilıktı basyp aluǧa talpynyp jatyr» dep aiyptap, mūnyŋ soŋy jaqsylyqqa aparmaitynyn aityp, eldıŋ batysynda äskerdıŋ tolyq daiyndyq sapyna keltırılıp qoiylǧanyn mälımdedı. Osyǧan qaraǧanda Belarustaǧy jaǧdai juyq arada tūraqtana qoimaityn sekıldı.