Jaqynda ūlttyq arnadan «Ahmet. Ūlt ūstazy» telehikaiasyn körıp şyqtyq. Alty bölımnen tūratyn film prodiuserı Aisäule Äbdıldaeva bolsa, ssenariiın Mūrat Esjan men Ūlarbek Nūrǧalym jazypty. Rejisserı de Mūrat Esjannyŋ özı. Al basty rölde – Baiǧali Esenaliev. Eŋ äuelı keŋes ökımetı 50 jyly boiy atyn aşyq aitqyzbai kelgen Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımı özınıŋ 150 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda qaita jaŋǧyryp, beinesı somdalǧannyŋ özı – ülken jetıstık. Bız osyǧan quandyq. Ärine, mınsız dünie joq. Bıraq syn aitu oŋai, şyn aitu qiyn. Jyly üi, jaily ornymyzda otyryp, alty-aq saǧatta körıp şyqqan filmnıŋ olpy-solpy jerın op-oŋai aita salǧanmen, oǧan tögılgen ter men etılgen eŋbektıŋ salmaǧyn sezıne bermeimız. Sosyn da şyǧar, filmdı körgennen keiın ärkım ärtürlı pıkır aityp jatyr. Bıreuler filmnen Torǧai dalasyn ızdese, endı bıreuler rulyq äŋgımenıŋ otyn kösedı. «Tarihi şyndyqty būrmalapty» dep buyrqanyp jatqandar da joq emes. Endeşe körermender aitqan kemşılıkke kım kınälı, film qalai tüsırıldı degen sūraudyŋ jetegımen Mūrat Esjandy äŋgımege tarttyq.
Ahmet taqyrybyna ataq üşın barǧanym joq
– Qazaqta anau-mynaudyŋ tısı batpaityn ekı ülken taqyryp, ekı ırı tūlǧa bolsa, onyŋ bırı – Abai, ekınşısı – Ahmet. Sız osy ekı taqyrypqa da türen saldyŋyz. Būl taqyryptarǧa qalai bardyŋyz? Kezdeisoq pa, joq älde ülken daiyndyqpen be? Älde ataqty adamdardyŋ ömırıne kino tüsırıp ataq jinau üşın be?
– Ahmet Baitūrsynūly jaily film tüsırsem degen oida jürgenıme on jyldan asty. Kerısınşe, Abai turaly film tüsıru, Abai taqyrybyna baru oiymda bolǧan emes. Bıraq Äuezovtıŋ «Abai jolyn» jazu barysyn beineleu arqyly keŋestık senzurany körsetsem degen maqsatpen jürıp Abai taqyrybyna at şaldyrdyq. Iаǧni Abaidyŋ 175 jyldyǧynda Abai taqyrybyn janap ötıp, Abai, Mūhtar, Qaiym syndy üş tūlǧany bır filmge syidyruǧa mümkındık tudy. Al Ahmet turaly erte oilandym. «Habar» telearnasynda jürgende «Ahmet turaly derektı film jasasam» degen arman boldy. Önegelı ömırınen film tüsıruge tatityn qandai tūlǧalar bar dese, menıŋ oiyma aldymen Ahmet oralatyn. Keiın kino salasyna aralasqannan keiın de Ahmet oiymda jürdı. Bıraq bır jönı bolar dep keiınge qaldyryp jürgen edım.
Filmnıŋ biyl tüsırılu sebebıne kelsek, Ahaŋnyŋ 150 jyldyǧyna orai Ahmet jaily film tüsıru «Qazaqstan» telearnasynyŋ josparynda bolǧan. Bıraq olar būl filmdı basqa adamǧa tüsırtpek bolǧan. Bır künı telearna basşylary habarlasyp, mälım bır tūlǧanyŋ ömırınen film tüsıruımdı ötındı. Men bas tarttym. «Oǧan eşqandai daiyndyǧym joq. Al Ahmet bolsa, oǧan kelıser edım» dep edım, köp ötpei telearna basşylary qaita habarlasyp, «Aitqanyŋyz bolsyn, Ahmettı sız tüsırıŋız» dedı. Öz auzymnan şyqqan söz bolǧan soŋ, şegınerge jol qalmady. Ekınşı tūrǧydan, maǧan mūndai mümkındıktı endı kım beredı degen oimen täuekel dep ıske kırıstım. Basqa eşqandai maqsat bolǧan joq. Sondyqtan maǧan osyndai mümkındık bergen, Ahaŋdai ūly tūlǧa turaly filımdı sanıp tapsyrǧan tele arna basşylaryna alǧysym şeksız. Olar menı qoldarynan kelgenşe qoldap, şyǧarmaşylyq erkındık berdı. Soǧan dän rizamyn!
Qarjy men uaqyt qos büiırden qysty
– Filmnıŋ tūla boiynan köp eŋbektengenderıŋız körınıp tūr. Bıraq bır jūtaŋdyq tūtas filmnıŋ tūlǧasynan qylaŋ berdı de otyrdy. Ol nenıŋ salqyny? Örenıŋ be, älde uaqyt pen qarjynyŋ qyspaǧy ma?
– Film soŋyndaǧy 47 eŋbektıŋ tızımın tekke berıp otyrǧanymyz joq. Ol – tek bır auyz sözın bolsa da paidalanǧan eŋbekterımız. Onyŋ syrtynda bız oqyǧan Ahaŋ jaily kıtaptar men maqalalar da az emes. Būl jerde ataqty alaştanuşy Ūşqyn Saidyrahmannyŋ eŋbegın erekşe ataǧym keledı. Ol kısı Ūrlabek Nūrǧalym ekeumızdıŋ qasymyzda jürıp, Ahmet jaily qandai derek bar, sonyŋ bärın közımızge körsetıp, aldymyzdan ötkızdı. Derekterdı bırge oqyp, bırge taldady. Ahmettanuşy ǧalym Raihan İmahanbet apaiymyz ǧylymi keŋesşı boldy. Alaş taqyrybyn jazyp jürgen, Ahmet turaly derekter bıletın Dihan Qamzabekūly, Şerubai Qūrmanbai, Sūltanhan Aqqūlūly, Saǧymbai Jūmaǧūl, Erbol Tıleşov, Orynai Jūbaeva, Qūrmanǧali Därkenov, Almasbek Äbsadyq, Erlan Sailaubai, Ūlan Erkınbai syndy on şaqty adamdarmen kezdesıp, keŋes aldyq. Ahaŋnyŋ obrazyn aşu üşın köp närsenı qamtuǧa qarmandyq. Būl arada menıŋ maqsatym öner tuyndysyn jasau emes. Tüsırgen kinom teleserial nemese körkem şyǧarma bolsyn degen oi bolǧan joq. Ahaŋ arqyly jaŋalyq aşaiyn, özımdı körseteiın de demedım. Bar maqsatym qandai ädıstı qoldansam da Ahaŋnyŋ biık tūlǧasyn, synbas ruhyn körermenge jetkızu, osy ruh arqyly körermen jüregıne säule beru boldy. Sosyn da bız būl telehikaiada derektı filmnıŋ de, körkem filmnıŋ de elementterın aralastyryp paidalana berdık. Öre turaly aitarym osy. Qalǧanyn qazy halyq özı aitady. Al uaqyt pen qarjynyŋ qyspaǧyn bır kısıdei kördık. Būl filmnıŋ kemşılıgın jasyru üşın aityp otyrǧan syltauym emes. Filmde mın joq dei almaimyn, özımnıŋ de ättegen-ailarym az emes.
– Bızde qyruar qarjy bölıp, közı tırı boksşylar turaly da filmder tüsırıledı. Keide dauǧa da ūşyrap jatatyny ötırık emes. Endeşe közı tırı sportşyǧa sondai köp qarjy şaşqan elımız ūlty üşın janyn qūrban etken Ahmetten qarjyny aiady ma?
– Aqşanyŋ köp-azdyǧy filmge arqau bolǧan adamǧa qatysty emes. Kerısınşe, tüsırılgen eŋbekterdı körkem film jäne serial dep bolumen qatysty. Serialdar Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgınıŋ basqaruymen arnalar arqyly qarjylandyrylady. Onyŋ qarjysy bır baǧdarlamaǧa bölınetın qarjydan säl ǧana joǧary mölşerde. Al körkem film būryn Qazaqfilm arqyly, qazır ūlttyq qor arqyly qarjylandyrylady. Onyŋ biudjetı öz aldyna bölek, mölşerı de qomaqty. Al Ahmet filmıne qanşa bölıngenın aşyp aitpai-aq qoiaiyn. Bız odan qalamaqy alyp, paida tappaq bylai tūrsyn, kerısınşe, minusqa ketıp, qaryzǧa batyp şyqtyq. Ahmetke degen qūrmet, jobaǧa degen jauapkerşılık bızdı soǧan mäjbür ettı. Qanşa qinalsaq ta, Ahaŋnyŋ obrazyn aşatyn bır epizod tüsırılmei qalmasynşy degen tılekpen jūmys ıstedık.
Şynyn aitqanda, telearna arqyly qarjylandyrylǧan telehikaialar ortaşa deŋgeide tüsırılgen körkem filmderge bölınetın qarjydan 15-20 ese az qarjyǧa tüsırıledı. Sosyn da bız jalpy serialdy bır ai ışınde tüsırıp boldyq. Tüsırılımnıŋ är künı – 1-2 million teŋge kölemındegı şyǧyn. Bır kün assa, bır kün sozylsa – onyŋ bärı aqşa. Sondyqtan bas-aiaǧy 9 aidyŋ ışınde ssenariiın jazyp, montajdap bıtırdık degenmen, tüsırılım jūmysyn bır aiǧa jetpeitın uaqytta aiaqtauǧa mäjbür boldyq. Köp jerde qysqa jıp kürmeuge kelmegen soŋ, öz köŋılımızden de şyqpai tūrsa da, qolymyz jetkenge qanaǧat ettık. Äitpese bızdıŋ de keŋ kösılıp, 4 mausymdy tüsırıp, qyruar adam jinap körınıske alar edık. Onyŋ üstıne telehikaialarǧa bölınuı tiıs qarjynyŋ limittı mölşerı turaly qauly osydan 20 jyl būryn qabyldanǧan eken. Iаǧni arnalar qanşa maŋyz berse de, serialǧa belgılı bır somadan artyq qarjy böle almaidy. Oilaŋyz, 20 jyldan berı qanşama infliasiia boldy? Zat baǧasy qanşalyq qymbattady? Būl mäselenı telearnalar da köterıp jatyr.
Qasaŋ qaǧida qaşan özgeredı?
– Tek sızder ǧana emes, bükıl Qazaqstannyŋ kino salasy tarihi filmderdı attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda tüsıredı de, bır qainauy ışınde dümbılez dünielerdı körermenge ūsynady. Abai filmın Abai jylynyŋ jabyluyna ülgertu kerek boldy. Al Ahmette nege asyqtyŋyzdar? mümkın keŋ ainalyp, köp tolǧansa, film mūnan da sättı şyǧar ma edı?
– Bızdıŋ elde biudjettık josparlau bar. Iаǧni ol jospar boiynşa biyl bölıngen qarjynyŋ esebı osy jyly şyǧuy kerek. Ol kelesı jylǧa qaluǧa bolmaidy degen qaǧida bar. Bızdıŋ bır jyldyŋ ışınde bıtıruge jantalasatynymyzdyŋ syry osynda. Äsılı, Ahmet syndy tūlǧalardy tüsıru üşın kemınde 2-3 jyl uaqyt berıluı jäne oǧan kün būryn kırısu kerek edı, sonda bızde keŋ ainalyp, tört mausymdy tügel qamtuǧa mümkındık tuady.
Bır qoiyna 500 teŋge sūrady
– Äleumettık jelıde ärtürlı pıkır aitylyp jatyr. «Filmde Ahaŋnyŋ tuǧan jerınen nege bırde-bır körınıs joq? Nege Ahaŋdy bıletın Torǧai jaqtyŋ aqsaqaldarynan pıkır-keŋes alynbaǧan degen sözge ne aitasyz?
– Filmde Torǧai dalasyna qatysty ekı-aq körınıs bar. Bırı – Ahaŋnyŋ balalyq şaǧy, iaǧni äkesınıŋ aidalǧan kezı, ekınşısı – Ahaŋnyŋ Amangeldı batyrmen kezdesu barysy. Būl ekı körınıstı qossaq, bes minuttan aspaidy. Al film – 300 minut. Endeşe 300 minuttyq filmnıŋ 5 minuty üşın Torǧai dalasyna baru – bız üşın ülken şyǧyn. Aqşany sol 5 minutty Torǧaidan tüsıruge jūmsasaq, onda Ahaŋǧa qatysty talai körınıstı tüsıre almas edık. Bız sol Torǧaiǧa barudan ünemdegen aqşamen taǧy bır tarihi şyndyqty aşuǧa tyryssaq qate me?! Ekınşı jaǧynan, bız Torǧaiǧa barmaǧanymyzben, onyŋ esesıne Ahaŋ turaly şyndyqqa tereŋırek boiladyq. Onyŋ üstıne būl derektı film emes qoi, bärın sanap körsetetın.
Al «Torǧaidyŋ aqsaqaldarynan keŋes almady» degen sözge kelsek, joǧaryda 10 şaqty keŋesşımız bolǧanyn aittym. Olardyŋ bız jerıne, elıne qarap emes, Ahaŋdy qanşalyq bıletınıne qaradyq. Ahaŋnyŋ tuǧan jer, ösken ortasymen bailanysty B.Iliiastyŋ «Altyn besık», N.Bektemısūlynyŋ «Ahmet ūşqan ūia», S.Ospanovtyŋ «Ahmet ösken aqyndyq orta» syndy kıtaptaryn da oqyp şyqtyq. Torǧaidyŋ aqsaqaldarynan keŋes almady deitındei bız oidan eşteŋe jasap, tarihi şyndyqty būrmalap otyrǧan joqpyz ǧoi.
– Sol tarihi şyndyq būrmalandy dep otyr. Mäselen, «Amangeldını qypşaqtyŋ ǧana batyry etıp körsetıptı, ol halqy üşın küresken iısı qazaqtyŋ has batyry edı. Köterılıste Amangeldı Sardarbek bolǧanda, Äbdıǧapar han bolyp, ekeuı bır maidanda küresken serıkter edı. Filmde «El menı de tyŋdaudan kettı» dep tūrǧan Äbdıǧapar qalyŋ eldıŋ senım artyp han sailaǧan aibyndy tūlǧasy dep aituǧa mülde kelmeidı» deidı.
– Amangeldını qypşaqtyŋ batyry etıp körsettı dep aǧaiyndar ökpelep jatsa, onda aldymen Mūstafa Şoqaiǧa ökpelesın. Mūstafa Şoqaidyŋ «Batyr bolşevik Amangeldı» haqynda haqiqat» atty maqalasynda «Amangeldı men Äbdıǧapar menıŋ de qypşaq ekenımdı esıme salyp, «Arǧyndar alaşorda bolyp jatyr, bız qypşaq handyǧyn qūraiyq» dep maǧan hat jazdy» dep jazady. Sonda Mūstafa Şoqai «qazır arǧyn-qypşaq bop bölınbek tügıl, qazaq-qyrǧyz bop bölınetın zaman emes» dep jauap bergen. Amangeldı turaly Mırjaqyptyŋ özınıŋ de batyryp-batyryp jazǧandary jeterlık. Köterılıs turaly aşy aqiqat ızdegen adam «Iаş Türkıstannyŋ» 1936 jylǧy 80-81 jylǧy nömırlerın qarasyn. Onda 1916 jyl turaly tört bırdei maqala jariialanǧan. Būl mäselenı sız sūraq qoiǧan soŋ ǧana aityp otyrmyn, äitpese qozǧau oiymda da joq. Filmde tıptı de ondai mäselege barmasymyz anyq. Al endı Amangeldınıŋ auzynan şyqqan bır auyz sözge kelsek, qazaq jürgen jerde ru aitylmai qalatyn ba edı? «Qarakerei Qabanbai» dep aituǧa bolmaidy, ol küllı qazaqtyŋ batyry desek dūrys pa? Keŋes Odaǧy 50 jyl boiy därıptep kelgen Amangeldı batyr sol bır auyz sözge bola alasaryp qala ma eken? Būǧan bola talasudyŋ qajetı qanşa?! Älde sol däuırde qazaqtyŋ alaş, bolşevik bolyp arazdasqany ötırık pe edı?! Mäsele onda da emes. Sol körınıstı tıptı almauǧa da bolar edı. Bıraq alaşordaşylardyŋ ideiasyn aşuda, Alihannyŋ ökımetke äsker berıp, patşa ökımetı qūlaǧanda, daiyn äskermen qazaq äskeri qosynyn qūru syndy ideiasyn beineleuge kerek boldy. Şyn mänınde, Ahmet – arǧynnyŋ deŋgeiınen, Torǧaidyŋ şekarasymen ǧana şektelmegen tūlǧa. Ony qaita-qaita Torǧaiǧa tartudyŋ da qajetı joq. Qazaq bar jerdıŋ bärı – Ahmet ruhynyŋ besıgı. Älıbi Jangeldin – sol kezdegı Ahaŋa qarsy küşterdıŋ tiptık obrazy. Būl ǧylymi dissertasiia emes. Körkemdık şyndyq pen tarihi şyndyqty şatastyrmau kerek.
Al «Onşaqty salt atty men az ǧana toptan qūralǧan» degen mäselege kelsek, bız de köp adam jinaǧymyz keldı. Qarjynyŋ tapşylyǧy men uaqyttyŋ qyspaǧyn joǧaryda aittym. Sol körınıske köp adam şaqyrdyq, bıraq sonşalyq adam ǧana jinai aldyq. Köbı bergen aqşamyzdy azsynyp kelmei qoidy. Ahaŋ üşın dep atyn tegın bergen, qara köbeitıp qatarda jürgen qazaqty bız körgenımız joq. Kerısınşe bergen aqşamyzdy azsynyp, özımızge ökpe aitty. Olardıkı de dūrys şyǧar. Bıraq qarjymyzdyŋ basymyzǧa tartsaq aiaǧymyzǧa jetpei tūrǧanyn olar qaidan bılsın?! Keide adam köp jinalsa, kiımımız jetpei qinaldyq. At äbzelderınıŋ özı az. Būrynǧynyŋ at äbzelderı el ışınde mülde azaiǧan. Qaiys noqta, jügen degen joqtyŋ qasy. Amal joq, aldyŋǧy tūrǧan attardy ädemılep erttep, qalǧanyn sonyŋ köleŋkesıne jasyrdyq. Mäselen, Qappas pen Ǧazymbek ekeuı ketıp bara jatatyn körınısınde qoi aidap bara jatuy kerek edı. Kelısken adamymyz tap tüsıretın künı är qoiyna 500 teŋgeden aqşa sūrady. Oǧan da maqūl desek, «kelısken uaqytta bastamadyŋdar, men endı ana qyrǧa jaiuym kerek» dep onsyz da jaiyp jüretın jerınen ärı aidap äketıp qiyn qyldy. Amal joq, auzymen aitqyzyp körınıske tüsırdık. Eŋ soŋy körınıste de kemınde 100 salt atty, keiınnen 50-60-aq bolsyn dep josparlaǧanbyz. Daiyndyq barysynda jaǧdaiǧa säikes ol san kemi-kemi naqty 30 atqa toqtap, ielerımen kelıstık. Taŋǧy törtte bastalǧan tüsırılımge sonyŋ qanşasy keldı dep oilaisyz? Törteuı ǧana. Ekı at keşıgıp keldı. Böreneden kelsap jasaǧan Sudyr Ahmettıŋ mysalyndai sonymen ssenariide 100 at dep jazylǧan körınıstı 6 atpen tüsıruge mäjbür boldyq.
Satqyndyqtan sorladyq
– Özıŋızge qai akterdıŋ alǧan rölı köbırek ūnady? Filmde Ahaŋnyŋ türmede köp qinau körmeuınıŋ sebebı nede?
– Akterlerdıŋ bärıne rizamyn. Degenmen sonyŋ arasynda Qappastyŋ keiıpkerın atar edım. Sol keiıpker arqyly satqyndyqtyŋ tabiǧatyn körsetuge tyrystyq. Röldı oinaǧan Ūlan Bolatbek te obrazdy tamaşa aşty.
– Sol bır Qappastyŋ satqyndyǧynan latyn men töte jazudy dauysqa salǧanda, töte jazudy jaqtaityndar bır dauyspen jeŋılgen joq pa?
– Ras. Mysaly, osy bır dauys basymdyǧy degen körkemdık äsıreleu sekıldı körınuı mümkın ǧoi, iä? Būl bıraq tarihi şyndyq. Şeşuşı jiynda ekı tarap teŋ bolyp, soŋynda bır adamnyŋ dauysy latynǧa auyp ketkenı turaly naqty derek bar.
Ahaŋnyŋ äuletı – 100 jyl quǧyn körgen äulet. Ol turaly 100 serial tüsırseŋ de köptık qylmaidy. Bıraq Ahaŋ däuırınıŋ aqiqatyn aşu, äsırese, Ahaŋ turaly film tüsıru oŋai emes. Ahaŋa degen jauapkerşılıktı bylai qoiǧanda, ol kısı turaly materialdardy sūryptap paidalanudyŋ özı oŋai emes. Öitkenı Abai turaly Abaidyŋ közın körgen kısılerdıŋ estelıgı bar. Bıraq Ahmettı körgen, qasynda jürgen adamdardyŋ bıreuınıŋ jazǧan estelıgı joq. Atap aitqanda, Ahaŋ turaly derektıŋ köbı – qūjattyq derekter. Al qūjattyq derekterge taianyp, film tüsıru oŋaiǧa soqpaidy.
-Abai filmınde Qaiymǧa qinaudyŋ ne türın körsetıp edıŋız, būl filmde Ahaŋa qolyŋ batpaǧan siiaqty.
-Ahaŋ – aiauly tūlǧa. Sondyqtan ony filmde ūrǧyzyp, qinatqym kelmedı, aiadym. Ekınşı jaǧynan, qinaudyŋ täsılderı Ahaŋǧa äser etpeitının sol kezdegı tergeuşıler de bılgen. Ol turaly qūjattyq derek te bar. Ahaŋnyŋ eden juyp jürgenınıŋ özı bızge auyr tidı. Bıraq sondai bır körınıs kerek boldy.
