Bügınde adamzat balasynyŋ tūrmys-tırşılıgın internet qūraldarynsyz elestetu mümkın emes. Onyŋ ışınde äleumettık jelıler qoǧam ömırıne dendep endı. Mysaly, elımız boiynşa Instagram-ǧa – 12,1 mln., Facebook-qa – 2,6 mln., al nebärı ekı jyldyŋ ışınde TikTok-qa 14,1 mln. azamat tırkelgen.
Olar ärbır jannyŋ ajyramas bölıgıne ainaldy. Būl – bügıngı ömır şyndyǧy! Dese de, taiaqtyŋ ekı ūşy bolatyny sekıldı, olardyŋ paidaly jaqtarymen qatar, ziiany da jetkılıktı. Äleumettık jelıge besıkten belı şyqpaǧan balalar men älı oŋ-solyn tanyp ülgermegen jasöspırımderımızdıŋ üiır boluy ata-analardy qatty alaŋdatady.
Şekteusız taratylymdaǧy äleumettık jelıler paidaly bılım alyp, ünemı qozǧalysta boluy tiıs balalardyŋ altyn uaqytyn ūrlaǧanymen qoimai, olardyŋ densaulyǧyna, psihikasyna da terıs äser etude. Äsırese, balalar arasynda keŋ tanymaldylyqqa ie TikTok-tyŋ jastarymyzǧa ruhani ziiany artyp keledı. Ökınışke qarai, bügıngı jastar ata-baba tälımımen emes, negızınen, «tik-tok» arqyly tärbielenıp jatyr. Onda paidaly kontentpen qatar, balany jaǧymsyz ädetter men terıs qylyqtarǧa bastaityn beinematerialdar da jetkılıktı.
Türlı oiyndardy jarnamalau, onlain kazino, strimder arqyly ädepsız äreketter körsetu, tıptı pornografiia, suisidke şaqyru, bylapyt sözder men beiädep körınısterge toly rilstar da osy TikTok arqyly taraluda. Olardy balalar tek qarap qana qoimai, zorlyq-zombylyqtyŋ qūrbany da bolyp, oiynqūmarlyq dertıne ūşyrauda. Bızdermen köptegen ata-äje, äke-analar kezdesken saiyn osy mäselenı jiı köteretın boldy. Haip quyp, prank degen jeleumen ar-ūiattan attau ädetke ainaldy. Qoǧamda janaşyrlyq, meiırım, qamqorlyq, aianyş, obal men sauapty bılu, qanaǧat pen qaiyrym, ıltipat pen ızet ornyna qatygezdık, aiausyz ozbyrlyq, aldap, arbau, ötırık, ösek, maqtanşaqtyq etek alyp barady. Mektep oquşylary arasynda bır-bırıne älımjettık jasap, qatygezdık jasau faktılerı de äleumettık jelıler arqyly keŋ taraluda.
Jelınıŋ osyndai ziiandy saldarlaryn eskere otyryp, bırqatar älem elderı TikTok-qa şekteu qoidy. Mysaly, Ündıstan ūlttyq qauıpsızdıgımızge qater töndıredı dep, 2020 jyldan bastap TikTokqa tolyqtai tyiym saldy. İndoneziia 2018 jyldan bastap uaqytşa şekteu qoidy. Bauyrlas Özbekstan 2021 jyldan bastap Tik-Tokqa tyiym saldy. Qyrǧyz elı de şekteu engızdı.
Al AQŞ Ükımetı TikTok-qa ışınara şekteu engızdı. Eurodaq elderı de öz şeneunıkterınıŋ telefondaryna TikTok ornatuǧa tyiym saldy. Al TikTok-ty oilap tabuşy, iaǧni Qytaidyŋ özı de kämelettık jasqa tolmaǧan balalarǧa «arnaiy bala – TikTok» kontentın ūiymdastyrǧan. Qytaidyŋ özınde balalar tiktoktyŋ tolyq formatyn paidalana almaidy, naqty şekteu qarastyrylǧan.
Jalpy, memlekettıŋ bolaşaǧy bızdıŋ jetkınşek ūrpaqtyŋ ruhani, moraldyq bet-beinesıne bailanysty. Sondyqtan bolaşaq ūrpaqty ūlttyq qūndylyqtar negızınde tärbielep, syrttan kelgen moraldyq qauıp-qaterge tötep berıp, ūlttyq kodymyzdy saqtaudyŋ tetıgın qoǧam memleket bolyp bırge qalyptastyru kerek. Būl – bızdıŋ bolaşaq ūrpaqty ruhani qūldyraudan saqtap, ūltymyzdy jaŋa deŋgeide qalyptastyratyn Ūly küres! Sondyqtan atalǧan äleumettık jelınıŋ ūlttyq qauıpsızdıgımızge, jastarymyzdyŋ moraldyq bet-beinesıne, densaulyǧy men psihikasyna töndıretın qaupın eskere otyryp, el Ükımetı mynadai ıs-şaralardy qolǧa aludy qajet:
- Juyrda qabyldanǧan onlain platformalar zaŋyna säikes TikToktaǧy adamzattyŋ moraldyq jäne taǧy basqa qūndylyqtaryna qarsy keletın, iaǧni zaŋǧa qaişy barlyq kontentterge şekteu qoiu.
- Balalardyŋ sanasyn ulaityn, türlı terıs aǧymdarǧa elıktırıp äketetın, olardyŋ sanasynda qoǧam turaly tüsınıktı dūrys qalyptastyrmaityn kontentterdı būǧaulau.
- TikTokty kämelettık jasqa tolmaǧan balalar üşın qataŋ şekteu nemese Qytai täjıribesındegıdei balalarǧa arnalǧan balama formatyn ǧana qoldanudy engızu.
Erlan SAİROV,
Mäjılıs deputaty
