Jaqynda «Tıl turaly» zaŋnyŋ qabyldanǧanyna 30 jyl toldy. Osy oqiǧaǧa orailastyryp Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev memlekettık tıldıŋ mereiın asyryp, aiasyn keŋeituge eleulı eŋbek sıŋırgen bır top adamǧa alǧys hat joldady. «Sälemnıŋ de sätı bar» degendei, Alǧys hat aluşylardyŋ köş basynda tūrǧan memleket jäne qoǧam qairatkerı, akademik Myrzatai JOLDASBEKOVPEN tıl töŋıregınde äŋgımelesken edık.
Täuelsızdık qarsaŋyndaǧy sılkınıs
– Tıl turaly küres qaşan bastaldy? «Tıl turaly» zaŋnyŋ qabyldanuyna ne türtkı boldy?
– Tıl turaly küres ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda bastaldy. Atap aitqanda, tıldıŋ märtebesı turaly mäsele eşbır jiynnan qaǧys qalyp körgen joq. Öitkenı ol kezde bızdıŋ tılımız, ar-ūjdanymyz, mädeniet, tarihymyz tabanǧa taptaldy. Qazaq tılı törge oza almai, esıkten syǧalap qaldy. Mäselen, bır auditoriiada 1000 adam otyrsa, sonyŋ 999-y – qazaq, bıreuı orys bolsa, bärımız basymyzdy şūlǧyp, orysşa söiledık. Mıne, osydan baryp azamattarymyz öz ana tılınıŋ märtebesı üşın küreske şyqty. Onyŋ basy-qasynda halqymyzdyŋ ülken aqyny Mūhtar Şahanov ınımız jürdı. Ärine, tıl üşın köşede aiqailaǧan bır basqa da, keŋsede otyryp ärtürlı aǧymdarmen küresu – bır basqa. Menıŋ qasymda sol kezde Sauytbek Abdrahmanov, Tölen Äbdıkov, Seiıt Qasqabasov siiaqty myqty azamattar boldy. Ortalyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Kolbinnıŋ Qazaqstanǧa basşylyqqa keluı el ışınde ülken tolqu tudyrdy. «Qazaqstannyŋ basşysy qazaq boluy kerek» dep narazylyqqa şyqqan jastar Keŋes Odaǧynyŋ sıresıp jatqan seŋın būzdy. Būl kürestıŋ soŋy «Tıl turaly» zaŋdy qabyldau kerek degen talappen ūştasty.
– Zaŋ qabyldanǧan kezde jeŋıp tūryp jeŋılgenderıŋız qalai?
– Men 1988 jyldyŋ köktemınde Qazaqstan ortalyq partiia komitetı ideologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp taǧaiyndaldym. Ortalyq partiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy Özbekälı Jänıbekov edı. Zaŋ qabyldau üşın tıl turaly bırneşe kezdesuler, jinalystar ötkızdık. Jiyn ötkızemız dep estımegen sözımız joq. Bızge «jinalysty tılder sezı dep ötkızıŋder, qazaq tılı qoǧamy demei, tılder qoǧamy dep qūryŋdar» degen qataŋ tapsyrma berıldı. Bıraq oǧan qazaq köngen joq. Äbdıuäli Qaidar, Salyq Zimanov, Safuan Şäimerdenov, Ömırzaq Aitbaev bastaǧan akademik, ǧalym, jazuşylarymyz qatty qarsy tūrdy. Būl qazaqtyŋ 86-jyldan keiıngı buyrqanyp tolquy edı. Sonymen «Qazaq tıl qoǧamyn» qūryp tarqadyq ta, Ortalyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysy Anufriev aitqan tapsyrma oryndalmai qaldy. Ertesıne menı Anufriev şaqyryp «Būl ne jaǧdai?» dedı. «Halyq solai talap ettı, solai şeşıldı» dedım. Osydan keiın Şahanov bastaǧan azamattar «Tıl turaly» zaŋ qabyldau kerek degen talapty köterdı. Būl bızge «halyq talap etıp jatyr» dep aituymyzǧa öte oryndy boldy. Bıraq bilık basyndaǧylardan az kedergı körgenımız joq. Olar ekı tıl de memleket tılı boluy kerek deidı. Sol kez ǧoi Şerhan aǧamyzdyŋ Parlamentte «2 tıl jylanda ǧana bolady, bızde memleket tılı bır tıl boluy kerek, ol – qazaq tılı» dep aiqailaityny. Respublikanyŋ tükpır-tükpırınen hat qarşa jauyp jatatyn. Sonda hat jazǧan qazaqtyŋ bärı torǧaidai şyryldap özınıŋ ana tılın sūraidy, basqa eşteŋe talap etıp jatqan joq. Būl bızge de ülken syn boldy, syn saǧatta halyq jaǧyna şyǧuymyz kerek boldy. Sonymen qaramaǧymdaǧy jıgıtterdı jiyp alyp, halyq jaǧynda bolamyz, memleket tılı qazaq tılı ǧana boluy kerek dep şeştık. Eldıŋ talaby küşeie tüsken soŋ, öz atymnan Ortalyq komitettıŋ bırınşı hatşysyna memlekettık tıl jönınde hat daiyndatyp, hatta memleket tılı qazaq tılı bolsyn degen talapty jazyp, Kolbinge kırdım. «Mynadan keiın menı ornymda qaldyrmaidy ǧoi, qyzmetten bosatady, qalai degende de bız halyqtyŋ küresın qoldaiyq» dep qol astymdaǧy jıgıttermen qoştasyp şyqtym. Maǧan da oŋai bolǧan joq. Ol kezde Ortalyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysynyŋ pıkırıne qarsy söz aitu qiyn. Kolbin aparǧan hatymdy oqyp otyrdy da, hattyŋ soŋyndaǧy memlekettık tıl bıreu boluy kerek, ol tek qazaq tılı boluy şart degen talapty, oǧan qol qoiǧan men ekenımdı körıp, basy sylq ete qaldy. Bırazǧa deiın ündemei otyrdy da, azdan soŋ basyn köterıp «A chto togda s russkim iazykom?» dedı. Soŋynan «Vozmojno, tak i pravilno» dedı. Sonymen 1989 jyly 22 qyrküiekte «Tıl turaly» zaŋ qabyldandy. Alaida aŋqyldap jürıp Kolbinnıŋ, onyŋ töŋıregındegılerdıŋ ädıs-ailasyn aŋǧarmai qaldyq. «Qazaq tılı – memlekettık tıl, orys tılı – ūltaralyq qatynas tılı» dep bekıttırıp jıberdı. Söitıp bız jeŋıp tūryp, oilamaǧan jerden jeŋıldık te, orys tılı ūltaralyq tıl bolyp, qazaq tılınen de biık bolyp şyǧa keldı. Osy zaŋnyŋ kesırınen qazaq tılınıŋ memlekettık märtebesı öspei qaldy.
– Egemendık alǧan, «balapan basyna, tūrymtai tūsyna» tartqan kezde Kolbin kezındegı zaŋdy bırden özgertıp jıberuge mümkındık bolmady ma?
– Ol kezde jaǧdai basqaşa boldy. Sebebı 7,5 myŋ şaqyrym şekaramyz aşyq jatty. Arǧy jaǧynda qydiyp alyp el otyrdy. Onyŋ üstıne, täuelsızdık alǧan kezde qazaqtyŋ sany elımızde 39-aq paiyz boldy. Halyqtyŋ sanyn bylai qoiǧanda, äskerdıŋ negızgı qūramy özge ūlt ökılderı bolatyn. Mūny oilanbau mümkın emes. Söitıp qysqa jıp kürmeuge kelmei qaldy.
Tılınen aiyrylǧan ūlt eldıgınen de aiyrylady
– Al qazır şe? Endı kımge jaltaqtap otyrmyz?
– Täuelsızdık alǧanymyzǧa 30 jyldai boldy. Elbasynyŋ «halyqtyŋ bırlıgı, eldıŋ yntymaǧy» dep aityp jürgenı de dūrys. Keşegı el basqarǧan bilerımız de yntymaq, bırlıktı därıptep keldı emes pe?! Dei tūrǧanmen, tılımızdıŋ taǧdyryna nazar audarmasa bolmaidy. Sebebı tılınen aiyrylǧan ūlt eldıgınen de aiyrylady. Alaş kösemderı de osy tıl mäselesın aityp zarlap öttı. Olar halyqqa jau emes edı, kerısınşe, halyqtyŋ naǧyz janaşyrlary edı. Amal ne, halyqqa sözı ötetın bılıktı adamdardyŋ bärınıŋ tılın kestı. Al qazır zamanymyz jaqsy, täuelsız memleketpız. Qazaq tılı turaly tereŋdep oilanatyn kez keldı. Tıl, ūlt turaly küres eşqaşan toqtamaidy. Qazaqtyŋ tözımımen betaldy oinauǧa bolmaidy. Qazaqtyŋ oiyndaǧysy oryndalmai eşqaşan toqtamaidy. Bızdıŋ tabanymyzdyŋ astynda babalarymyzdyŋ neşe qabat qany jatyr. Olar osy täuelsızdık üşın kürestı. Bıraq olar jete almady, bız jettık. Bız sony ūmytpauymyz kerek.
El-jūrtpen aqyldasa otyryp, Pavlodar, Petropavl qalalarynyŋ da atyn özgertu kerek edı. Qalyŋ elmen aqyldassa, şeşılmeitın mäsele joq. Paveldıŋ qazaqqa, Qazaqstanǧa ne paidasy tigenın eşkım bılmeidı. Sol ekı qalanyŋ bıreuıne Sätbaevtyŋ, bıreuıne Abylai hannyŋ aty sūranyp tūrǧan sekıldı.
– Būl aita-aita äbden jauyr bolǧan äŋgıme ǧoi. Bıraq aitumen oŋalǧan eşteŋe joq sekıldı. Tek Prezident Toqaevtyŋ «qazaq tılı ūltaralyq tıl bolady» degen sözı qazaqqa ülken medeu boldy.
– İä, aitudan kende qalyp jatqan joq. Bıraq bilık batyldyq tanyta almai otyr. «Tıl turaly» zaŋdy qabyldaǧan kezde bız tabandy jūmys jürgızdık. Orystıldılerdı, orys ūltynyŋ ökılderın jinap bırneşe ret keŋes te ötkızdık. Qazaq memleketı bolǧan soŋ memlekettık tıl qazaq tılı boluy kerek dep jönın aittyq, olar da qoldady. Balalaryn qazaq mektepterıne bergen orystar da köp boldy. Keiın osy ürdıstı jalǧastyra beru kerek edı. Qazır de tüsındıru, üilestıru jūmystaryn jürgızse, orystar qarsy bolmaidy. Endıgı äŋgıme bilıktıŋ aqylmen qazaq tılınıŋ yqpalyn arttyruǧa belsendı jūmys jasauyna tırelıp tūr. Solqyldaqtyqty endı qoiu kerek. Latyn älıpbiıne köşuge bailanysty qazaq tılı turaly zaŋ qabyldap jıberudıŋ de retı kelıp tūr. Būl zaŋ qabyldansa, tıldıŋ märtebesı bırden öser edı.
Prezidenttıkke ümıtkerlerdıŋ bärı de sailau aldynda memlekettık tılden emtihan tapsyrady. Endeşe memlekettık qyzmet ısteimın degenderdıŋ bärı de memlekettık tılden mındettı türde emtihan tapsyrulary kerek. Memlekettık qyzmetke keletın adam mındettı türde memlekettık tıldı bıluı kerek. Sonda ǧana memlekettık tıldıŋ märtebesı ösedı.
Älıpbidıŋ älegı eldı ekıge jarmasyn…
– Latyn älıpbiıne köşu jönınde ne aitasyz? «Ala qoidy böle qyryqqan» älıpbi eldı ekıge jarmai ma?
– Latyn älıpbiıne köşu – öte dūrys şeşım. Bıraq latynşaǧa qazaq mektepterı ǧana köşıp, orys mektepterı köşpei, kirillisada qalatyn boldy dep otyr. Osynyŋ saldarynan qaladaǧy qazaqtar balalaryn orys mektepterıne berıp jatyr. Orystıldı mektepterde oqityn balalardyŋ denı – qazaq balalary. Sonda būl qazaq halqyn ekıge böletın bolyp tūr. Būl – ūlttyŋ, tıldıŋ taǧdyryna qatysty ülken mäsele. Odan soŋ, orystıldı, qazaqtıldı dep bölmei, mektepterdıŋ de bır tılge – memlekettık tılge köşetın mezgılı jettı.
– Bolaşaq qoldanysqa eneiın dep tūrǧan, şikılıgı köp, äbden pıspegen älıpbidı oqyp jünjıgenşe, üirengen kirill qarpınde qala bereiık dep jürgender de bar.
– İä, tolyq kemeldenbegenı ras ta şyǧar. Bızden būryn latyn älıpbiıne köşken türkı tıldes bauyrlarymyz da bırden kemeldı, jetılgen älıpbi jasai alǧan joq. Neşe ret özgertuler engızıp, kemeldendıru üstınde. Bız de būdan qaşyp qūtyla almaimyz. Ony ömır men uaqyt tüzetedı. Dese de, älıpbi auystyru b-ny b-men auystyra salu emes. Ol qazaq tılınıŋ ışkı erekşelıgıne, fonetikalyq, grammatikalyq zaŋdylyǧyna baǧyna otyryp jasaluy kerek dep esepteimın. Būl jönınde, negızınen, tıl mamandarynyŋ aitqanyn tyŋdau kerek.
Oqulyq –Konstitusiiamen teŋ
– Qazaq tılındegı oqulyqtar jönınde ne aitasyz? Ata-analar arasynda «oqulyqty oquşyny qoiyp bız tüsınbeimız» degen sözdı köp aitady.
– Qazırgı oqulyqtardyŋ sapasy syn kötermeitını ras. Keŋes ökımetı kezınde oqulyqtardy arnauly mamandar, pedagogtar neşe ret talqydan ötkızıp otyryp jazatyn. Men oqulyqty Konstitusiiamen bırdei baǧalaimyn. Sondyqtan oqulyq jazatyn adamnyŋ bılımı tıptı tereŋ boluy kerek. Al qazırgı jaǧdaidy özıŋız bılesız, kez kelgen adam oqulyq jazady. Oqulyq jazǧyştar köbeiıp kettı. Oqulyqtyŋ sapasyn tekseretın tek memlekettıŋ özı boluy kerek.
– Mektepterde ūlttyq tärbienı küşeitudıŋ qandai amaly bar?
– Ūlttyq tärbie, şynymen, älsıredı. Halyqtyŋ talǧamy da tömendep barady. Ūlttyŋ dästürın saqtau üşın ūlttyq tärbienı küşeitu kerek. Menıŋşe, ūlttyq tärbienı qaita qalpyna keltıru üşın mektepterdıŋ, joǧary oqu oryndarynyŋ bärınde qazaq ädebietın oqytu kerek. Tärbie, ädet-ǧūryp, salt-dästürdıŋ bärı ädebietten keledı. Qazır Aqan serını, Bırjandy, Mūhitty bılmeitın jastar ösıp keledı. Adamnyŋ aqylyna syimaityn, ne sözınde, ne sazynda män joq, qazır aitylyp, qazır ūmytylatyn änder qaptap barady. Sonyŋ saldarynan köpşılıktıŋ talǧamy da tömendegen. Osy tūrǧydan alǧanda, baǧzy zamandardan halyqpen bırge jasasyp kele jatqan än-küilerdı ūrpaq sanasyna sıŋırıp, ūlyqtaudy eşqaşan esten şyǧarmaudyŋ jönı bölek.
Qazır qyz-kelınşekter de şaşyn jaiyp jürudı ülken sänge ainaldyryp aldy. Al şyn mänınde qazaq ūǧymynda äieldıŋ şaşyn jaiuy – öte jaman yrym. Būryn äjelerımız qyzdar şaşyn jaisa «äi, közıŋe bırdeŋe körıneiın dep otyr ma, jap şaşyŋdy» deitın. Jastai jesır qalǧan qazaq äielderı ǧana şaşyn jaiyp jıberıp, betın tyrnap joqtau aitatyn bolǧan. Bız ondaidyŋ şetın kördık. Qysqasy, ardaǧynan, bar qymbatynan aiyrylǧan jesırler ǧana şaşyn jaiǧan. Al qazır köşede şaşyn jaiyp jalbaŋdatyp jüru qazaq qyzdary men äielderınıŋ ädetıne ainaldy. Al ırgemızdegı türıkmender men özbekter öz ūlttyq kiımın qazırgı zamanǧa yŋǧailap kiiudı dästürge ainaldyrdy.
Şapan mazaqqa ainalmasyn
– Dombyra men qobyzdyŋ qazırgı nasihaty qandai?
– Dombyra men qobyz – qazaqpen bırge tuyp, bırge jasasyp kele jatqan kiemız, qasietımız. Būl ekeuı de – qazaqtyŋ syrlasy, mūŋdasy. Osy qūdırettı ekı muzyka aspaby bır kezderı jetımsırep qaldy, osyny ūlyqtau jönınde aityp jürıp, keiın «Qazaqstan» kanalynan ekı habar ötkızdık. Onyŋ bırın Älquat Qazaqbaev, endı bırın Janǧali Jüzbaev jürgızdı. Būl jūrtqa da ūnady. Prezidentımız Ūlttyq dombyra künın bekıttı. Bıraq ol dombyrany sol künı ǧana daŋǧyrlata berumen şektelmeu kerek. Būl merekege jyl boiy daiyndyq jasalyp, josparly türde ūlt mūrasyn nasihattauǧa arnaluy kerek. «Dombyra daridy, qobyz qonady», dombyra daryǧan, qobyz qonǧan azamattardy da alaqanǧa salyp älpeşteuımız kerek.
Qazırgı dombyraşylarǧa küi tart deseŋ, dombyrasyn sabalap ala jöneledı, küidıŋ atyn, onyŋ tarihyn, şyǧu sebebın köbı aitpaidy. Küi tarihyn keibıreuı bılmeidı. Qazaqta «küidı myŋ adam tyŋdaidy, bır adam tüsınedı» degen söz bar. Eger küidıŋ aŋyzyn aitpasaŋ, ol küi tüsınıksız bolady, ekınşıden, halyqqa tolyq jetpeidı. Säken Seifullin quǧyn-sürgın körıp taryǧyp jürgende elıne kelıptı. Elınde ataqty bır küişı bar eken (atyn ūmyttym), sol kısıden küi tyŋdaǧan eken. Ana kısı är küidıŋ tarihyn aityp otyryp şertken eken deidı. Sonda Säken «oi, şırkın-ai, sız maǧan qūlyndy bie jetektetkendei boldyŋyz ǧoi» degen eken. Küi qadırın bılgen degen osy.
– Dombyra jiyp jürgenıŋızdıŋ sebebı nede?
– Jas künımnen küige beiım östım. «Tolǧau», «Qosbasar» degen küilerım bar. Qazır dombyra jinap jürmın. Qolymda ärtürlı şeber jasaǧan 21 dombyra bar. Jūrttyŋ köbı küidı, küidı şertuşını ǧana bıledı de, dombyra jasaǧan şeberdı eşkım bıle bermeidı. Sondyqtan myqty şeberlerdıŋ qolynan şyqqan dombyralardy jinai bastadym.
Almatyda dombyra jasaityn Romanenko degen ataqty şeber boldy. Ol kezde men student edım. Şeberhanasyna baryp, dombyra jasaǧanyn körıp otyratynmyn. Ol kezde dombyranyŋ baǧasy 20 rubl edı. Al bızdıŋ şäkırtaqymyz 22 rubl bolatyn, aqşamdy qimai bır dombyra satyp almappyn. Bügın ökınemın, bıraz aqşamdy qiyp, sol kısınıŋ dombyrasyn satyp alyp qoisamşy dep. Qazır Romanenkonyŋ dombyrasy Stradivaridıŋ skripkasy sekıldı baǧalanady. Keiın sol kısınıŋ dombyrasyn eldıŋ qolynan aldym. Ol – Romanenkonyŋ 1956 jyly jasaǧan dombyrasy. Odan basqa, Mūsa Ädılovtıŋ 4 dombyrasy, Jaqsylyq Ospanovtyŋ 4 dombyrasy bar. Sūltannyŋ da, Jolauşynyŋ da, Azattyŋ da, Qazaqstanǧa belgılı özge şeberlerdıŋ dombyrasy bar.
– Ūlttyq kiımımız de ūmytylyp bara jatqan joq pa?
– Ūlttyq qūndylyq qūldyraǧan däuırde ūlttyq kiımnıŋ de küiı ketıp tūr. Nauryz merekesı künı ǧana erkekter şapan kiıp, äielder oramal tartady. Jazalasa «at-şapan aiyp» kesken, syilasa «şapan jauyp, at mıngızgen» qazaq şapannyŋ rölıne äste nemqūraidy qaramaǧan. Şapandy kım körıngen jauyp, kım körıngen kie bermegen. Būryn şapan kiiu degen ülken abyroi bolatyn. Ata-babamyz äspettep ketken şapan qazırgı qazaqtyŋ arasynda mazaqqa, kelekege ainalyp bara jatqany ökınıştı!
