Ūialy qasqyr. Ai dala

Sol jyly qys erte tü­sıp, kärıne mıne keldı. Qaraşanyŋ basynda būrq-sarq borandatsa, jeltoqsan tumai sary aiaz saqyldap tūryp aldy. Terıskeiden soqqan üskırık ertelı-keş azynaidy. Bärınen qiyny örıstıŋ tarylǧany edı. Beluardan qar tüsıp, jylqy bıtken tebındei almai qyrylatyn bolǧan soŋ, el daladan auylǧa aidap äkelgen. Sauyn siyr men ūsaq malǧa jinaǧan azyn-aulaq şöp qaisyna jetsın, qaŋtardyŋ töbesı körınbei jatyp ortalandy.

Jūrt ne ısterın bılmei aŋ­tarylǧan osyndai qytymyr künnıŋ bırınde atam atqa qonyp, auyldan on bes şaqyrymdai jerdegı Ospan qoişyǧa kettı. Keşke: – Kelıstım, qoi-eşkını otaryna qosyp baǧatyn boldy, – dep keldı. – Qys­­tauynan ary qaraiǧy qūba jondardy qar almapty, säuırge deiın örısı tarylmaityn türı bar. Retı kelgende jylqyny da solai qarai bettetermız.
Keşke däm üstınde kürk-kürk jötelıp, mazasy ketıp otyrdy.
– Men, sırä, erteŋ jolǧa şyǧa almaspyn, süiek-süiegımdı kemırgen bır dert dıŋkemdı qūrtyp barady, – dedı äkeme. – Qoi­dy Ospanǧa sen aidap apar.
– Mektepte sabaǧym bar ǧoi, jeksenbıge deiın bosai almaimyn, – dep kümıljıdı äkem.
– Oǧan deiın tabany kürektei bes kün, – dep keiıdı atam. – Al qoi-eşkı şöpten qysyp edık, bırınıŋ jünın bırı jei bastady.
– Ornyŋa mūǧalımderdıŋ bırı sabaq bere salmai ma? – dedı äjem äkeme.
– Maŋaidaǧy qoişylarǧa qoi qosatyn jalǧyz bız be? Toǧyz äieldıŋ tolǧaǧy bır künde keldı degendei, üşeuı keşe sūranǧan. Solardyŋ barlyq sabaǧy menıŋ moiynymda.
– Qalai deseŋ de jeksenbını to­satyn jaǧdai joq, – dep ke­sıp aitty atam.
– Onda, – dedı äkem maǧan qarap, – Ospannyŋ qystauy alys emes, mynau da aidap aparady.
– Qarşadai balany qaqaǧan qysta sendeltpeksıŋ be?!
– Qarşadaiy nesı?! On ekıge toldy, biyl jetını bıtıredı.

***

Jolǧa erte şyqtym, qoidy auyldan ūzai bere kezıkken şige jarty saǧattai jaiyp alǧanym bolmasa, bögelgen joqpyn. Synyq müiız serke bar edı, sol alǧa tüsıp alyp, soza tartty da otyrdy. Bıren-saran toqty-torym keiındese, üiden ere şyqqan Aqtös düregei äupıldep quyp äkeledı.
Kün tüske tarmasqanda Os­pannyŋ qystauy körındı. Bırneşe it jarysa ürdı, sol qol jaqtan salt attyly şauyp şyqty. Taiau kelgende tanydym, Ospannyŋ biyl äskerden kelgen ortanşy ūly Qadyr eken.
– Assalaumaǧaleikum! – dep sälem berdım janyma kelıp atynyŋ basyn tartqanda.
– Uaǧaleikum! – dedı ol. – Būl kım desem, Zeinolla mūǧalımnıŋ balasy ekensıŋ ǧoi. Äkeŋ aman ba?
– Aman.
– Aman bolsa, qys ışınde senı nege qoi soŋyna salyp qoia bergen?
– Mektepte sabaǧy bar, qoly timedı.
– Solai de.
– Özıŋız qoi jaia şyǧyp pa edıŋız, otar körınbeidı ǧoi.
– Joq. Bırer kün boldy, auyldy ūialy qasqyr toruyldap jür. Sonyŋ ızın kesıp köreiın degem. Osy kele jatqanda ana Aidaharly jaqty aryltyp kelemın.
– Dalanyŋ aŋ-qūsyn qyryp bıtıp, auylǧa auyz salaiyn degenı me?!
– Qys mynau, künde boran, künde aiaz. Aŋ atauly Betpaqtan asyp, Şuǧa auǧanǧa ūqsaidy. Sodan keiın auyldy jaǧalamaǧanda qaitedı?!
– Özderı közge tüspedı me?
– Körınuşı me edı, jyryndy päle emes pe?
Moinyndaǧy myltyǧyn tüzep, edäuır jerdegı Aidaharlyǧa, odan qarly jazyqqa qarady.
– Būlar bır soiqan jasamai toqtamaidy, – dedı.

***

Qoily auyl erte tūrady ǧoi, qūlqyn särıde şai ışıldı. Men kiınıp syrtqa şyqqanşa Qadyr atymdy erttep qoiypty.
– Qanşa oǧyŋ bar? – dedı qolymdaǧy qos auyz myltyqqa qarap.
– Bır patrontaş tolyq, – dedım.
– Dūrys, – dedı. – Keşegı jolyŋa tüs te jeldırtıp otyr. Ai dalada tülkı-qoian kezıkse, quamyn dep bosqa äurelenbe. Ja­zyqtyŋ qary qalyŋ, atyŋ oppyǧa tüsıp ketse, maltyǧyp şyǧa almaidy.
– Äkeŋe sälem ait! – dedı osy kezde üiden şyqqan Ospan qoişy.
– Sau bolyŋyzdar! – dep atqa qondym.

***

Şaidan soŋ bır tostaǧan ezgen qūrt ışıp edım, sonyŋ qyzuy ma, taŋǧy suyq sezıle qoimady. Al ainala sarşūnaq aiazdan şaŋǧytyp tūr.
Tünımen şöpte tūrǧan tor ­bestı qamşy saldyrmai jortyp keledı. Osy aradan Atasu özenıne üş-tört şaqyrym qalǧanşa qūmdaq jon, at tızesı batatyn qar joq.
Qaida qarasaŋ da qan-sölsız bozarǧan bır älem, sūsty, suyq. Oŋ qaptalda döŋkigen Aidaharly qytymyr qysta būrynǧysynan da yzbarlana tüsken. Ūşqan qūs, jügırgen aŋ körınbeidı, myna bezbüirek dünieden bezıp ketkendei.
Qadyrdyŋ: «Auyldy ūialy qas­qyr toruyldap jür» degen sö­zı oiǧa oraldy. Sekemdenıp aldy-artymdy küdıktı şolyp şyqtym. Aidalada üiır-üiır qaraǧan-tobylǧydan basqa köz sürıner belgı joq. Jahanda jalǧyz qalǧandai qūlazydym.
Bızdıŋ auylda ne köp, qasqyr jaily äŋgıme köp. Üreiıŋdı ūşyratyn oqys oqiǧalar da bolǧan. Sonyŋ bärı aidalada jamyrap qoia berdı.
Aldyŋǧy jyly auylǧa audan ortalyǧynan Taijan degen milisiia keldı. Ülkenderdıŋ aituynşa, sonau Otan soǧysynan berı ūstatpai kele jatqan Dauylbai qaşqyn qysta Aişyraqtaǧy eldı saǧalap jür dep estıptı.
Sodan bır jetı jürdı. Mektepke jūrtty jinap: – Şyndaryŋdy aityŋdar! Kelgenı ras pa? Qaida kettı? – dep zırkıldedı: Odan jeke-jeke şaqyrdy. Maŋaidaǧy qystaqtarǧa bardy. Kün şyqsa par at jekken qaşaua şanasyn qoŋyraulatyp şauyp bara jatady, keş tüsse şauyp kele jatady.
– Iаpyr-ai! – deitın atam so­ŋynan qarap tūryp. – Baiaǧy şaş al dese, bas alǧan jalaŋtös belsendılerden aunysaişy!
Osylai ala qūiyndatyp jü­rıp, kelgen jaǧyna kettı-au. Ony sonda, qysqy ūzaq jolda qandai qater kütıp tūrǧanyn kım bılgen?! Arada on şaqty kün ötkende audanǧa baryp qaitqan Kädırsız zapperme janyŋ türşıgetın suyq habar alyp keldı.

***

Aişyraqtan otyz şaqyrym jer­degı Manaqa özenınıŋ Aqtau duanyna qaraiǧy müiısın qystap otyrǧan Ysqaq qoişy taŋerteŋ kömekşı şopanmen bırge qoidy örgızuge şyqqanda qoranyŋ janynan par at jegılgen şanany köredı. «Tündeletıp suyt jürgen būl kım boldy eken?» dep oilaidy.
– Au, kımsıŋ? – deidı dauystap.
Jauap bolmaidy.
Abailap taialsa, o, toba, qos at­tyŋ sauyryn qan japqan, tü­nımen şapqan ba, aqköbıktenıp qalş-qalş etedı.
Şananyŋ ışınde ekı qasqyr ja­tyr, bırınıŋ üstıne bırın aiqas­tyryp tastai salǧan. Büktetılıp qalǧan tülkı ışıktı kötergende astynan bylǧary sömke men tapanşa şyǧady.
Sodan ne kerek, Ysqaq qoiǧa kömekşısın jıberıp, özı şananyŋ ızıne tüsedı. Qystaudan ūzap şyqqanda qardyŋ üstınde äldene qaraiady. Astyndaǧy aty ürkektep osqyrynady. Myltyǧyn oŋtailap jetkende keude jaǧy bar, bökse jaǧy joq qasqyr men jūlym-jūlymy şyqqan şolaq tondy, adamnyŋ şaşylǧan sü­iegın köredı. Üreiı ūşyp qystau­ǧa qarai tūra şabady.

***

Kädırsız osylai ırkılgende jūrt jaǧasyn ūstady.
– Taijandy qasqyr jep ketken be?
– Ne bolypty?
– Aitsaŋşy?! – dep şulady.
– Şamasy qūla tüzde ketıp ba­ra jatqan at-şanaǧa qasqyr şapqan, – dedı Kädırsız. – Jetken bette attyŋ sauyryna auyz salǧan ekı-üşeuın Taijan atyp tüsıredı. Qalǧandary myltyqtyŋ gürsılınen bytyrai qaşqanda, ölgen börılerdı alyp ketpek bolyp kerı qaitady. Şanaǧa ekeuın salyp, üşınşısın äkeluge ketkende qasqyrlar qaitadan tap berıp, qos at şauyp ala jönelgen.
– Aidalada qarusyz qalǧan bai­ǧūsty üiırlı qorqau tırıdei talady-au! – dep şoşyndy därıger Bädelhan.
– Jemtıkke ainalǧan ūialasyn da qosa jegen ǧoi, – dedı Äbdıkärım mūǧalım.
Qūlaǧyma şybyn jany şyr­qyraǧan Taijannyŋ janūşyr­ǧan dausy keldı, tūla boiym tür­şıktı.

***

Kün arqan boiy köterılse de, sar­­şūnaq aiazdyŋ betı qaitpaǧan, ainala älı şaŋǧytyp tūr. Bar maŋai toŋazyta jüdep, köŋılıŋdı qūlazytady. Töŋıregındegı köp tau­dyŋ eŋsesın basyp, töbesınen qaraǧan Saŋǧyru biıgı ǧana qa­harly qysqa qasarysa zoraiyp, şyr­qau şyŋyna būlt qondyrmai asqaqtaidy. Odan bergı jalpaq jazyq tu bienıŋ jaiasyndai töŋkerılıp jatyr.
Oŋ qaptalda döŋkigen Ögıztau jaqtan beimälım saryn köte­rıldı, bırneşe qorqau qosyla ūly­ǧandai.
Jazǧannyŋ jazymy köp, moinyma asynǧan myltyǧymdy qolyma alyp, oqtadym.
Atasu özenınıŋ taldy arnasyna älı bes-alty şaqyrym jer bar, soǧan jetsem, auyl ar jaǧynda tiıp tūr.
Joldy öndırtıp alaiyn dep tor bestını sar jelıske saldym. Älden soŋ at qūlaǧyn qaişylap, äredık osqyrynyp, jürısınen jaŋyla berdı.
Iz keskensıp ainala jortyp jürgen Aqtös abalap alasūrdy. Älgı beimälım saryn köterılgen jaqtan ne körgenın bılmeimın, aibat şegıp, ūmtylyp bardy da şabalanyp kerı qaitty. Bırese attyŋ aldyna, bırese artyna şy­ǧyp ars-ars ettı.
O, toba! Oŋ qaptaldan ekı qasqyr körındı. Ekeuı de arlan bolar ırı, köldeneŋdep baryp toq­tady.
«Qadyr aitqan ūialy qasqyr­dyŋ maǧan kezıkkenı me?! – dep oi­ladym. – Onda qalǧandary qai­da?»
Olar alysta emes eken, älgı ekeuge äuelı üşeuı, sodan keiın törteuı kelıp qosyldy.
– Ūzyn sanyŋ toǧyz boldy ǧoi, – dedım. Nege aitqanymdy bılmeimın. Qoryqqan-qoryqpaǧanym da belgısız. Tūla boiym suynyp, köp qorqaudyŋ aldyndaǧy taiynşadai kökjalǧa jasqana qaradym.
Küdıktı oi azynap qoia berdı. Özenge aman jetsem – sau qalǧanym. – Al toǧyz qasqyr jūbyn jazbai tap berse, qūryǧanym.

***

Mūnysy nesı eken, qar jamylǧan tastaq jon dırıldeitındei. Joq, tor bestı qara terge malşynyp qalş-qalş etedı. Bır sät bügıle berıp şauyp ala jöneldı. Sol-aq eken, ūialy qasqyr şaşyrai jaiylyp soŋyma tüsıp berdı. Toǧyz emes, toqsan qasqyr qūiyla qaptaǧandai.
Tüz taǧysy qaşqandy öşıge, örşelene quady deuşı edı, jüregım auzyma tyǧyldy. Köp qorqaudyŋ aldynda aŋdyzdaǧan qos arlanǧa qarata dürkın-dürkın attym. Tor bestı myltyqtyŋ gürsılınen ürıktı me, älde sürınıp kettı me, būlt etıp jürısınen ja­ŋyldy.
Būǧan ne boldy desem, Aqtös bauyryna kırıp alǧan, aiaǧyna oratylyp, qyŋsylaidy.
Ekpındep taialyp qalǧan qas­qyr­larǧa üstı-üstıne oq jaudyrdym. Toǧyz qorqau qaita top­tanyp, endı qaptaldasa erdı. Jai ermei, ekı aralyqty eppen qysqartyp keledı. Lap qoiatyn ūrymtal sättı aŋdyp kele jatyr.
Işım alai-tülei, neşe türlı sūmyrai oi sumaŋ qaǧady. Qalyŋ qasqyr oq atqanyma qaramai tarpa bas salsa, ne ısteimın? Jantalasyp üşeu-törteuın sūlatarmyn, tas-talqanymdy şyǧaruǧa qalǧan beseuı de jetıp jatyr.
– Aldymen atymdy jaryp tas­taidy, – dedım özımmen-özım söilesıp. – Sodan keiın menı jäukemdeidı, odan Aqtöstıŋ janyn jahannamǧa jıberedı. Bärımızdıŋ şaruamyzdy bıtırgen soŋ toryny asyqpai jeuge kırısedı.
Esıme Taijan tüstı. Ol ne oilady eken? Üreiı ūşyp şapqan attyŋ soŋynan essız jügıre bergen bolar.
Al Aqtös tor bestınıŋ astynan şyǧatyn emes.
– Maǧan sen päle bolmasaŋ ne qylsyn?! – dedım. Eŋkeie bere qamşymen tartyp jıberdım. Qaŋq etıp attyŋ alqymyna tyǧyldy.
Myna jürıspen Atasudyŋ taldy arnasyna tüske tarmasa jetsem de jaqsy. Oǧan deiın oǧym bıtse şe?!
Patrontaşdy syrtynan syipap, qaptaldasqan qasqyrlarǧa qaradym. Ekı ara qysqara tüskendei. Qos arlan anadaidan aibat şegıp, taban astyndaǧy qardy alai-tülei boratty.
Seskenıp qaita-qaita attym. Soǧan eregıskendei älgı ekı kökjal jandaryna taianǧan ūialastaryn ars-ars talady.
Taldy arna men jaqyndaǧan saiyn ärı qarai yǧysa ma, jetkızbei dıŋkelettı. Atty jeldırtıp otyrǧanda, endıgı ılıgetın edım.
– Senı nege erttım! – dep aiǧailadym Aqtöske.
Tor bestınıŋ bauyryna eŋkeie berıp edım, būlt etıp arǧy jaǧyna şyqty. Maǧan, odan qaptaldaǧy qasqyrlarǧa jünı jyǧyla qarap, üreilı qyŋsylady. Zyp etıp qaitadan attyŋ astyna tyǧyldy.
Al toǧyz qorqaudyŋ jartysy endı sögıle bölınıp, tu syrtymdy orap alypty, sol qol jaǧyma qarai jortyp barady. Jyryndy päleler endı osylai ekı büiırden qusyraiyn degen ǧoi.
Aŋtarylyp Atasudyŋ taldy arnasyna qaradym. Ärı ketse üş şaqyrym jer. Soǧan ne tez ılıgemın, ne myna toǧyz jyrtqyş qos qaptaldan quyryp tübıme jetedı.
Tor bestı ūşqyr edı, qūiǧyta jönelse köp börı qūiryq tısteskenşe özennen aǧyp öte şyǧar edı.
Myltyqty qos qaptaldan qūrsaulaǧan qasqyrlarǧa qarata bırneşe ret atyp, attan tüstım.
Qos auyzdy oqtap, şürıppesın qa­iyr­ǧanda, Aqtös aiaǧymnyŋ astyna qyŋsylap jata qaldy.
– Senı atyp tastamaq bolǧanymdy qaidan bıldıŋ? – dedım. – Mende basqa laj joq qoi. Attyŋ aiaǧyna oralǧy bola berseŋ, bärımız de ana toǧyz qor­qau­dyŋ jemtıgıne ainalamyz.
Küşık künınen asyraǧan oǧan qa­byr­ǧam qaiysa qaradym.
O, jasaǧan! Mynandaida müsäpır, beikünä janar bolady eken ǧoi! Batar künnıŋ soŋǧy jalqynyndai sönıp bara jatqan qaraşyǧyna tılsız maqūlyq ataulynyŋ barlyq qaiǧy-mūŋy ūialap, azynap qoia bergendei.
Jüregım auzyma tyǧyldy.
– Tūr! – dep aiǧai saldym. – Tūr! Qūrt közıŋdı myna jerden!
Aqtös töstabandap jyljyp aiaǧyma basyn qoidy.
– Ket! – dedım taǧy da. – Joǧal!
İt küizele qorqyraǧandai, bälkım jantäsılımde küŋırene ūlyǧany ma, töbe qūiqamdy şymyrlata azynady.
– Ket! – dedım özım de aŋyrap.
Ol yŋyrana jiyryldy da ars etıp atyp tūrdy.
– Joǧal! – dedım aqyryp.
İt maǧan, odan qos qaptaldaǧy qas­qyrlarǧa alma-kezek qarap, özenge qarai qūstai ūşty.
Tor bestıge qarǧyp mınıp, men de jöneldım. Qasqyrlar da lap qoidy.
Myltyqty üstı-üstıne atyp kelemın. Atqan saiyn atoi salamyn. Qiqu şyqsa tor bestı şabysyn üdete tüsedı. Bastapqyda bügıle jüitkıp edı, qyza kele bauyry jazylyp jeldei estı.
Aqtös közıme şalynǧan joq, endıgı özennen öte şyqqan şyǧar.
Taldy arna kese-köldeneŋ kölbeŋdeidı, qyrsyǧa tartylǧan qyl köpır dersıŋ. Ber jaǧy – tozaq, ar jaǧy – jūmaq.
Oŋ qol jaqtan äldene qylaŋdady. Azuy aqsiǧan arlan. Myltyqty oqtap ülgergenşe kürkırep atyldy. Tor bestı osqyryna jaltaryp, sytylyp kettı.
Erden auyp baryp tüzeldım. Älde älgı qorqau, älde basqasy, taiynşadai arlan endı sol jaǧymnan körındı. Mūǧdarlap basyp saldym, qarǧyp baryp şökesınen tüstı.
Sol sät taldy arnaǧa da ılıktım. Qoltyǧy sögılıp, qūiyndai qūldyraǧan tory būta-şılıktı kütır-kütır japyryp, arǧy betke öte şyqty. Köp börı de satyr-sūtyr şyǧa keldı.
Tamaǧymdy jyrta atoiladym. Auyldyŋ qarasyn tanyǧan januar kısınep qoia berdı.
Qarsy bette äldene qaraŋdaidy. Toǧyz qorqau aldymdy orap ülgergenı me?!
Joq, mynau Aqtös qoi! Tosyp alyp qatarlasa josyldy.
Tastap ketpegenı me? Maǧan alaŋ­daǧany ma?
Kökıregım körıktei qyzdy. Aiǧailap kelemın be, aŋyrap kelemın be, bılmeimın. Auyldan şauyp şyqqan salt atty janymnan qiys öte berıp tızgını qolymnan tüsıp ketken torynyŋ şylbyryn ūstai alǧanda, attyŋ jalyn qūşaqtai qūladym.

***

Äkem besın aua men atyp tüsırgen qorqaudy şanaǧa salyp alyp keldı. Körgen el: – Astafyralla, mynau qasqyr emes, qabylan ǧoi! – dep jaǧasyn ūstady.
Al Aqtös sodan berı menen ekı elı qalmaityn boldy.

Aldan SMAIYL,
QR Memlekettık
syilyǧynyŋ laureaty