Jaŋa jyldyq şyrşanyŋ tarihy myŋdaǧan jyldardyŋ arǧy jaǧynan bastalady. Zertteuşıler onyŋ alǧaşqy nūsqasy jaŋa jyldyq Älem daraǧy bolǧanyn aitady. Köne zamandarda ol beibıtşılıktıŋ belgısı sanalyp, dünietanymnyŋ ortalyǧy ıspettes bolǧan körınedı. Sol däuırlerde slavian halyqtary Älem daraǧy retınde – qaiyŋ, ejelgı mysyr halqy – palma, grekter – kiparistı, rimdıkter – ınjır, al kelt taipalary «omela» atty uly aq jidek aǧaştaryn paidalanypty.
Qazır jūrt arasynda jaŋa jyldyq şyrşany «hristiandarǧa ǧana tän mereke» degen ūǧym bar. Şyn mänınde, ol būlai emes. Kerek deseŋız, hristiandardyŋ Jaŋa Ösietınde «Hristos Rojdestvosyn toilau» turaly bır auyz söz de joq. Täuratta tek Qūdai ūlynyŋ İerusalimdegı Qūlşylyq ornyna kırgen kezınde ony halyqtyŋ qūrma palmasy būtaqtaryn būlǧap qarsy alǧany ǧana aitylady. Būl detal lulav palma aǧaştary paidalanylatyn Sukkot meiramyn eske tüsıredı. Suyqtan palma öspeitın slaviandar tūratyn öŋırlerde mūndai qyzmette qyzyl tal qoldanylǧan eken.
Atalmyş aǧaştardy bezendıru dästürı tek orta ǧasyrlarda ǧana qalyptasady. Ol qysqy kün men tünnıŋ teŋesetın şaǧy, jyldyŋ eŋ qysqa künı – 2 jeltoqsanǧa säikes kelgen. Ejelgı nanym-senımderde būl kün sonymen bırge Adam ata men Haua ananyŋ ömırge kelgen uaǧy sanalǧan. Sondyqtan eskılıkte osy künı üilerıne jasyl jelektı aǧaştardy qyrqyp äkelıp, olardy qyzyl tüstı almalarmen bezendırıp qoiatyn bolǧan. Aitqandai, jūrt XV ǧasyrdan bastap qylqan japyraqty aǧaştardy şyny şarlarmen jäne basqa da oiynşyqtarmen bezendıru ürdısı ömırge engen. 
Şamamen, osy uaqytta şyrşany hristiandar rojdestvonyŋ simvolyna ainaldyrady. Olar mūny däl sol mezgılde İisus Hristos ta düniege kelgen degen uäjben engızedı. Germaniiada keŋınen taraǧan aŋyzǧa qaraǧanda, rojdestvolyq şyrşanyŋ qoldanylu tarihy Äulie Bonifasiidıŋ esımımen bailanysty. Ol german pūtqa tabynuşylarynyŋ qūdailarynda tük qūdıret-küş joq ekenın körsetu üşın «qasiettı Odin emenı» aǧaşyn şauyp tastaidy. Būǧan taŋǧalǧan germandarǧa ol qūlap tüsken emennıŋ tübındegı şyrşany alyp toilaudy ūsynypty-mys. Jazba derekter eŋ alǧaşqy rojdestvolyq şyrşanyŋ XVI ǧasyrdyŋ basynda nemıstıŋ Strasburg qalasynda ornatylǧanyn alǧa tartady. Bırneşe jüzjyldyqta būl dästür bükıl Europaǧa tarap ülgerdı. Al XIX ǧasyrdyŋ basynda mūhit asyp, Amerika qūrlyǧyna da jettı.
Jaŋa jyldyq şyrşa Ruske Bırınşı Petrdıŋ arqasynda tarady. Ol 1699 jyly Europa elderındegıdei Hristostyŋ tuǧan künınen bastalatyn jaŋa jyl sanauǧa köşu turaly jarlyq engızdı. Söitıp, 1700 jylǧa qaraityn 31 jeltoqsan künı tünde alǧaş ret jaŋa jyldyq dastarqan jaiylyp, otşaşular atylyp, qyzyldy-jasyldy bezendırılgen şyrşanyŋ janynda jaŋa jyldy qarsy alu dästürı qanat jaidy.
Bıraq 1917 jylǧy revoliusiiadan keiın bırşama uaqyt jaŋa jyldyq şyrşany burjuaziianyŋ sarqynşaǧy dep qabyldau qalyptasty. Osylaişa ol bıraz jyldar ūmytylyp qaldy. Degenmen 1935 jyldyŋ jeltoqsanynan bastap ejelgı dästür qaita qolǧa alyndy. Onyŋ mynadai kışkentai tarihy bar. Keiın SOKP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolatyn Nikita Hruşevtıŋ estelıgıne süiensek, bır joly Kiev obkomynyŋ bırınşı hatşysy Pavel Postyşev Mäskeuge kelgen bır saparynda bır maşina ışınde kele jatqan kezın paidalanyp, Stalinge mynadai ötınış bıldıredı: «Stalin joldas, rojdestvolyq şyrşa halyqqa ūnap qaldy, äsırese, balalardy zor quanyşqa böledı, sol jaqsy dästür bolar edı. Bız qazır ony aiyptap jatyrmyz. Balalarǧa şyrşany qaitarsa qaitedı?». Stalin sözge kelmesten ony qoldaidy. «Sız bastamany özıŋız qolǧa alyŋyz, şyrşany balalarǧa qaitaru jönınde baspasöz betınde ūsynys bıldırıŋız, bız sızdı qoldaimyz» deidı kösem. Şynynda, bärı solai bolyp şyǧady. «Pravda» gazetınıŋ 1935 jylǧy 28 jeltoqsandaǧy nömırınde BKP(b) Ortalyq Komitetı saiasi biurosyna kandidat P.Postyşev qol qoiǧan şaǧyn zametka şyǧyp, ol osy mäselenı köteredı. «Revoliusiiaǧa deiıngı uaqytta burjuaziia men şeneunıkter ärdaiym Jaŋa jylda öz balalaryna şyrşa ornatty, – dep bastady ol. – Jūmysşylardyŋ balalary şyrşanyŋ türlı tüstı ottary jarqyraǧan şyrşalary men baişykeşterdıŋ onyŋ ainalasynda mäz-meiram bolyp jürgen balalaryna terezeden qyzyǧa qarap tūruşy edı. Nege bızde mektepter, balalar üilerı, iasliler, balalar klubtary, pionerler sarailary Keŋes elı eŋbekşılerınıŋ balalaryn osyndai keremet närseden aiyrady? Äldeqandai bır «solşyl» būra tartuşylardyŋ balalar oiyn-sauyǧyn burjuaziianyŋ ermegı dep sanaǧanyna senıp otyra beremız be?». Avtor zametkada sondai-aq komsomol jäne pioner ūiymdaryn şūǧyl türde Jaŋa jyl qarsaŋynda balalarǧa arnalǧan ūjymdyq şyrşa ūiymdastyruǧa şaqyrady. Mıne, osylaişa sol jylǧy 31 jeltoqsan künı bükıl elde Jaŋa jyldy jaŋaşa qarsy alu şaralary jasalady.
Qazırgı taŋda Jaŋa jylǧa arnalǧan şyrşa özınıŋ būrynǧy dıni sipattarynan arylǧan. Ol ülken men kışınıŋ jaŋa jyldaǧy atributy retınde qabyldanady. Būl dästürdı jerlerınde eşqaşan qar jauyp, qys tüspeitın memleketter de ılıp äkettı. Ūlybritaniiada 1946 jyldan bastap 20 metrlık şyrşa ornatu ürdısı qalyptasty. Ol Londondaǧy Trafalgar alaŋyna qoiylady. Şyrşany Norvegiianyŋ korol äuletı jıberedı. Rimde şyrşa Äulie Petr alaŋynda boi köteredı. Niu-Iorkte 1931 jyldan berı şyrşa dästürlı türde Rokfeller-ortalyǧy aldynda tūrady. Eŋ bır özgeşe, suda jüzıp tūratyn jasandy şyrşa aǧaşy bırneşe jyldan berı Rio-de-Janeirodaǧy Lagoa kölınıŋ üstıne jaiǧasyp keledı. Onyŋ biıktıgı 85 metr bolsa, metall qondyrǧysynyŋ salmaǧy 530 tonna tartady. Ol kezınde älemdegı eŋ ülken suda jüzuşı şyrşa retınde Ginness rekordtar kıtabyna da endı. Al jalpy eŋ ülken şyrşa 2009 jyly Mehikoda ömırge keldı. Onyŋ biıktıgı 40 qabatty üidıŋ deŋgeiıne deiın jetıp, 110,35 metrge bardy, diametrı 35 metr bolsa, metall qūrylǧylary men äşekeilerınıŋ salmaǧy 330 tonnany qūrady. Eŋ qymbat şyrşa 2010 jyly Abu-Dabide ornatyldy. Ol altyn jäne kümıs şarlarmen, sondai-aq qymbat tastary bar zergerlık būiymdarmen bezendırılıp, jalpy somasy 11,5 mln dollar tūrdy.
Alaida jahanda jaŋa jyldyq şyrşa tıkpek tūrmaq, ony toilauǧa tyiym salǧan elder de barşylyq. Mäselen, Saud Arabiiasy 2015 jyldan berı jergılıktı halyqqa Jaŋa jyldy toilauǧa zaŋ jüzınde rūqsat etpeidı. Mūnda jaŋa jyldyŋ basy bolyp tek köktemgı kün men tünnıŋ teŋesetın uaqyty – 21 nauryz sanalady.
Bır taŋǧalarlyǧy, İzrailde 1 qaŋtar iudeiler üşın qasiettı kün bolyp sanalatyn senbıge tura kelıp qalmasa, kädımgı kündelıktı jūmys künı bolyp esepteledı. Būl eldıŋ halqy jyl basy retınde küzde, evrei küntızbesı boiynşa keletın tişre kezınde toilaidy. Ol ne qyrküiek, ne qazan aiyna tura kelıp qalyp jatady. İranda da eşqaşan 1 qaŋtar mereke künı bolyp toilanǧan emes.
Degenmen qazırgı künderı älemnıŋ köptegen ırı şaharlarynda jaŋa jyldy qarsy aluǧa daiyndyq qyzu jürıp jatyr. Ol eŋ aldymen ortalyq alaŋdarǧa şyrşa qoiudan bastalady. Jaŋa jyldyq şyrşa bızdıŋ elımızdegı bas qalalarmen bırge, barlyq oblystar men audan ortalyqtarynda da boi köterıp keledı.
Rasul
AITQOJA
