ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ МӘСЕЛЕСІНДЕ АСЫҚҚАН ДА ЗИЯН, КЕШІККЕН ДЕ ЗИЯН

Мархабат БАЙҒҰТ,
жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты: ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ МӘСЕЛЕСІНДЕ АСЫҚҚАН ДА ЗИЯН, КЕШІККЕН ДЕ ЗИЯН

Мархабат ағаны көзі қарақты қазақтың бәрі біледі. Талай тамаша әңгіме мен повестердің авторы. Мерзімді баспасөзде мақалалары мен эсселері жиі жария­ланады. Қоғамда қандай бір тақырып талқыланса, соған да үн қосып отырады. Жазушыны жетпістен асқан деп айта алмайсыз. Елгезек. Сергек. Осы қасиеті жастарға үлгі. Қазақтың қабырғалы қаламгері елордаға келгенде арнайы барып жүздесіп, ел мен жер, әдебиет туралы әңгімелескен едік.

ЕЛДІҢ РУХАНИ ЖАҢҒЫРУҒА ҰМТЫЛЫСЫ КҮШТІ
– Оңтүстіктен ат терлетіп келіпсіз. Сапарыңыз оң болсын, аға!
– Рақмет, інім!
– Еліңіз аман ба?
– Аман. Қазір бізде қа­уырт жұмыс. Күзгі жиын-терім уа­қыты. Қысқа қамданып жатырмыз. Елбасы бір сөзінде: «Оңтүстік Қазақстанда ырыс пен ынтымақ болса, бүкіл байтақ елімізде бақ пен береке болады» деп айтқаны бар. Көрнек­ті драматург, ардақты азамат Қалтай Мұхамеджанов тоқсаныншы жылдардың соңында «Түркістан» газетінде «Ұлысымның ұйтқысы – Оңтүстік» деп мақала жазған. Оңтүстік туралы айтқан кейбір қыңыр пікірлерге жауап ретінде. Қалағаңның сөзі қазір мәтелге айналды. Біздің диханшылдығымыз бөлек. Оңтүстіктің өнімдері таза табиғи өнімдер саналады ғой, бауырым.
– Дұрыс, аға! Қазақтың құт қонған қасиетті өңірі ғой. Өрлей берсін! Жаңа бір сөзіңізде Елбасы деп айтып қалдыңыз. Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы шырайлы өлкеге қандай өзгеріс әкелді?
– Президенттің мақаласы биылғы 12 сәуірде жарияланды. 14 сәуірде облыстық әкімдікте аймақ активінің үлкен жиналысы болды. Сонда облыс басшысы Жансейіт Түймебаев баяндама жасады. Әкім баяндама оқып қана қойған жоқ, оны іске асырудың жоспарын жария етті. Алғашқы нақты тапсырмалар берді. Сол бойынша аймақта жұмыстар басталды. Мақаладағы алты бағдар аясында түрлі жобалар қолға алынды. Ол жарасымды жүзеге асуда. Оңтүстік өлкенің бұл жөнінде де жөні бөлек. Жұрт қасиет тұтатын киелі жерлер жетерлік.
– Қаламгер ретінде сіз мақалаға қандай ой қосар едіңіз?
– Елбасы осы 28 сәуірде біздің аймаққа келді. Оңтүстіктің зиялы қауымымен кездес­ті. Маған Президенттің алдында сөз берілді. Сонда былай деп айттым: «Бұл мақалаңыз жұртшылыққа жыл басындағы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауыңызбен егіздің сыңарындай әсер етті. Мұны халық көптен күткен еді. Ұлттың ұлы мәселесінде асыққан да зиян, кешіккен де зиян. Сіз асыққан да, кешіккен де жоқсыз. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» деп аталған мақалаңызды жұрт ділгір болып, сусап отырғанда жарияладыңыз. Сондықтан жұрт жылы қабылдады. Ендігі мәселе оны нақтылы жүзеге асыруда» дедім. Одан кейін Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары Дархан Мыңбайдың тапсырмасымен жергілікті ақын-жазушылар республиканың бүкіл облыс­тарын аралады. Біз Жамбыл облысының қаламгерлерімен бірге Алматы облысының төңірегіндегі аудан тұрғындарымен кездесу өткіздік. Сонда аңғарғанымыз – ауыл адамдарының ықыласы жақсы. Елдің рухани жаңғыруға ұмтылысы күшті. Түсіндіру жұмыстары дейміз ғой. Мақалада түсінбейтін ештеңе жоқ. Әркім өзі оқуы керек деп ойлаймын.
– Аға, енді әңгімені әде­биетке бұрайық. Шағын жанр­дың шеберісіз. Мені кейде «Осы Мархабат ағам неге роман жазбайды?» деген сұрақ мазалайды. Әдебиеттің ауыр жанрына қалам тербеп көрген жоқсыз ба?
– Әдеби жанрдың өзі адамның таңдауына байланысты шығар. Сонымен бірге, жанр да адам таңдайды деп ойлаймын. Мысалы, Тәкен Әлімқұлов көп роман жазған жоқ. Екі романы бар. Оның өзі сынға ұшырады. Классик жазушы Антон Чехов роман жазбаған. Мен ондай ұлы емеспін. Қарапайым қатардағы прозашымын. Менің де болмысыма роман келмейді-ау деп ойладым. Ұзақ повестің өзін қысқа жазамын. Негізінен, әңгіме мен қысқа хикаяттар жаныма жақын. Бір ұзақтау повесть жазып едім, оны Жұмабай Шаштайұлы сынады. «Мархабат Байғұтқа ұзақ жазған жараспайды, ұзаған сайын өз ерекшелігі азая беретін секілді» дегеннен кейін сол Жұмабайды тыңдап, роман жазбауға бел байладым. Көбінесе әңгіме, повестер, эсселер жазамын. Ертеде очерк­тер жаздым.
– Очерк демекші, сіздің очерктеріңіз көркем шығармадай оқылады. Қазір баспасөзде осы жанр жоғалып бара жатқан секілді ме, қалай?
– Кезінде очерктер үлкен рөл атқарды. Жауынгер жанр болды. Газет-журналдарда алғы сапта жүрді. Кейіпкерлердің еңбегі мен ерекшелігін ашуға әсері көп еді. М.Горький: «Очерк әңгімеден төмен болмауға тиіс. Ал әңгіме очерктен әлдеқайда биік болуы тиіс» деп айтқан екен. Бұрын көркем жазылған очерктерді әңгіме секілді құнығып оқушы едік. Мен өзімнің жазған очерк­терімді оқырмандар «мынау тура әңгіме секілді екен ғой» дегеннен кейін көркем шығармаға ден қойдым. Алғашында әңгімені там-тұмдап жазып жүрдім. Жазушылыққа бармай, журналистігіммен жүре берсем қайтеді деп кібіртіктеп барып әдебиетке қосылдым. Әңгіменің өзін көбірек жазуыма, бірден шағын жанр­ды таңдап алуыма, әңгіме жанрының мені таңдауына очерктердің ықпалы тиді деп бағалаймын. Және очерктерім туралы айтылған жылы пікірлерден кейін әдебиетке батыл кірістім. Қазір очерктің газет бетінен азаюы уақыттың әуенінен, оқырмандардың талап-тілегіне байланысты шығар. Мерзімді баспасөзден очерк жоғалып кетті деп айта алмаймын. Тек тәсілі мен формасы өзгерді. Эссеге айналыңқырап барады.

СЕРӘЛИЕВ ОРТАМЫЗҒА ОРАЛАДЫ
– Аға, сіз өз дүниелеріңізде Нәсіреддин Серәлиев, Қарауылбек Қазиев туралы көбірек айтасыз. Ол кісілерден қандай өнеге алдыңыз?
– 1937 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағының Шымкент облысаралық бөлімшесі жұмыс істеді. Оған үш аймақ қарады. Нәсіреддин Серәлиев осы бөлімшені он алты жыл басқарды. Ол кісі қайтыс болғаннан кейін орнына мен келдім. Нәсір ағамыз шәкірттерін үнсіз тәрбиелейтін, өзі де көп сөйлемейтін азамат. Әдеби талқылауларда аса көп сын айт­пайтын. Мінезі мінәйі, ықыласы шынайы адам еді. Оның повестері мен әңгімелері керемет. Өкінішке қарай, артынан іздеушісі жоқ. Бизнеспен айналысатын бір баласы бар. Өте қарапайым жігіт. Келіншегі сәл орысшалау болды да, әкесінің мұраларын жинастыруға, кітап етіп бастыруға, іздеп-сұрауға белсенбеді. Кім біледі, келешекте белсенетін шығар. Қайбір жылы жазушы сексенге толғанда іздеп барып, біздің айтуымызбен үлкен ас берді. Онысына да рақмет! Қазір Серәлиев айтылмай барады. Бір-екі мақала жаздым. Сексенге толғанда «Жас Алаш» газетіне жазушы, марқұм Оразбек Сәрсенбаев тұшымды мақала жазды. Бірақ одан да көп жазуға болады. Естеліктер мен жинақтарын шығарса деймін. Өзінің дүниелерін том-том етіп басуға болады. Бүгінгі заманауи баспалардың түрлі-түсті безендірулерімен балаларға арнап шығарса деп ойлап қоямын. Оны жеткіншектер қызығып оқушы еді. Асыл азамат әділетсіз ұмытылып бара жатыр. Бірақ Нәсіреддин аға дәл осы күйін­де ұмытылып қалады деп ойламаймын. Ол әлі ортамызға оралады. Оның құнарлы әдеби дүниелері оқылады. Қазір лапылдап көрініп жатқандар ертең соның тасасында қалуы мүмкін. Сондықтан ұмытудың өзі уақытша деп ойлаймын.
– Қарауылбек Қазиев ағамыз…
– Оның артында іздеушісі бар. Жыл санап кітаптары жарық көруде. Өзі өмірден өткеннен кейін де мерейтойлары жоғары деңгейде аталып өтті. Бұл екеуі де ғажап қаламгерлер ғой. Қарауылбектің стилі деген керемет. Қазір ол секілді жазушы жоқ. Тілі төгіліп тұрады. Табиғатты суреттеуі, адам жанын өсімдіктермен үйлестіріп бейнелеуі ерекше. Қазір «рухани жаңғыру», «туған жер» деп жатырмыз, жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиелеу керек деп айтамыз. Нәсіреддин мен Қарауылбектің шығармаларында тура жастарды рухани жаңғыртуға қызмет ететін дүниелер көп. Әрине, тәуелсіздіктің жетістіктерін суреттейтін туындылар міндетті түрде керек. Бірақ Сайын, Нәсіреддин, Қарауылбек, Оралхан және тағы басқа жазушылардың туған жер, ауыл туралы жазған шығармаларын қайталап басып отырсақ, ұтылмас едік деп ойлаймын.
– Шығармаларыңызда жергілікті диалектіні көп қолданасыз.
– Бұл жөнінде маған ескертпе айтқандар болды. Сонымен бірге, оны жақсы көретіндер де бар. Сыншылар менің бір ерекшелігім юморымда деп жатады. Сол юмор үшін қолданамын. Дулат Исабеков: «Ауылды сағынсам, Мархабаттың әңгімелерін оқимын» деп айтқан еді. Әрине, авторлық баяндауда көп қолданбау керек екенін білемін. Кейіпкерлер тілінде қолдану дұрыс деп ойлаймын. Жергілікті ерекшелікті келешек ұрпақ ұмытпау үшін. Әйтеуір, кейін­гіге қала берсін деген ой ғой біздікі. Сондықтан оны артық деп ойламаймын.
– Кезінде оңтүстік өңірден басқа аймаққа қарағанда қаламгерлер көп шықты. Қазір осы үрдіс бәсеңдеп қалғандай көрінеді. Соңыңыздан ерген жас буын бар ма?
– Елімізге тәуелсіздіктің берген жеңістері мен жемістері жетерлік. Оны жұрт біледі. Бірақ осы жылдары көркем әдебиет көп қиындық көрді. Қаламақы үзіліп қалды. Оны талай айтып, жаздық та. Сол қаламақыны ұстап тұруға болар еді. Алла талант берген қаламгер қаламақыға қарамай жазады. Дегенмен ынталандыру мен талпындыруға қаламақы қажет. Қазіргі уақыттың талабы басқа. Материалдық жағдай алға шықты. Өлшем өзгерді. Бір замандарда ел кезіп, диуана болып жазу жазғандар болды. Бүгін оны уақыт та, адамдардың санасы да көтермейді. Жазушыларға материалдық жағдай соққы болып тиді. Алдыңғы буын, орта буын, жас буын – бәрі, шынын айту керек, жазудан салқындап қалды. Алдыңғы буындардан қаламын тастап, базарға шығып кеткендер кездесті. Ақындар, өлең шөп секілді қаулап өсіп келеді. Құдайға шүкір, біздің Оңтүстік Қазақстаннан он шақты мықты жас ақын шығып келе жатыр. Мұқағали Кенжетай, Әлішер Әлімжан, Бақытбек Алтай, Батырхан Сәрсенхан – осылардың бәрі де жүйрік. Бәрі де Бақытжан Алдиярдың артынан ергендер. Прозашылар жоқ. Бір-екі жас прозашының басы қылтиып көрінеді. Проза – күрделі жанр. Оған табандап отыру керек. Қазақтай талантты халықтан талай суреткер шығады әлі.

ҚАЗАҚ БАЛАСЫНА ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ ЖАТТЫҒЫ ЖОҚ
– Сіздің кейіпкерлеріңіздің бәрі ұлттық болмыспен көркемделген. Қазақы мәнермен сөйлейді…
– Мақтанғаным емес. Сыншылар да, оқырмандар да осы ойды айтады. «Сіздің аты-жөніңіз тұрмай-ақ әңгімеңізді оқи бастасақ, сіздікі екенін біліп қоямыз» дейді. Соған ішімнен шүкіршілік жасаймын. 1997 жылы ел астанасы Алматыдан Ақмолаға ауысқанда бір газет тілшісі маған сұрақ қойды. «Астана ауысып жатыр, оған қалай қарайсыз? Он бес жылдан кейін қаланың болашағын көз алдыңызға елестете аласыз ба?» деп. Сонда мен әзілдеңкіреп: «Мен елорданың ауысқанын дұрыс деп санаймын. Президенттің аузынан шыққан күннен бастап қолдадым. Оның саяси жағы бар, басқа жағы бар. Ал енді он бес жылдан кейін астанадағы он қабатты үйдің алты балконынан «Өләә, колбасаны көп алып қойыпсың ғой, жүдә, соған құмарсың дегендей, болмаса ой аққа ойнамаңдар, бұй аққа ойнаңдар» деген сөздерді шымкенттіктер айтып тұратын болады» деп жауап бердім. Құдайға шүкір, сол дәл келді. Бұған шамданудың қажеті жоқ. Себебі демографиялық жағдайды оңалтып отырған – оңтүстік өңір. Бес қазақтың біреуі Оңтүстік Қазақстанда туады. Сондықтан Атырауда болсын, Өскеменде болсын көшеде кетіп бара жатқан бес қазақтың біреуі шымкенттік болса, қуану керек деп ойлаймын.
– Аға, «Серпін» бағдарламасымен оңтүстік өлкенің тұрғындарын солтүстік аймаққа көшіру басталды ғой…
– Бұл бағдарламаны қос қолымды көтеріп қолдаймын. Қаламгерлер осыны о бастан ойлаған едік. Қазақ баласына қазақтың қай жерінің де еш жаттығы жоқ. Барлық қазақтың жерінде ата-бабамыздың қаны тамған. Соны ақырғы демі шыққанша қорғаған. Анау оңтүстіктен келіпті, мынау солтүстіктен екен дегенді қоюымыз керек. Өзіміздің жеріміз, өзіміздің еліміз. Мәселен, Мақтаарал ауданында 350-400 мыңға жуық халық тұрады. Сарығаш ауданында сондай адам орналасқан. Сайрам ауданында сондай. Біздің бір ауданның жұрты кейбір облыстардың халқына жуықтап қалады. Іргесі сөгілмеген үлкен ауылдың өзінде 10-15 мың тұрғын өмір сүреді. Өзбек ауылдарында 45-50 мың адам орналасқан. Сондықтан «Серпін» бағдарламасы өте дұрыс саясат деп есептейміз.
– Бір жылдары «Егемен Қазақстанда» тілші болып елді араладыңыз. Жолсапар жаздыңыз. Сол кезде ел ішінен нені байқадыңыз?
– Сыршыл ақын Сырбай Мәуленовті жақсы көремін. Сол Сырбай ағамыз оңтүстікке жиі келетін. Жаны да, тәні де сұлу, мейірімді адам еді ғой. Шындықты, шынайылықты жақсы көретін. Сонда: «Мен шетелге шыққан емеспін. Шықпаймын да. Мен өзім Қазақстанымды аралағым келеді де тұрады» дейтін. Мен де сол шетелге бір-екі рет қана шықтым. Негізінен, еліміздің барлық жерін аралағым келеді. Әсіресе, ауылдарын. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін бас газет қызметке шақырып, сонда бес жыл істедім. Үш облысқа арнаулы тілші болдым. Сол кездегі тасқынға байланысты Шығыс Қазақстанға бардым. Алтайды араладым. Мүмкіндігім келгенше, қаламымның күші жеткенше қазағымның ауылдарын, олардың мәселелерін, қарапайым адамдарын өзімнің стиліме салып, эсселетіп жазуға тырыстым. Жаман болмаған секілді. Оқыр­мандардан жылы пікірлер естідім.

«АДАМНЫҢ РӘМІЗІ – ШҮКІРЛІК»
– Шетел деп қалдыңыз. Сіз өзге жұрттың жазушыларының ішінде Шукшин мен Айтматов туралы көбірек жазыңқырайсыз.
– 1964 жылы бүгінгі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология факультетіне оқуға түстім. Хрущевтің дәуірлеп тұрған тұсы. Ол кезде күндізгі оқу бөлімінен әскерге алып кете беретін. Мен де әскерге алынып, Сібірге жол тарттым. Новосибирь деген қалада алты ай оқыдым. Чита, Иркутск жақта әскери қызметте жүрдім. Бір сөзбен айтқанда, Байкал аймағы. Сол уақытта Ресейдің барлық облыстарында көркем-әдеби журнал шығатын. Валентин Распутин, Шукшиндердің алғашқы әңгімелерін сол журналдан құмартып оқыдым. Әсіресе, маған Василий Шукшиннің жазғандары қатты ұнады. Содан жақсы көріп кеттім. Барнауылдан талай әрі-бері өтіп жүрдік. Жазушының ауылын да көрдім. Ғажайып қаламгердің кейбір дүниелерін аудардым. «Менің Шукшинім» деген эссе жаздым.
Шыңғыс Айтматовты бәрі жақсы көреді ғой. Тоқсаныншы жылдардың соңында Мұхтар Шаханов екеуі біздің елге келді. «Эйфель мұнарасының маңында» деген орысша жазылған мақаласы бар екен. Бұрын еш жерде жарияланбаған. Сол кезде аудардым. Кейін оны облыстық газет шағын кітапша етіп шығарды. Өзі мақала деп айтқан екен. Табиғаты эссеге келеді. Ол 1998 жыл еді. «Жаңа мыңжылдыққа аяқ басамыз. Адамзат қандай болу керек? Ұлттық қасиеттерді, әсіресе, ұлттық ерекшеліктерді қалай сақтап қаламыз, жаһанданудан қалай сақтанамыз, не істеу керек?» деген үлкен мәселелерді күтірлетіп көтерген. Ақша-құдай деген мәселені көтереді. «Егер соған табынып кетсек, ұлттық қасиеттен ажырап, жаһандануға жұтылып, адамдық бейнемізден айырылып қаламыз» деген ордалы ой айтады. «Дін әсіре саясиланып кетсе, адамзаттың күйреуі содан басталады» деген қауіптерді қозғаған.
– Дәл жеңістің жалауы желбіреген жылы дүниеге келіпсіз. Өзі қазақ әдебиетінде 45-жылы туғандар сирек. Осы буын әдебиетке қандай жаңалық әкелді?
– Расында, қырық бесінші жылы туғандар өте аз. Әкелеріміз, ағаларымыз соғыста болды. Дәл 45-жылы санаулы ұрпақ өмір есігін ашты. Соғысқа жарамай, одан жасы асып кеткен шалдардың баласымыз. Жұматай Жақыпбаев, Тынымбай Нұрмағамбетов, Темірхан Медетбек және Жәлел Кеттібек деген парасатты прозашы – бәріміз құрдаспыз. Жәлел қайтыс болғанда «Жылы жақтағы жалғызым» деп жазғам. Әңгіме, повесть жанрында Тынымбайдан оза шабатындар сирек. Жұматайдың поэзиясы көркемдік құнарлығы мен ұлттық ерекшелігі жағынан бөлек. Темірхан түркілік стильмен тамаша өлеңдер жазып, оны бірталай жерге көтеріп тастады. Бұрынғы азаматтық өлеңдері де мықты болатын. Аталар аманатымен қазақ поэзиясын көтерді. Жәлел Мәскеудің әдебиет институтын бітірген. Еуропа пен ұлттық топырақты үйлестіріп жазды. Оның осы қасиетін зерттеуге тұрарлық. Жаңалықтары көп жазушы. Әңгіме жанрында менің де ептеген ізденістерім бар деп ойлаймын. Біздің буын әдебиетке әжептәуір үлес қосты деп айта аламын.
– Аға, бүгінде ақсақалдық жастасыз. Қоғамда сізді қандай мәселелер ойландырады, не жағдайға жүрегіңіз ауырады?
– Хадисте: «Адамның рәмізі – шүкірлік» деп айтылады. Ең бастысы, егемен болғанымызға шүкірлік дейміз. Тә­уелсіздігімізге тәубе деймін. Бірақ тәуелсіздіктің тасасында жүріп жатқан жағымсыз құбылыстарды көріп жүрегім ауырады. Адамдардың өзгеруі, пейілдің бұзылуы, мінездің ауытқуы – манағы Шыңғыс Айтматов айтқан «ақша-құдай» дамып барады. Бір драма жаздым. Соған осы идеяны кіргіздім. Бай болу керек. Бизнесмендер, бағландар көбею қажет. Ұлттық буржуазия қалыптасса дейміз. Онсыз алпауыт елдермен иық тіресе алмаймыз. Оның бәрі дұрыс. Бәрібір бізде құнығу басым. Әл-Фараби бабамыз: «Ақшаға құнықпа, әйелге құнықпа, мансапқа құнықпа» деп айтыпты. Құнықпа деген қызықпа деген сөз емес. Бізде құнығу қызығуды басып кетті. Құнығу басымданып барады.
Бір қарағанда, сыбайлас жемқорлықпен күрес қатты жүріп жатқан секілді көрінеді. Шын мәнінде, біз осы жағынан ұтылып жатырмыз. «Беретініңді бермесең» деген мақала жазғам. «Егемен Қазақстанға». Жеті ай шықпай жатты. Ақыры жарық көрді. Жарияланған сәтте Жоғарғы соттың төрағасы хабарласты. Жүрегім солқ ете қалды. Бірақ ешқандай факті келтірмей, содан келетін кеселдер мен кесапаттарды тәптіштегем. Ол кісі: «Ешкімді түстеп атамасаңыз да, жемқорлыққа әсері тиетін зардаптарды әдемілеп келтіріпсіз. Сол үшін рақмет айтайын деп едім» деді. Содан кейін қоғамда білім-білігі болмаса да, қызметке өз танысын сүйреу өршіп барады. Осындай жағдайларды көріп, жаным қиналады. Бірақ тәуелсіздіктің жемістеріне қарап, оның бәрі жүре түзеледі деп ойлап қоямыз.
– Шынайы ақтарылып айт­қан әңгімеңізге рақмет, аға!

Сұхбаттасқан
Азамат ЕСЕНЖОЛ