دەيدى كورنەكتى قايراتكەر قۋانىش ايتاحانوۆ
قازاق ۇلتى تاريح تولقىنىندا قيلى-قيلى كەزەڭدى باستان كەشىردى. حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا قىزىل يمپەريانىڭ كوبەسى سوگىلە باستادى. سوتسياليستىك قوعامنان كەيىن نارىقتىق قاتىناستاردى يگەردىك. ەندى جاڭا قازاقستان قۇرۋ جولىندامىز. وسىنداي ەلەۋلى وقيعالارعا كۋا عانا ەمەس, ەلدىك باستامالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءتۇرلى ساتىسىنان ءوتىپ, تاجىريبەسى تولىققان كەمەل ازامات قۋانىش ايتاحانوۆقا ارنايى سالەم بەرە باردىق.
قازاقى ىلتيپاتپەن قارسى الدى. قاراپايىمدىلىعىمەن, كىشىپەيىلدىلىگىمەن وزىنە بىردەن باۋراي كەتتى. ەل اعاسىنىڭ ىزەت كورسەتۋىنەن كوڭىلىمىز جىلىپ, ەركىنسىپ قالدىق. ەسكى تانىستارشا سويلەسىپ كەتتىك. ءتۇرلى وتپەلى كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەن تۇلعادان ومىردەن تۇيگەن-بىلگەنىن سۇرادىق. ىلكىنىپ قالمادى. اشىلا سويلەي ءتۇستى:
– عۇلاما عالىم ماحمۇد قاشقاريدىڭ «كىشىلىك پەن كىسىلىك – ۇلىلىقتىڭ بەلگىسى» دەگەنىندەي, كىشىلىك پەن قاراپايىمدىلىق – ادامدى ارداقتى ەتەتىن قاسيەت. باستىسى, حالىق – دانا ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
ومىردە جولىم بولىپ, ءوسىپ-وركەندەۋىمنىڭ ءبىر سىرى – ۇنەمى حالىقتان تومەن بولۋعا تىرىستىم. ەلمەن پىكىرلەسىپ, تىلدەسسەڭ, كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن وڭاي تاباسىڭ. حالىقتىڭ اراسىندا كوزى اشىق, كوگىرەگى وياۋ, دالا اكادەمياسىنان ءتالىم العان اقساقالدار كوپ. ولار ەلدى تولعاندىراتىن قاجەتتىلىكتەردى كوتەرۋمەن قاتار, ونى شەشۋدىڭ ءتيىمدى تەتىگىن ايتىپ بەرەدى. تەك زەيىن سالىپ تىڭداپ, دۇرىس قورىتىندى شىعارا ءبىلۋىڭ كەرەك. بولدى! ومىرلىك تاجىريبە الاڭىندا حالىقتان ۇيرەنگەنىم كوپ.
– التى اۋداننىڭ باسشىسى بولۋ ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيدى. ارتىڭىزدا قانداي ءىز قالدى؟ وتكەندى سارالاعان كەزدە ءىلىپ الاتىن, كوڭىلگە مەدەت بەرەتىن باستامالار بولادى عوي.
– شۇكىر, وڭتۇستىك وڭىردەگى اۋداندارعا بارعاندا ءجۇزىم جارىق. ەل ىلتيپاتپەن قارسى الىپ, شىنايى ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ جاتادى. بۇدان ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك؟!
قوعامداعى بارلىق كەلەڭسىز جاعدايلار: سىبايلاس جەمقورلىق, ۇلتتىق بايلىقتىڭ تەڭدەي جانە ءادىل بولىنبەۋى, ازاماتتار قۇقىعىنىڭ قورعالماۋى, زاڭداردىڭ تولىققاندى ورىندالماۋى بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ادىلدىگىنە بايلانىستى
وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ اياعىندا, 90-جىلدارىنىڭ باسىندا ارىس اۋدانىن باسقارۋ مۇمكىندىگى بۇيىردى. ارىس – توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان, ورىنبور-تاشكەنت تەمىر جولى بويىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ستانتسيا. سوندىقتان تىكەلەي ماسكەۋگە باعىنىپ, ءبىرىنشى باسشىلارى وزگە ۇلت وكىلىنەن بولعان-دى. سودان بولار, قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان ءوڭىر بولعانىمەن ۇلت ۇپايى تومەندەپ, كەڭەستىك يدەولوگيا تەرەڭدەپ, ورىسشا ويلايتىن كەز ەدى.
قالىپتاسقان جاعدايدى رەتكە كەلتىرىپ, حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن باستامالاردى ىسكە اسىرىپ, ەل باسقارۋدىڭ قازاقى ءراسىمىن قايتا جاڭعىرتۋعا بارىنشا كۇش سالدىق. اۋىل بيلەرى, توبە بيلەر, بيلەر كەڭەسى دەگەن قوعامدىق ينستيتۋتتار ەنگىزىلدى. ارداگەرلەر كەڭەسى, اقساقالدار كەڭەسى, ايەلدەر كەڭەسى, جاستار كەڭەسى, مۇگەدەكتەر كەڭەسى, قاجىلار كەڭەسى دەگەن كەڭەستەر اشىلدى. ءسويتىپ, ۇكىمەتتىك ەمەس جەرگىلىكتى باسقارۋ ۇيىمدارىنىڭ سانىن كوبەيتىپ, ولاردى كوتەرمەلەپ, قولداپ, اۋدان كولەمىندەگى حالىقتىڭ بارلىق ساناتىن قامتيتىن قۇرىلىمدارىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتتىك. بۇلاردىڭ ءبارى, تۇپتەپ كەلگەندە, اۋدان كولەمىندە جۇرگىزىلەتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, مادەني-رۋحاني باعىتتاعى نەگىزگى جۇمىستارعا كادىمگىدەي قولعابىس جاسايتىنىن ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز ايقىن دالەلدەدى. مىسالى, بيلەر كەڭەسىن الايىق. حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا ومىرشەڭدىگىن دالەلدەگەن ەل باسقارۋدىڭ وسىناۋ ۇتىمدى ءتاسىلىن بۇگىنگى زامان ىڭعايىنا وراي قولدانۋعا بولاتىنىن بايقادىق. ەل بولعان سوڭ وندا كۇندەلىكتى تىرشىلىككە بايلانىستى اراق ءىشۋ, توبەلەس, دورەكىلىك, ۇرلىق-قارلىق سياقتى ءار ءتۇرلى جاعدايات تۋىنداۋى مۇمكىن. مىنە, سونداي كەزدە اۋىل اقساقالدارىنان قۇرالعان بيلەر كەڭەسى داۋ-دامايدىڭ ودان ءارى ۋشىعىپ كەتپەۋىن قاداعالاپ, حالقىمىزدىڭ داستۇرىندە بار ۇلكەندى سىيلاۋ, ىزەتتىلىك, ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن سىپايى قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعاپ, جۇرتقا باسۋ ايتىپ, داۋلاسقان تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋدىڭ قازاقى تاسىلدەرىن شەبەر پايدالانۋ ارقىلى جاعدايدىڭ جايما-شۋاق اياقتالۋىنا قول جەتكىزىلدى. سوندىقتان جۇمىستىڭ وسى تاسىلىنە ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ وتىردىق. ءتورت-بەس مۇشەسى بار اۋىلدىڭ بيلەر كەڭەسىن قۇرىپ, ءاربىر كەڭەسكە توراعا سايلادىق. ولاردىڭ اۋدانعا ەسەپ بەرىپ وتىرۋ ءتارتىبىن بەلگىلەدىك. ءبىزدىڭ بۇل باستامامىز بۇكىل وبلىسقا تارادى. 1993 جىلى ارىس اۋدانىنىڭ بازاسىندا وسى قوعامدىق ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەۋ تۋرالى وبلىستىق سەمينار ءوتتى. حالىقپەن جۇمىس ىستەۋدىڭ بۇل ءتيىمدى ءتاسىلىن باسقا اۋداندارعا, مىسالى, سوزاق, سايرام, وتىرار اۋداندارىندا قىزمەت ىستەگەندە دە قولداندىم. بۇل حالىقپەن جۇمىس ىستەۋدى جانداندىرا تۇسۋگە ايتارلىقتاي كومەكتەستى. سوڭعى جىلدارى اكىمدەر حالىققا ەسەپ بەرە باستادى. 1990 جىلدان مۇنداي مازمۇنداعى كەزدەسۋلەردى باستادىق. ءبىز حالىقتىڭ الدىندا جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرەتىنبىز. اۋدان, اۋىل اكىمدەرى, مەكەمە باسشىلارى ءبىر جىلدا ەكى رەت نە ىستەپ, نە تىندىرعانى تۋرالى حالىقتىڭ الدىندا ەسەپ بەرەتىن. ەسەپ بەرۋ كەزىندە كوپتەگەن ماسەلە كوتەرىلەدى. پىكىر الماسۋ بولادى. بۇل اۋىل اراسىنان ءارى اسا الماي, بۋلىعىپ جاتقان قۇندى ويدى تىڭداپ, ءبىز بىلە بەرمەيتىن كەلەلى ماسەلەمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. حالىق – دانا. كوپتەگەن ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ كوپشىلىك تالقىسىنا تۇسكەندە ءوز-وزىنەن شەشىمىن تاۋىپ كەتەتىنى بار. نەمەسە مۇنداي كەزدەسۋلەر الداعى جۇمىسقا باعىت-باعدار بەرۋى دە عاجاپ ەمەس. جۇمىستىڭ وسىنداي باعىتى ءبىزدى حالىققا جاقىنداستىرا ءتۇستى. اڭگىمەنىڭ ءبارى اشىق ايتىلادى, ەشقانداي جاسىرىن اڭگىمە, بارماق باستى, كوز قىستى دەگەن بولمايدى. كۇندەلىكتى تىرشىلىككە, تۇيتكىلدى ماسەلەگە قاتىستى وي-پىكىرىن حالىق ورتاعا سالادى جانە ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالمايتىنىن, ونىڭ مىندەتتى تۇردە تالقىلاناتىنىن, كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ شەشىلەتىنىن نەمەسە شەشىلمەيتىنىن تاباندا ءبىلىپ وتىرادى. ەل باسقارۋ وڭاي ەمەس, ءبىز قانداي جۇمىس ىستەسەك تە, تۇپكى ناتيجە ءبىر ماقساتقا جۇمسالادى. ول – حالىقتىڭ جاعدايىن جاساپ, كۇيىن كۇيتتەۋ. بارلىق باسشى قىزمەتكەرلەردەن ەڭ الدىمەن وسى تالاپ ەتىلەدى. سونىمەن بىرگە ولاردان قاتاڭ ورىنداۋشىلىق ءتارتىپ سۇرالادى. سەبەبى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكسىز, قاتاڭ ورىنداۋشىلىق ءتارتىپ پەن تالاپسىز, باقىلاۋسىز جايباسارلىققا جول بەرىلىپ, بوسبەلبەۋلىك بەلەڭ الادى.
ەل باسقارۋ وڭاي ەمەس, ءبىز قانداي جۇمىس ىستەسەك تە, تۇپكى ناتيجە ءبىر ماقساتقا جۇمسالادى. ول – حالىقتىڭ جاعدايىن جاساپ, كۇيىن كۇيتتەۋ. بارلىق باسشى قىزمەتكەرلەردەن ەڭ الدىمەن وسى تالاپ ەتىلەدى
سايرام اۋدانىنا اكىم بولىپ بارعانىمدا كوپ ۇلتتى اۋدان حالقىن قازاق ۇلتىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىرۋ جونىندە كوپ جۇمىس اتقارىلدى. وزبەك اۋىلدارىندا قازاق مەكتەبى, سىنىبى اشىلىپ, باسقا ۇلتتىڭ ازاماتتارى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرە باستادى. اۋدان ورتالىعىندا مارتوبە الاڭى, ابىلايحان ەسكەرتكىشى, باتىرلار, ارداگەرلەر, قۇرمەتتى ازاماتتار, حالىقتار دوستىعى ساياجولى اشىلدى. مارتوبە تاريحي-تانىمدىق كەشەنى ىسكە قوسىلىپ, تۋريستەر باراتىن ورىنعا اينالدى.
– زامان وزگەرۋىمەن ادامنىڭ تانىم-تالعامى وزگەردى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە ەلدىڭ ءسوزىن سويلەگەن بولىپ, داڭق پەن داقپىرت قۋالاپ جۇرگەندەردى «باتىر» دەيتىن بولدىق. ەڭ سوراقىسى, سولاردى زيالىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزاتىنىن تاعى كورىپ ءجۇرمىز. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە وسىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ بەرىڭىزشى. زيالى دەگەن كىم؟
– جوعارعى كەڭەستە ارىپتەس بولىپ جۇمىس ىستەگەن بەلگىلى تاريحشى, اكادەميك ماناش قوزىباەۆ «زيالىلار – ۇلتتىڭ سارقىلماس قورى, ۇلتتىڭ تىرەگى, رۋحاني بىلەگى, ۇلتتىڭ ءبىر قاناتى, الەم تانىر ساناتى» دەپ زيالىلىققا انىقتاما بەرەدى. شىنىندا, زيالىلىق – رۋحى بيىك, تانىمى تەرەڭ, مۇراتى حالقىنىڭ ارمان-تىلەگىمەن ساباقتاس بولىپ كەلەدى. اتاعى بار, قىزمەتى جوعارى تۇلعانىڭ ءبارىن زيالى دەۋگە تاعى بولماس. ۇلتتىڭ وتپەلى كەزەڭىندە ەلدىك جولدا ەرەن ەڭبەك ەتىپ, ارتىندا ساۋلەلى ءىزى قالعان بىرەگەي تۇلعالار بار.
– ءسىز جوعارعى كەڭەستىڭ ون ەكىنشى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولدىڭىز. وسى دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ بەدەلدى, بەلدى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز.
– شىن مانىندە, جوعارعى كەڭەستىڭ ون ەكىنشى شاقىرىلىمىنداعى دەپۋتاتتار ءالى تاريحي باعاسىن العان جوق. ءحىى شاقىرىلىمداعى ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيى جوعارى دەپۋتاتتار وتە اۋقىمدى جۇمىس ءبىتىردى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى 1936-1990 جىلدار اراسىندا, ياعني 54 جىلدا 450 زاڭ قابىلداپتى, سوندا شامامەن جىلىنا 10 زاڭ قابىلدانعان بولىپ شىعادى. ال حII شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەس 3,5 جىل ىشىندە 265 زاڭ قابىلدادى. ونىڭ ىشىندە 1990 جىلى 25 قازانداعى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن, 1991 جىلى 16 جەلتوقسانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭىن, 1993 جىلى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىن اتاۋ كەرەك. وسى شاقىرىلىمدا پرەزيدەنت ينستيتۋتى ەنگىزىلدى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى دە العاش رەت وسىندا سايلاندى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارى – تۋى, ەلتاڭباسى, ءانۇرانى زاڭمەن بەكىتىلدى. وسى تاريحي وقيعانىڭ ءبارى ايتىس-تارتىس ەشبىر تولاستامايتىن, قاشان كورسەڭ وت بولىپ لاپىلداپ جانىپ, قازان بوپ بۇرقىلداپ قايناپ جاتاتىن جوعارعى كەڭەس قابىرعاسىندا جۇزەگە استى.
– ءسىز ۇلتتىق باعىتقا باسىمدىق بەرگەن ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قابىلداعان كەزدە دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا بولدىڭىز. جالپى تاريحي قۇجاتتىڭ ءمانىن دۇرىس تۇسىنبەي جۇرگەندەر از ەمەس. دەكلاراتسيانىڭ ءمان-ماڭىزىن قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەسىز؟ پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل كۇنگە ەرەكشە ءمان بەرۋىنىڭ سىرى نەدە؟
– 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا قابىلدانعان رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى دەكلاراتسياسى تۋرالى ايتپاستان بۇرىن سول كەزدەگى ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالعا توقتالىپ كەتكەن دۇرىس بولار. سول كەزەڭدە ۇلكەن ماڭىزدى وقيعالار ورىن الدى. سونىڭ ءبىرى – 1989 جىلى مامىر-ماۋسىمدا وتكەن كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ العاشقى سەزى اشىق, جاريا تۇردە ءوتىپ, سەزد بارىسى تەلەديدار جانە راديو ارقىلى تولىعىمەن بۇكىل وداققا تاراتىلىپ وتىردى.
سەزدە كەڭەس وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ەلدى باسقارۋداعى كەمشىلىگى اشىق ايتىلدى. بۇل كەزەڭدە تاۋار تاپشىلىعى, ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتتاۋى, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ ناشارلاۋى, ۇلتارالىق قاتىناستاعى شيەلەنىستەر كۇشەيە ءتۇستى.
كەڭەس باسشىلارى احۋالدى رەتتەۋ ءۇشىن جاريالىلىق, جەدەلدەتۋ, قايتا قۇرۋ سياقتى ساياساتتى ۇستانعانىمەن, وڭ ناتيجە بەرمەدى. ءسويتىپ, 1990 جىلدىڭ باسىندا بالتىق ەلدەرى وداقتان شىعىپ, جەكە ءبولىندى. 1990 جىلى ناۋرىزدا يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا بيلىك بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىپ, تەڭ قۇقىقتى ەگەمەن رەسپۋبليكالاردىڭ جاڭارعان فەدەراتسياسىن قۇرامىز دەگەندى العا تارتتى. بۇل باستامانى وداق تۇرعىندارىنىڭ 67 پايىزى قولدادى.
1990 جىلى ناۋرىز ايىندا جوعارعى كەڭەستىڭ سايلاۋى وتكەن-ءدى. سايلاۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – بۇرىن پارتيا شوپان, مەحانيزاتور, قۇرىلىسشى, شاحتەر سايلانۋى كەرەك دەگەن پارمەن بەرەتىن بولسا, بۇل سايلاۋدا عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلار, سۋرەتشىلەر مەن سازگەرلەر كوپتەپ دەپۋتات بولدى. بۇل دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ساپاسىن ارتتىرا ءتۇستى.
جوعارعى كەڭەستە 360 دەپۋتات بولدى. بۇرىن دەپۋتاتتار كۇزدە ءبىر اپتاعا, كوكتەمدە ءبىر اپتاعا كەلىپ ەكى سەسسياعا قاتىسىپ, زاڭدى قابىلدايتىن. ال بۇل دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ 25-30 پايىزى جالاقى الىپ, تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەپ, ۇكىمەتپەن بىرگە زاڭ جوباسىن الدىن الا ازىرلەۋگە قاتىستى. ال قالعان دەپۋتاتتار جىلىنا ەكى رەت: كۇزدە 2 اي, كوكتەمدە 2 اي سەسسياعا كەلىپ جۇمىس ىستەدى.
1990 جىلى 24 ساۋىردەگى العاشقى سەسسيادا جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سايلاندى. ول جوعارعى كەڭەستىڭ كەشكى ءماجىلىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە «رەسپۋبليكادا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ» تۋرالى, «كونستيتۋتسياعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ» تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇسىندى. بۇل تۋرالى بەلگىلى زاڭگەر, عالىم سۇلتان سارتاەۆ بايانداما وقىدى. سول ۋاقىتتا وداق قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار پرەزيدەنتىن سايلاپ قويعان ەدى.
ەكى زاڭ جوباسى قابىلدانىپ, دەپۋتاتتار سەسسيادا جاسىرىن, جابىق تۇردە پرەزيدەنت سايلايتىن بولدى. ۇمىتكەر رەتىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنىلىپ, دەپۋتاتتاردىڭ 94 پايىزى قولدادى. جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى قىزمەتىنە ەرىك اسانباەۆ سايلاندى.
پرەزيدەنتتى سايلاپ العاننان كەيىن كۇزگى سەسسيادا ەلدىگىمىزدى قورعايتىن زاڭ قابىلداۋ كوتەرىلدى. قازاق كسر-ءنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن, ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ مارتەبەسىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭ اكتىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداۋعا دايىندالدىق. جوبانى ازىرلەۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى, كوميسسيا توراعاسى اكادەميك سالىق زيمانوۆ بولدى. بۇل كەزەڭ دەموكراتياعا بارىنشا جول اشىلعان كەزەڭ ەدى.
دەكلاراتسيانى تالقىلاۋ بارىسىندا كوميسسيا مۇشەسى, اتاقتى زاڭگەر-عالىم, دەپۋتات سۇلتان سارتاەۆ «دەموكراتيالىق قازاقستان» توبىنداعى دەپۋتاتتاردىڭ «ۇلتتىق رەسپۋبليكا دەگەندى جويىپ, ازاماتتىق قوعام قۇرايىق» دەگەن پىكىرىنە قارسى ءوز ويىن ورتاعا سالدى. ول: «مەن الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ, مىنانى ايتقىم كەلەدى: سىزدەر ويلاعانداي, ۇلتتىق مەملەكەت ازاماتتىق قوعامعا, ياعني پراۆولىق مەملەكەتكە قايشى كەلمەيدى. مىسالى, انگليا – قۇقىقتىق مەملەكەت. الايدا ول – اعىلشىنداردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى. سونداي-اق فرانتسيا, يسپانيا, جاپونيا, ت. ب. ۇلتتىق نەگىزدەگى پراۆولىق ەلدى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. دەكلاراتسياداعى «قازاق» دەگەن سوزدەن قورقاتىن ەشتەڭە دە جوق. قازاق ۇلتى – سوناۋ ەرتە داۋىردەن ءتىلى, ءدىلى قالىپتاسقان, كىندىك قانى تامعان ءوز تاريحى بار حالىق. ەندى كەلىپ ونى مۇلدە سىزىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى.
دەپۋتات سالىق زيمانوۆ باستاعان كوميسسيا ءبىر اپتادان استام ۋاقىت دەكلاراتسيا جوباسىنا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىپ, جوبانى سەسسيانىڭ تالقىلاۋىنا ەنگىزدى.
دەكلاراتسيا جوباسى سەسسيادا جان-جاقتى قىزۋ تالقىلاندى, ونىڭ ءاربىر بابى, كەرەك دەسەڭىز ءاربىر سويلەمى مەن ءسوزى ءار ءتۇرلى پىكىرتالاس تۋدىردى. ول كەزدە دەپۋتاتتىق كورپۋستا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى باسىم ەدى. ولاردىڭ اراسىندا «دەكلاراتسيانىڭ نە كەرەگى بار بىزگە؟ ءبىز كەڭەس وداعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. الدە وعان قارسىسىڭدار ما؟» دەگەن قارسى پىكىر ايتىلدى. «قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ۇعىنا وتىرىپ» دەگەن سويلەمدەگى «قازاق» ءسوزىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن تالقىلاۋدىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلدى. كوميسسيا توراعاسى, اكادەميك, دەپۋتات سالىق زيمانوۆ وتە پاراساتتى ازامات ەدى. سۇراق قويعاندارعا قازاق تىلىندە دە, ورىس تىلىندە دە ساۋاتتى جاۋاپ بەردى. جابايحان ءابدىلدين, سۇلتان سارتاەۆ, ءابىش كەكىلباەۆ, ومىربەك جولداسبەكوۆ, ومىربەك بايگەلديەۆ, وزبەكالى جانىبەكوۆ جانە تاعى باسقا دەپۋتاتتار بەلسەندىلىك تانىتتى. ءسويتىپ, ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا 25 قازان كۇنى ساعات 18.55-تە قابىلداندى.
بۇل دەكلاراتسيا – قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتى بولعان ماڭىزدى قۇجات. ويتكەنى دەكلاراتسيا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناستىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسى رەتىندەگى كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتادى.
– وركەنيەت كوشىنە ىلەسۋدىڭ جولى قالانۋدا. سولاي ما؟
– سولاي دەۋگە دە بولادى. ق.توقاەۆ قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان باستاپ ءوزىنىڭ باستى ۇستانىمى ادىلەت ەكەنىن, ونسىز قوعام ەشقاشان دامىمايتىنىن ايتىپ كەلەدى. قوعام ادىلەت سالتانات قۇرعاندا عانا جاڭارادى, داميدى. قوعامداعى بارلىق كەلەڭسىز جاعدايلار: سىبايلاس جەمقورلىق, ۇلتتىق بايلىقتىڭ تەڭدەي جانە ءادىل بولىنبەۋى, ازاماتتار قۇقىعىنىڭ قورعالماۋى, زاڭداردىڭ تولىققاندى ورىندالماۋى بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ادىلدىگىنە بايلانىستى. ەلىمىزدىڭ دامۋى قوعامداعى كەلىسىم مەن ىنتىماققا, اۋىزبىرشىلىككە تىكەلەي بايلانىستى بولسا, ول تەك ادىلدىك بار جەردە عانا بولادى. ادىلەتتىلىك – تاۋەلسىزدىكتىڭ تەمىرقازىعى. ادىلەتسىزدىك بەلەڭ العان كەز كەلگەن قوعام تىعىرىققا تىرەلەدى, توقىراۋعا ۇشىرايدى. سوندىقتان ادىلەتسىزدىكپەن اياۋسىز كۇرەسۋ ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز بولۋى كەرەك.
– ايتىلعان ءسوز كوپ, ورىندالۋى تومەن ەمەس پە؟ بالكىم, وليگوپوليا, مونوپوليانى ورتالىقتا عانا ەمەس, جەرگىلىكتى دەڭگەيدە تۇبەگەيلى شەشۋدە ساياسي بيلىكتى تۇبەگەيلى ترانسفورماتسيالاۋ كەرەك شىعار. سوندا حالىقتىڭ قولى اۋزىنا تيەتىن بولار. بۇل قانشالىقتى ورىندالۋدا؟
– ورىندالادى. پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ۇستانىمىن كورسەتتى. كادر ماسەلەسىن شەشۋدە بايىپپەن قاراپ, ولاردىڭ ىسكەرلىگىنە, قابىلەتىنە نازار اۋداراتىنىن ءبىلدىردى. راس, ايتىلادى, بىراق تولىق ورىندالمايدى. جالپى العا قويىلىپ وتىرعان باعدارلاما وتە دۇرىس. ەندى ونى باقىلاپ, ورىندالۋىنا ءمان بەرىلۋى ءتيىس.
كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن وتەتىن پارلامەنت سايلاۋىندا پارلامەنتكە جاڭا تۇلعالار كەلەتىنى انىق. ويتكەنى پارتيالاردىڭ تىركەلۋىندە جەڭىلدىكتەر قارالىپ, سايلاۋعا تۇسۋىنە كەڭ جول اشىلدى. رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلدى ورگانعا ماجوريتارلىق سايلاۋ ارقىلى ەلگە بەدەلدى ازاماتتار كەلەدى. زاڭ شىعارۋشى ورگان جاڭارعاننان كەيىن ۇكىمەتتى قايتا قۇراتىنى بەلگىلى. وسىلايشا ەل اۋماعىندا ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر ورىن العالى تۇر.
