ارقا وڭىرىندە ورمان-توعاي سيرەكتەۋ. مۇندا كوبىنەسە جازىق دالا. سودان بولار, جەلدىڭ قۋاتى دا كۇشتىرەك. اسىرەسە, ەلوردادا قىسى-جازى ءبىر تىنبايدى. بىراق, سوڭعى جىلدارى ونىڭ قارقىنى دا باسەڭسىدى. سەبەبى جوق ەمەس. دالىرەك ايتقاندا, 1997 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن استانا توڭىرەگىن جاسىل القاپقا اينالدىرۋ قولعا الىندى. جاسىل بەلدەۋ جوباسى قۇرىلدى. ناتيجەسىندە, باس قالانىڭ اينالاسى كادىمگىدەي قۇستار ءان سالاتىن, جۇرت دەمالاتىن جاسىل ورمانعا اينالدى.
جەمىسىن بەرگەن جوبا
جالپى, جاسىل بەلدەۋ جوباسىن ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ونىڭ العاشقىسى 1998-2004 جىلدارى ىسكە اسىرىلدى. وسى ۋاقىتتا 14 827 گەكتارعا, سونىڭ ىشىندە 11 502 اۋماققا 9,6 ملن اعاش وتىرعىزىلدى. ولاردىڭ بارلىعى تەز جەرسىنىپ كەتۋى ءۇشىن كۋليكتىك ادىسپەن ەگىلدى. وتىرعىزىلعان اعاشتاردىڭ 1,8 پايىزى – قىلقاندى جاپىراقتىلار. وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعى كوپ ۇزاماي ءوز جەمىسىن بەردى.
مەملەكەت باسشىسى 2009 جىلى جاسىل القاپتى ارالاعاندا بوس جەرلەرگە دە اعاش وتىرعىزىپ, ونى ورمانعا اينالدىرۋعا تاپسىرما بەرەدى. وسى مىندەتتى ورىنداۋ بارىسىندا 2011-2012 جىلدارى ەكى جوبا دايىندالدى. ماماندار ونى ىسكە اسىرۋعا قۇلشىنا كىرىسەدى. مۇنى ەكىنشى كەزەڭ دەپ ايتۋعا بولادى. 2012 جىلدان باستاپ 2015 جىلعا دەيىن ورمان جولاقتارىنىڭ اراسىندا 10324 گەكتارعا 1 493 000 ءتۇپ جاس كوشەت ەگىلدى. ونىڭ 889 415-ءى – قىلقان جاپىراقتى اعاشتار. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان اعاشتاردىڭ بارلىعى دا جاپىراق جايىپ, بايتەرەكتەي بوي تۇزەگەن.
بيىلعى ءساۋىر ايىندا 291 اۋماققا 353 560 ءتۇپ جاس كوشەت وتىرعىزىلدى. نەگىزىنەن, ەكىنشى كەزەڭدە ەگىلگەن اعاشتاردىڭ 60 پايىزى قىلقاندى جاپىراقتىلاردى قۇرايدى. ەمەن اعاشتارى دا ءبىر قاۋىم.
بۇگىنگى تاڭدا جاسىل ورماندا قىرعاۋىلدار كوپتەپ كەزدەسەدى. «ءبىز ولاردى ءوزىمىز ءوسىرىپ, القاپقا جىبەردىك. ويتكەنى, جاساندى ورمان بولعاندىقتان, وندا جانۋارلار وتە از. ال جابايى ورماندا جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ءبىر تەپە-تەڭدىكتە بولادى. ءبىزدىڭ ماماندار 2010 جىلدان باستاپ قىرعاۋىل ءوسىرۋدى قولعا الدى. ونىڭ بارلىعىن اۋەلى زەرتتەدىك. ورمان ىشىنە فەرما سالىپ, 65 قىرعاۋىل ساتىپ الدىق. التى جىلدىڭ ىشىندە ولاردىڭ سانى 6 283 جەتتى. سونىڭ 5 883-ءىن جاسىل القاپقا جىبەردىك. قازىرگى كۇندە قىرعاۋىل فەرماسىندا 400 باس ۇلكەن قىرعاۋىل مەن 1500 بالاپان وسىرىلۋدە. باسقا قۇستاردى ءوسىرۋ ءۇشىن دە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەمىز» دەيدى «استانا ورمانى» جشس-ءنىڭ باس اگرونومى ارداق حاسەنوۆ.
قۇنارسىز جەرلەر قۇنارلاندىرۋدا
كەز كەلگەن وسىمدىك قۇنارلى جەردە تەزىرەك كوكتەيدى. سوندىقتان, توپىراققا كوپ نارسە بايلانىستى. ارينە, جەردىڭ ءبارى بىركەلكى ەمەس. ولاردىڭ كەيبىرى قارا توپىراقتى بولسا, ەكىنشىسى – سور, قالىڭ باتپاقتى كەلەدى. ەلوردانىڭ ماڭايىندا دا وسىنداي جەرلەر بارشىلىق. ماسەلەن, توپىراقتىڭ قالىپتاسۋى تابيعي جولمەن مىڭداعان عاسىرعا سوزىلسا, ادام كۇشىمەن بىرنەشە جىلدا قالپىنا كەلمەك. ارداق ايدارۇلىنىڭ ايتۋىنشا, 2010 جىلدان بەرى جاسىل بەلدەۋدەگى سور جەرلەرگە تۇيەجوڭىشقا ەگىلۋدە ەكەن. بۇل وسىمدىك توپىراقتى قۇنارلاندىرىپ قانا قويمايدى, ەنتوموفاگتاردى كوبەيتۋگە سەپتىگى تيەدى. سونىمەن بىرگە, تۇيەجوڭىشقىنىڭ ارقاسىندا بىرقاتار ومارتاشىلار جاز ايلارىندا بال جينايدى. الداعى تاڭدا ماماندار قۇنارسىز جەرلەردى قۇنارلاندىرۋ ءۇشىن گيپس سالۋدى جوبالاپ وتىرعان كورىنەدى.
جاسىل القاپ كەڭەيمەك
بۇگىنگى تاڭدا ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانى جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ بارادى. مەملەكەتتىك ستاندارت بويىنشا حالىق سانى 500 مىڭ مەن 1 ميلليونعا جەتەتىن قالادا ءاربىر 1000 ادامعا 25 گەكتار جاسىل جەلەك بولۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا وسى كورسەتكىشكە سايكەس بولۋ ءۇشىن استانا قالاسىنىڭ جاسىل بەلدەۋىنىڭ اۋدانى 20 719 گەكتارعا جەتۋى قاجەت.
– استانا اكىمدىگى جاسىل ورماندى ۇلعايتۋعا قالا تەرريتورياسىنان قوسىمشا 14 851 گەكتار جەر ءبولىپ وتىر. ونىڭ 8 067 گەكتارىنا جەرگە ورنالاستىرۋ قۇجاتتارى دايىندالدى. سوعان بيىل تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق نەگىزدەمە جاسالادى. سودان كەيىن جوبالانىپ, جاس كوشەتتەر وتىرعىزىلادى. سونداي-اق, ورمان ىشىنە حالىق دەمالاتىن ورىندار سالۋدى قولعا الدىق. 2011 جىلى قاراوتكەل اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جاسىل القاپقا ۇزىندىعى 4 شاقىرىمدى قۇرايتىن ءۇش دەمالاتىن ورنى بار ۆەلوجول سالىندى. وعان جاز ايلارىندا جۇرتشىلىق كوبىرەك كەلەدى. جەمىس-جيدەك تەرەدى. بيىل بۇل جولدى ودان ءارى 19 كم ۇزارتىپ, «قارقارالى» تاس جولىنا دەيىن سوزباقپىز. جوبا بويىنشا بۇل جول ورمان ءىشىن كەسىپ وتەدى. جانە ءۇش شاقىرىم سايىن التى ۆەلوتۇراق سالىنادى. تۇرعىندار كەلىپ دەمالۋعا بولادى, – دەيدى «استانا ورمانى» جشس-ءنىڭ باس اگرونومى ارداق حاسەنوۆ.
نەگىزىندە, جازىق دالاداعى جاسىل ورمان القابى كوكشەتاۋدىڭ جاسىل جەلەگىمەن تۇتاسىپ, ەن توعايعا اينالۋدى جوسپارلاعان.
قازىرگى كۇنگە دەيىن ەلوردادان شورتاندى اۋدانىنا دەيىن اۋماققا تولىقتاي اعاش ەگىلگەن. ەندى ول اقكول اۋماعى باعىتىنا ۇزارعان.
تۇرعىندار ءدان ريزا
راسىندا, قاراوتكەل كەنتىنىڭ ماڭايىنداعى جاسىل القاپتى ءوزىمىز دە بارىپ كوردىك. قۇددى ورمان ىشىندە جۇرگەندەي اسەردە بولدىق. بۇل جەرگە ادامدار وتباسىلارمەن دە كوپ كەلەدى ەكەن. سونداي تۇرعىننىڭ ءبىرى – جانار قۇسايىنوۆا. ول ءتورت بالاسىمەن مۇندا دەمالىپ ءجۇر.
– ماعان وسى ورمان القابى قاتتى ۇنايدى. ءار جەكسەنبى سايىن كەلۋگە تىرىسامىن. بالالارىم دا وسىندا كەلۋدى قالاپ تۇرادى. تازا تابيعات اياسىندا دەمالامىز. ۆەلوسيپەد تەبەمىز. كادىمگىدەي تىنىعىپ قالامىز. قالانىڭ شۋىلى دا جوق, تىپ-تىنىش الەم. ارينە, بۋرابايعا بارعىمىز كەلەدى. بىراق, وعان جولىمىز تۇسە بەرمەيدى. ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى ورمان دا بىزگە سونداي اسەر بەرەدى. كۇز بولعاندا وسى القاپتان جەمىس-جيدەك تەرەمىز. ونىڭ ءوزى بىزگە پايدا. قىسقاسى, ۋاقىتىمىزدىڭ كوبىن وسىندا وتكىزەمىز, – دەيدى ول.
تۇيىندەپ ايتقاندا, قىستا ۇيىتقىعان بوراننان, جازدا جۇيتكىپ سوققان جەلدەن پانا بولىپ, ەلوردانىڭ اۋاسىنا ءنار بەرىپ, تۇرعىندارعا تىنىس بولىپ تۇرعان جاسىل ورماننىڭ بۇگىنگى كەلبەتى كوز تويارلىق كۇيدە. ونى جاسىل ورمان القابىنداعى تابيعات اياسىندا بولعاندا ەرەكشە سەزىنەسىز.
ازامات ەسەنجول
