كەيبىر اۋەل باستان كەڭىنەن ءپىشىلىپ, مولىنان تىگىلگەن, تاۋدىڭ جارتاسىنداي تۇتاس جاراتىلىپ, جان-جاعىنا جىلۋ ساۋلە تاراتىپ جۇرەتىن جاندار بولادى. سونداي ادامنىڭ ءبىرى – ارقانىڭ اقتوعايىندا تۋىپ-وسكەن قايىربەك سادۋاقاسوۆ اعامىز. ارعى اتالارى – ابىلاي حانعا جاس تا بولسا باتا بەرگەن وتەمىس بي. باتاعا ىرزا بولعان ابىلاي جورىقتان قايتقاندا «ءالى ۇيلەنبەگەن ەكەنسىز» دەپ ولجانىڭ الدىن, قانتبيكە سۇلۋدى بيگە تارتادى. ولاردان تاراعان شابانباي ءبيدىڭ ءجاسوسپىرىم جانقۇتتىعا بەرگەن: «اللاعا جاعام دەسەڭ ازاندى بول, اعايىنعا جاعام دەسەڭ قازاندى بول. اينالاڭ سۋات بولسىن, ءسوزىڭ ەلىڭە قۋات بولسىن. كونتەرلىگىڭ قارا جەردەي بولسىن, ءبارىمىزدى كوتەرەتىن. تازالىعىڭ اعىن سۋداي بولسىن, كىرىمىزدى كەتىرەتىن. قۇدايىم سەنى قۇلىم دەسىن, حالقىم سەنى ۇلىم دەسىن» دەگەن ءسوزى بۇگىنگى كۇنى دە «ەل قامىن جەيتىن ەر بولام!» دەگەن ءاربىر قازاق جاسىنا ارنالعانداي ەستىلەدى…
التى جاسىنان بايگەگە شاۋىپ, توعىز جاسىندا ۇرى تۇسىرگەن, قۇس پەن ۇساق اڭدارعا تۇزاق, ىرىلەرىنە قاقپان قۇرىپ, تۇزدەن ولجا تاۋىپ ۇيرەنگەن, اعاشتان ويۋ ويىپ, تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن حاس شەبەر, ەسەيە كەلە ەسكىشە حات تانىپ, قۇران سۇرەلەرىن جاتقا ايتىپ وتىراتىن اكەسى يزاتبەك كورگەن ادامنىڭ كوزى سۇيسىنەتىن نەبىر كەرەمەت بۇيىمدى جاساعاندا بالاسى قايىربەككە ءوز بىلگەنىن ۇيرەتىپ قانا قويماي, ون ءبىر جاسىنان جىلقىنىڭ تۇنگى كەزەگىنە جۇمساپ, ءوز بەتىمەن بىتىرا جاساپ, وق-ءدارى مەن پاترون ازىرلەپ, مىلتىق اسىنىپ, ورمان-تاۋ ارالاپ, اڭشىلىق جاساۋعا دا ەرىك بەرەدى. مىنە, وسىنداي ادامشا ءتالىمدى تاربيەنىڭ, بالاپانىن جەلدى كۇنى ۇشىراتىن قىرانشا قاتال باۋلۋدىڭ قايتالانباس مەكتەبىنەن وتكەن بوزبالا قالايشا «ون بەسىندە باس» بولمايدى, قالايشا «وتاۋ يەسى بولۋعا» دايىن تۇرمايدى؟ قايىربەك 1960 جىلى اقتوعايداعى ىعاي مەن سىعايلار جينالعان جالعىز ورىس ورتا مەكتەبىن التىن مەدالمەن بىتىرگەندە, ەرەكشە ۇلگىدەگى اتتەستات كەشىگىپ كەلەدى-داعى, اۋداندىق بايلانىس بولىمىندە تەحنيك بولىپ ىستەيدى. جازدا ماسكەۋدىڭ ايگىلى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا قۇجات تاپسىرعانىمەن, بەس پاننەن 24 بالل جيناپ, كونكۋرستان وتە الماي قالادى. كۇتپەگەن سوققىدان ەسەڭگىرەمەسە دە نامىستانعان ول قاراعاندىداعى «گيپروۋگلەگورماش» عزي-عا لابورانت بولىپ ورنالاسادى. كۇزدە 17 جاسار قايىربەك ءستاليننىڭ ەسىمى بارلىق جەردەن اۋىستىرىلادى دەگەندى ەستىگەن بويدا قالاداعى ستالين كوشەسى مەن قازاق تەاترىنا ساكەن سەيفۋلليننىڭ اتىن بەرۋ جايلى ءوتىنىش جازىپ, وعان 400-دەن استام ستۋدەنتتەر مەن شاحتەرلارعا قول قويعىزىپ, قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنە تىركەتەدى. بيلىك باستى كوشەنى قيماسا دا, تەاترعا ساكەننىڭ اتىن بەرەدى. بۇگىنگى بالالاردان بۇنداي ەرلىك جاساعاندار بار ما ەكەن؟..
سودان ءبىر اي وتكەندە, 7 قاراشادا قايىربەك ءوزىنىڭ بەسىنشى كلاستان بەرگى بالا عاشىعىنا, مەدينستيتۋتتىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى, اۋىلداس قىزعا ۇيلەنەدى. جازعا دەيىن مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەگەن قايىربەك ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەن كۇنى اقمارال دەگەن تۇڭعىشىن ومىرگە اكەلگەن امان سۇلۋ دا ءبىر جىلدان سوڭ الماتىعا اتتانادى, قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. اتى اۋداندا اڭىزعا اينالعان ەكى جاس ەندى قىتاي ازاتتىق ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى بولعان, اۋرۋشاڭ ايەلى, اتا-ەنەسى, ءتورت بالاسى بار ۇيعىر كىسىنىڭ كەڭ ءۇيىنىڭ ەكى بولمەسىن جالداپ تۇرادى. ءبارى وتە تاتۋ-ءتاتتى, سىيلاستىقپەن بەس جىل عۇمىر كەشەدى. جىگىتتىڭ سۇلتانىنا ءتورت قىز, ەكى ۇل سىيلاعان امان ارۋ جەتپىس جىل سۇيگەنىمەن بىرگە باقىتتى ءومىر ءسۇردى. وقۋىن بىتىرگەن ەكەۋى, ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ قايىربەككە «اسپيرانتۋرادا قال» دەگەنىنە قاراماي, اقتوعايعا ورالادى.
ازاتتىق – باستى تىلەۋدە,
قاجەتسىز قورعان, تىرەۋ دە.
جازالا مەنى, جاراتقان,
تاۋەلدى بولسام بىرەۋگە.
جامانمەن وتەم بەلدەسە.
دايىنمىن تاعدىر جەرلەسە,
ەگەر دە ءبىر كۇن قولىمنان
جاقسىلىق جاساۋ كەلمەسە.
بۇل – قايىربەكتىڭ ۇلكەن ومىرگە قادام باسقان كەزدە وزىنە بەرگەن سەرتى. وتە ەرتە ەسەيگەن, ويلى, ءبىلىمدى, كىممەن بولسىن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسەتىن, ءوزى ستۋدەنت كەزدە-اق تانىسىپ, ارالاسقان كوپ جاقسىنىڭ ءبىرى, الماتىداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەن, اقتوعايداعى جاڭا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى تيىشبەك قادىرباەۆ قايىربەكتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ قابىلدايدى.
ءۇش جىل وتپەي, ءومىردىڭ ارناسى بۇنىڭ ەركىنەن تىس كۇرت وزگەردى, الدىمەن اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى, ەكى جىلدان سوڭ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ لەكتورلار توبىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ىستەدى. ەلتانۋ, جەرتانۋ, ادامتانۋ ءتارىزدى ەش جەردە وقىتپايتىن پاندەردى يگەرۋمەن بولدى, اقساقالدارمەن دە, جاستارمەن دە ارالاستى, ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنەن ءوتتى. اۋپارتكومنىڭ بىلدەي ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىن باسقارۋعا كىرىستى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى – باستاماشىل, تىندىرىمدى مامانداردى ءوسىرىپ وتىرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى جاسالعان-تۇعىن. 1976 جىلى ايگىلى ۇلىتاۋ مەن اتاقتى قارساقپاي كىرەتىن جەزدى اۋدانىنا يدەولوگيا بويىنشا حاتشى ەتىپ جىبەرىلدى. وردا بۇزار وتىز بەن قىنسىز قىلىشتىڭ اراسى, قايىربەكتىڭ قۇلاشىن بارىنشا سەرمەي قيمىلداعان, ەڭ ءبىر جەمىستى شاعى ەدى ول. جەزدىنىڭ ءاربىر تاۋ مەن تاسىن ءبىلىپ الدىم دەسە بولادى. بارعان بويدا اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتسياسىن ىزدەدىم. مۇنىڭ الدىنداعى باسشىلار ونىڭ قايدا ەكەنىن سۇراماعان دا ەكەن. احاڭ ايتقان «حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى ءھام ءۇنىنىڭ» جۇمىسىن جولعا قويدى.
يدەولوگيا جۇمىسى قالاي جۇرگىزىلۋى كەرەك دەگەن باعىتتا تۇجىرىمداما جاسادى, اۋداننىڭ ۇگىت بريگاداسى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ءبىرىنشى ورىن الدى. اسىرەسە, جەزدىدە ۇلى وتان سوعىسى قۇرباندارىنا ارناپ ورناتىلعان ەرەكشە ەسكەرتكىشتى ايتساڭىزشى. قازا بولعانداردىڭ ءبارىنىڭ اتى اتاپ كورسەتىلدى. ر.روجدەستۆەنسكيدىڭ «رەكۆيەم» پوەماسىنداعى «ۆسپومنيم ۆسەح پويمەننو, گورەم ۆسپومنيم سۆويم… ەتو نۋجنو – نە مەرتۆىم! ەتو نادو – جيۆىم!» دەگەن ولەڭ جولدارىن دا ءوزى قازاقشاعا اۋداردى, ول تاسقا قاشاپ جازىلدى:
«ازا تۇتىپ, ەسكە الايىق,
اتى وشپەسىن ءبىرىنىڭ!
بۇل – ولگەندەر تىلەگى ەمەس,
بۇل – پارىزى ءتىرىنىڭ!»
ولەڭ ەمەس, ۇران دەرسىڭ…
قايرەكەڭ جەزقازعان, قاراعاندى وبلىستارىندا جۇمىس ىستەگەن جىلدارى جەزقازعان قالاسى, اتاسۋ كەنتىندە س.سەيفۋلليننىڭ, اقتوعايدا الاشتىڭ ءۇش ارىسى – ءا.بوكەيحان, ج.اقپاەۆ جانە ءا.ەرمەكوۆتىڭ مەموريالدى ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلدى. قازاقتاردىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ءى قۇرىلتايىنىڭ جەزقازعان وبلىسىنداعى كۇندەرى, 3 رەت قاتارىنان رەسپۋبليكالىق, حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالى وتكىزىلدى. جاس تالانتتاردى تانىتۋ ءۇشىن «بايقوڭىر داۋسى» (وعان ارناپ ءوزى ءان شىعاردى), «ۇلىتاۋ ءۇنى» بايقاۋلارى وتكىزىلىپ تۇردى, ەنتسيكلوپەديالار جارىق كوردى. سول كەزدە باستالعان اقپان ايىنداعى رەسپۋبليكالىق ايتىس داستۇرگە اينالدى, بۇگىنگە دەيىن وتكىزىلىپ كەلەدى.
قايرەكەڭ ءوزى «باستى ءىسىم» دەپ بىلگەن الاشا حان مەن جوشى حاننىڭ مازارلارىن قالپىنا كەلتىرۋمەن ون ءۇش جىل بويىنا ۇزبەي اينالىستى, اكادەميك و.سماعۇلوۆ پەن ە.حوروش باستاعان ماماندار ەكى جىل بويى تىنباي جۇمىس ىستەدى. سول كەزدە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعان يمانعالي تاسماعامبەتوۆ 60 ملن تەڭگە ءبولدىردى. جوشى حان كەسەنەسىنىڭ كۇمبەزىن دە, وعان قاجەت گلازۋر جاعىلعان تاقتايشالاردى دا قايرەكەڭ ەكى رەت پەتەربۋرگتەن ۇشاقپەن الىپ كەلگەن ەدى. 1993 جىلى ق.سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ, ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ, جاقىپ اقباەۆتىڭ ۇرپاقتارىن تۇگەل جيناپ, عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وسى كونفەرەنتسيادا وتاندىق عالىمدار الاش قوزعالىسى, ونىڭ باسشىلارىنىڭ تاعدىرى جايىندا العاش رەت اشىق پىكىرلەرى مەن كوپشىلىككە بەيمالىم دەرەكتەردى ورتاعا سالدى. قايرەكەڭ ءوزى ءا.بوكەيحان, ءا.ەرمەكوۆ, ج.اقباەۆ تۋرالى ءۇش كىتاپشا شىعارىپ تاراتتى.
ءاليحان اتامىزدىڭ ۇرپاعىن تاۋىپ الىپ, ەلگە تانىستىرعان دا ق.سادۋاقاسوۆ بولاتىن. اتالعان كونفەرەنتسياعا ءاليحاننىڭ ۇكىتايىنان (سەرگەي) تۋعان ەۆگەنيدىڭ تابانى قازاق توپىراعىنا تۇڭعىش رەت ءتيدى. ول پەتر دەگەن ءالى ۇيلەنبەگەن جالعىز بالاسىمەن كەلدى. ەۆگەني – ءوزى ءارى تاريحشى, ءارى بايلانىسشى, تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى, ماسكەۋدە تۇرادى. ءبىر عاجابى, قايرەكەڭ جوشى باباسىنىڭ باسىنا ارنايى اپارعان سوڭ ەۆگەني ومىرىندە تۇڭعىش رەت ولەڭدەر جانە كەرەمەت ولەڭدەر جازدى. قايرەكەڭ ونى ادەمىلەپ قازاقشاعا اۋداردى.
ق.سادۋاقاسوۆتىڭ وبلىستىق ءتىل باسقارماسىنا باسشى بولعان, جەزقازعان قالالىق كەڭەسىنە «قازاقمىستىڭ» قۇدىرەتتى باسشىسى ت.ۋرۋموۆتى جەڭىپ دەپۋتات بولعان كەزدە 49 كوشەگە قازاقتىڭ ايتۋلى ازاماتتارىنىڭ اتىن بەرگىزگەنى, وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىن اشتىرعانى, ونىڭ اۋداندارداعى فيليالدارىن قۇرىپ, كەيىن اياققا تۇرعاندا مادەنيەت مينيسترلىگىنەن رۇقسات سۇراپ اۋرە بولماس ءۇشىن وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ شەشىمىمەن جەكە مۋزەي بەكىتىپ بەرىپ وتىرعان تاپقىرلىعى, ولارعا ءبىر كۇندە 19 قىزمەتتىك كولىك بولدىرگەن قايراتكەرلىگى, جەزدىدە الەمدە تۇڭعىش «تاۋ-كەن جانە بالقىتۋ ءىسىنىڭ تاريحى» مۋزەيىن اشۋى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. كوپ ۇسىنىسىنىڭ ىشىنەن جارىق ستانساسىنا ساكەننىڭ اتىن قايتارۋ تۋرالى ۇسىنىسى وتپەي جاتقانى جانىنا قاتتى باتاتىن قايرەكەڭ:
مەن دە وتەمىن ومىردەن الەمدى ويلاپ,
الەمىمە جاس بۋىن ازەر بويلاپ.
ۇعىمدىسى ۇرپاقتىڭ ءتاۋاپ ەتەر,
وتكەن سايىن تۇسىمنان الەم بايلاپ, – دەپ, ءوز سەرتىندە تۇرا بىلگەنىن, ەندىگى قالعانى كەلەر ۇرپاقتىڭ موينىنا امانات ەكەنىن ايتىپ, بولاشاققا ۇمىتپەن قارايدى…
ومىرزاق اقجىگىت
