(سوڭى. باسى گازەتتىڭ №46 (4634) سانىندا)
قازاقستان عىلىم ورداسىنىڭ اشۋعا بايلانىستى «كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالى رەتىندە 1945 جىلدىڭ 26 قازان كۇنى اشىلىپ, قىزمەت جاساپ كەلگەن مەكەمەنى ءوز الدىنا جەكە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى رەتىندە قۇرىلعانى 31 مامىر 1946 جىلدان» دەپ زاڭدى قاۋلى قابىلداعان سول ۋاقىتتا قازاقستان جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى ءا.قازاقپاەۆ, مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.وڭداسىنوۆ جانە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ ەدى.
ءدال وسى ۋاقىتتا ەڭ العاش رەت 1946 جىلى 31 مامىردا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ 16 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ شتاتى بەكىتىلىپ, وندا 1000 ادام جۇمىسقا كىرىسكەن. ولاردىڭ ىشىندە 75 عىلىم دوكتورى, 188 عىلىم كانديداتى بولدى. سول ۋاقىتتا 14 ناقتى مۇشەسىنىڭ ءتىزىمى بەكىتىلگەن. ولار: ق.ي.ساتباەۆ, م.و.اۋەزوۆ, ا.ب.بەكتۇروۆ, پ.گ.گالۋزو, م.ي.گورياەۆ, ا.ق.جۇبانوۆ, ن.گ.كاسسين, س.ك.كەڭەسباەۆ, ن.ۆ.پاۆلوۆ, م.پ.رۋساكوۆ, ن.ت.ساۋرانباەۆ, گ.ا.تيحوۆ, ۆ.گ.فەسەنكوۆ, س.ۆ.يۋشكوۆتار بولاتىن.
ودان باسقا مۇشە-كوررەسپوندەنتتەر 16 ادام: ح.ك.اۆەتيسيان, ن.ۋ.بازانوۆا, ا.ي.بەزسونوۆ, س.ن.بوگوليۋبسكي, ر.ا.بورۋكاەۆ, ا.م.عابباسوۆ, ق.ج.جۇماليەۆ, ءا.ح.مارعۇلان, ا.ج.ماشانوۆ, ك.م. مىڭباەۆ, ا.پ.پولوسۋحين, ۆ.ي.سميرنوۆ, ا.ن.سىزگانوۆ, ن.ن.ۋدينتسەۆ, م.ي.ۋسانوۆيچتەردىڭ ءتىزىمىن قاۋلىمەن بەكىتكەن جانە قول قويعان قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆ جانە ءىس باسقارما باسشىسى د.سىرتسەۆ بولاتىن.
بۇل ۋاقىتتا رەسپۋبليكادا 23 جوعارى وقۋ ورىندارى, 91 تەحنيكۋم جانە 7735 ورتا مەكتەپ جۇمىس ىستەگەن. ال رەسمي تۇردە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلعان سالتاناتتى ءماجىلىسى 1946 جىلى 1 ماۋسىم كۇنى رەسپۋبليكادا تاريحي كۇن بولدى. ول قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلعان ۋاقىتى ەدى. مىنە, وسى سالتاناتتى ءماجىلىس اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا وتكەن.
قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا كەڭەس وداعىنان جانە رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇپكىرىنەن كەلگەن قوناقتار قاتىستى. ەڭ العاش ءسوز سويلەگەن نۇرتاس وڭداسىنوۆ: «جولداستار! ءبىز سىزدەرمەن وتە تولقۋلى ءساتتىڭ ۇستىندە تۇرمىز. قازاقستان ءوزىنىڭ عىلىم ورداسىن قۇرۋدا. بۇل عىلىم ورداسى مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ دامۋىنا جول اشادى.
قازاقستان عىلىم ورداسىن قۇرعاننان كەيىن ونىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ ماسەلەسى قوزعالادى. بۇل ايتۋلى وقيعا 1946 جىلدىڭ 3 شىلدە كۇنى بولعان. ەڭ الدىمەن, عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىن اشىق دەپ جاريالاپ, قۇرمەتتى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى گ.ا.تيحوۆقا ءسوز كەزەگىن بەرگەن قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆ بولاتىن. مۇندا, نەگىزىنەن, قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنا پرەزيدەنتىن سايلاۋ ماسەلەسى جانە بولاشاق اتقاراتىن جۇمىس جوسپارلارى قارالعان.
عالىمداردىڭ باسىن قوسقان القالى جيىندا جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى ءبىراۋىزدان قولداۋ جانە سەنىم ءبىلدىرىلىپ, ءبىرىنشى سەسسياسىندا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ سايلانادى.
بۇل ماجىلىستە ءسوز سويلەگەن م.و.اۋەزوۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتىگىنە تۇسكەن ق.ي.ساتباەۆتىڭ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اراسىندا بەدەلى زور جانە تانىمال عالىم ەكەندىگىن اتاي كەلىپ, ونىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى, شىعارعان ەڭبەكتەرىنىڭ كوپ ەكەندىگىن, سول سەبەپتى وسى ورىنعا بارلىق عالىمدار ونى لايىقتى دەپ سايلاۋدا داۋىس بەرىپ, ۇلكەن سەنىم بىلدىرگەندىگىن ايتقان.
كەيىن 3-7 ماۋسىم كۇندەرى ارالىعىندا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ءماجىلىس زالىندا جاڭا اكادەميانىڭ ەڭ العاشقى جالپى جينالىسى, سوڭىنان تۇڭعىش عىلىمي سەسسياسى وتكەن-ءدى.
وسى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى تۋرالى نۇرتاس وڭداسىنوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندا عىلىمدى دامىتۋ, ول ءۇشىن كورنەكتى عىلىمي كادرلار دايارلاۋ, رەسپۋبليكانىڭ سان الۋان بايلىقتارىن جەڭىس مۇددەسىنە تولىعىراق جۇمساۋعا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا ايرىقشا اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق.
قازاقستان عىلىمىن باسقارعان قانىش ساتباەۆ ەڭ الدىمەن ۇلكەن عالىم ەدى. ونى بۇل دارەجەگە جەتكىزگەن – ونىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگى مەن ىزدەنىمپازدىعى. ەشبىر تابىس وزىنەن-ءوزى كەلمەيتىنىن جاقسى بىلگەن عالىمنىڭ قاعيداسى – «بەينەتكە – بەرەكە» بولعان. ول العا قويعان ماقساتىنا تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن ءبىلىمدى بىلەتىندەردەن تانباي ۇيرەنگەن, ۇلكەن عالىمداردى ءپىر تۇتقان, سولارعا ۇقساۋعا تىرىسقان. بىلمەگەنىن بىلۋگە اسىعۋ ونى ءدايىم ىزدەنىسكە اكەلىپ وتىرعان. ونىڭ بارلىق ارەكەت-تىرلىگى تەك كۇن كورۋ ءۇشىن عانا ەمەس, حالقىنا عىلىمي جاڭالىقتار تابۋ جولىنا باعىتتالعان. قانىش ساتباەۆ جاڭالىقتى جانىنداي جاقسى كورەتىن ەدى.
ول وتانىمىزدىڭ عىلىمىنا ءوزىنىڭ لايىقتى ۇلەسىن قوسىپ كەتتى. ونىڭ ەسىمى ءوزىمىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس, كوپتەگەن شەت ەلدەر عالىمدارى اراسىندا كەڭ بەلگىلى بولدى. شىعىستاعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنان ءبىرىنشى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولدى. بۇل قازاق حالقىنا ۇلكەن ابىروي مەن قۋانىش اكەلدى, عىلىممەن كەڭىرەك شۇعىلدانۋعا تالپىندىردى. ءسويتىپ, ق.ساتباەۆ كەڭەس عىلىمىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى رەتىندە تاريحتان وزىنە ءتان لايىقتى ورنىن الدى, حالىقتىڭ ونەگەلى پەرزەنتى بولىپ ۇرپاقتار ەسىندە ماڭگى ساقتالادى» دەپتى.
نۇرتاس وڭداسىنوۆ – عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەربەس قۇرىلۋىنا بىردەن-ءبىر اتسالىسقان ادام. سوعىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا قاراماي جاڭا عيماراتتىڭ سالىنۋىنا قاراجات قاراستىرىپ, ونىڭ ىرگەسى قالانعاندا ىرىمداپ: «قازاق عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن» دەپ, كۇمىس اقشا شاشقانى ءمالىم.
اكادەميك ق.ي.ساتباەۆتىڭ كوپ قىرلى تالانتىنىڭ اسا جارقىن سالاسى – عىلىمي جۇمىستاردىڭ ۇلى ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. قانىش يمانتايۇلى حالقىنا مۇرا بولىپ قالعان قازىنانىڭ ەڭ سالماقتىسى – ونىڭ ءوزى نەگىزىن قالاپ, ىرگەلى پاراسات ورداسى, ۇلتتىق ماقتانىش, دارەجەسىنە جەتكىزىپ كەتكەن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بولىپ تابىلادى.
ق.ي.ساتباەۆ ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىسقا 1941 جىلى شاقىرىلدى. بۇعان دەيىن ول اتباسار جانە قارساقباي ترەستەرىندە گەولوگيا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى جانە باس گەولوگ قىزمەتتەرىن اتقارىپ, ورتالىق قازاقستاندا كوپتەگەن كەن كوزدەرىن اشىپ, عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن دە جان-جاقتى اينالىسىپ مامان رەتىندە دە, ادام رەتىندە دە كەمەلدەنگەن بولاتىن.
ول 1941 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ قۇرامىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءارى وسى فيليال توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. 1943 جىلدان فيليالدىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. سول جىلى ق.ي.ساتباەۆ گەولوگيا عىلىمىن دامىتۋداعى ۇزدىك جەتىستىكتەر ءۇشىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ال 1946 جىلدان تولىق مۇشەسى (اكادەميك) بولىپ سايلاندى. قانىش يمانتايۇلى سول كەزدە كسرو-عا كىرگەن كۇنشىعىس رەسپۋبليكالارى حالىقتارى وكىلدەرىنەن شىققان تۇڭعىش اكادەميك ەدى.
ق.ي.ساتباەۆ الماتىعا قىزمەتكە شاقىرىلعان كەزدە قازاقستاندا عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ جونىندە ماسەلە قويىلىپ, وعان دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ تا كەتكەن. قانىش يمانتايۇلى وسى جۇمىستىڭ باستاۋ كوزىندە تۇردى.
قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ ءىسىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان سول كەزدەگى رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ «تۇڭعىش پرەزيدەنت» اتتى ەستەلىگىندە: «ق.ي.ساتباەۆ عالىمدىعىنا قوسا شەبەر ۇيىمداستىرۋشى جان ەدى. باسشىلىق ەتۋدىڭ وزىنە ءتان ايىرماشىلىقتارى مەن قيىنشىلىقتارى بولدى. باسشى بولۋ – بىلگەنگە مەحنات, بىلمەگەنگە قاناعات. ق.يمانتايۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى باسقالاردا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ول بۇل قاسيەتىن عىلىم باسىنا كەلگەندە بىردەن كورسەتتى. ق.ساتباەۆ جاراتىلىسىندا وتە العىر, كوزدەگەنىنە جەتپەي قويمايتىن, قايدا بارسا دا ولجاسىز, قۇر قول قايتپايتىن ادام ەدى. ول اكادەميا كوللەكتيۆىن جاڭا ينستيتۋتپەن, جاڭا لابوراتوريامەن, جاڭا قوندىرعىمەن, ءساتتى قورعالعان ديسسەرتاتسياسىمەن, باسقا دا بازارلىقتارمەن ءدايىم قۋانتىپ وتىرعان» دەپ جازعان.
1946 جىلعى 1 ماۋسىمدا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ (قازىرگى قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى) اشىلۋى رەسپۋبليكا ومىرىندەگى اسا كورنەكتى وقيعا بولدى. بۇل تاريحي وقيعا قازاقستان عىلىمىنىڭ جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە شىققانىنىڭ, ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە قابىلەتتى كوپتەگەن عىلىمي كادرلاردىڭ وسكەنىنىڭ, عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ايتارلىقتاي جۇيەسى قۇرىلعاندىعىنىڭ كورىنىسى بولدى.
اكادەميانىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇردى. ماسەلەن, مينەرالدىق قورلار بولىمشەسى رەسپۋبليكانىڭ تابيعي بايلىقتارىن گەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەپ, قازاقستاننىڭ ءتۇستى جانە قارا مەتاللۋرگياسىنىڭ تاۋ-كەن جانە وتىن ونەركاسىبىن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە ءتيىستى بولدى.
1947 جىلى ناۋرىز ايىندا ق.ي.ساتباەۆ كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ۇكىمەت دەلەگاتسياسى قۇرامىندا ىسساپارمەن انگلياعا باردى. مۇندا ۋ.چەرچيلل مەن ك.ر.ەتتليدىڭ قابىلداۋىندا بولدى. سول جىلى 25-31 شىلدەدە قازاقستان عىلىم اكادەمياسى مەن كسرو-نىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن وسكەمەن قالاسىندا وتكەن «ۇلكەن التايدىڭ» وندىرگىش كۇشتەرىن زەرتتەۋ مەن يگەرۋگە ارنالعان كوشپەلى سەسسياسىن باسقاردى.
قانىش يمانتايۇلى ءومىر جولىندا كوپ ەڭبەكتەردى جارىققا شىعاردى. 1942 جىلى الماتىعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن ەكى ماڭىزدى مونوگرافياسى جارىق كوردى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – «قازاقستان مەن كەڭەس وداعىنىڭ مىس قۇمدارى» مونوگرافياسى, ەكىنشى مونوگرافياسى – «قازاقستاندا قارا مەتاللۋرگيانى دامىتۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى», قازاقستاننىڭ تەمىر رۋداسى كەن ورىندارىنىڭ گەولوگيالىق سيپاتتاماسىن بەرەدى. قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ ءوزىنىڭ ماڭىزدى ەڭبەگى «جەزقازعان اۋماعىنىڭ كەن ورىندارى» دەپ اتالاتىن كولەمدى مونوگرافياسىن اياقتايدى. 1942 جىلى بۇل ەڭبەگى ءۇشىن ول مەملەكەتتىك (ستاليندىك) ەكىنشى دارەجەلى سىيلىققا لايىق دەپ تانىلدى. بۇل ماراپات, شىن مانىندە, سوعىستىڭ اۋىر كۇندەرىندە قازاقستانعا ارزان مىس ءوندىرۋ ارقىلى ۇلكەن ۇلەس قوسقان جەزقازعان كەن ورنىنىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن.
ق.ي.ساتباەۆ قىرىقتان استام عىلىمي ەڭبەك جازدى, ولاردىڭ بىرقاتارى ديسسەرتاتسيالىق جۇمىس رەتىندە تانىلدى. 1942 جىلدىڭ 17 تامىزىندا جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا ونىڭ جۇمىستار جيىنتىعىن باعالاۋ نەگىزىندە قانىش يمانتايۇلىنا گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرەدى. عالىم مينەرالدىق شيكىزاتقا باي سارىارقا, كەندى التاي, قاراعاندى, قاراتاۋ سياقتى ايماقتارعا دا ايرىقشا نازار اۋدارىپ, ولاردىڭ كەن ورىندارىنىڭ ستراتيگرافياسى, تەكتونيكاسى, قۇرىلىمى, مەتاللوگەنياسى, گەوحيمياسى جانە پايدا بولۋ تەگى تۋرالى تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. وسى زەرتتەۋلەرى ارقىلى ول عىلىمعا فورماتسيالىق مەتاللوگەندىك ءاناليزدىڭ كەشەندى ءادىسىن ەنگىزىپ, قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق عىلىمىندا جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋىنا ىقپال ەتتى.
قانىش ساتباەۆ قازاقستان عالىمدارى اراسىنداعى اقىلشى جانە تاربيەشى رەتىندە تانىلدى. ول گەولوگيا عىلىمىنا قاتىستى الەمدىك, وداقتىق جانە قازاقستاندىق دەڭگەيدەگى كوميسسيالار مەن كوميتەتتەردە مۇشەلىك جانە باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردى. سونداي-اق ول كسرو جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەستەرىنىڭ دەپۋتاتى, سوكپ سەزدەرىنىڭ دەلەگاتى, كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميتەت پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى بولدى. ونىڭ ەڭبەگى ءتورت رەت لەنين وردەنىمەن, ەكىنشى دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالىپ, كسرو مەملەكەتتىك جانە لەنيندىك سىيلىقتاردىڭ يەگەرى (1958) اتاندى.
قورىتىندىلاي ايتقاندا, قانىش يمانتايۇلى – 1946-1951 جىلدارى جانە 1955-1964 جىلدارى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارعان دارىندى تۇلعا. ءىرى عالىم. قازاقستان عىلىمىن دامىتىپ, عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىرعان ۇلكەن ۇستاز بولدى. عالىمنىڭ قازاقستان تابيعات بايلىعىن زەرتتەۋدە جانە ونى ەل يگىلىگىنە جاراتۋدا ەڭبەگى وتە زور بولدى. جالپى, قانىش يمانتايۇلىنىڭ اتقارعان ەڭبەگى الەمدىك دەڭگەيدە تانىلدى.
قانات ەڭسەنوۆ,
مەملەكەت تاريحى
ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى
عىلىمي قىزمەتكەرى,
تاريح عىلىمدارىنىڭ
كانديداتى, قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور
