ەسكى مەشىت
بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتى پاراقتاساق, قاراوتكەل ەشقاشان ءدىن ورتالىعى بولعان ەمەس, بىراق قازاق زامانىندا مەشىتتەر مەن نامازحانالار بولسا كەرەك دەگەن پىكىردەمىز. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى بىرەۋ: بۇل قونىس ەجەلدەن ۇلى دالاداعى ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى, توعىز جولدىڭ تورابى, ونىڭ ۇستىنە ەسىلدىڭ وسى تۇسى دالانىڭ ۇلى بيلەۋشىلەرىنىڭ تاق ورناتقان جەرى. قاراوتكەلدىڭ ءوز باسىنان تابىلماعانىمەن, وعان ىرگەلەس قورعالجىنداعى بىتىعاي, جانىبەك, شالقار, اتباسارداعى ورمامبەت ورداسى, كۇيگەنجارداعى تاۋكە ورداسى مەشىتسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس. وكىنىشكە قاراي, زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قارقىنى ءالسىز, مۇمكىندىك شەكتەۋلى. ءبىز بيىلعى جازعى ولكەتانۋ ەكسپەديتسيالارىنىڭ كەزىندە استانا ماڭىنان تولىپ جاتقان ەسكىلىكتى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ىزدەرىن تاپتىق. استانا قۇرىلىسى كۇننەن كۇنگە قارقىن الىپ كەلە جاتقان قازىرگى ۋاقىتتا سول وشاقتاردى الدىن الا زەرتتەپ الۋ كەرەك-اق.
بەلگىلى ولكەتانۋشى ا.ف.دۋبيتسكي قاراوتكەلدىڭ العاشقى مۇسىلمان مەشىتى 1838 جىلى سالىندى دەپ جازادى (ا.ف.دۋبيتسكي. پرويدەمسيا پو ۋليتسام تسەلينوگرادا…تسەلينوگراد,1990. 22ب.). ونىڭ پىكىرىنشە, مەشىتتى پاتشا ۇكىمەتى رەسەي مەن ورتا ازيا اراسىنداعى ساۋدانى قولداۋ ماقساتىمەن سالعان. ءبىز بۇل پىكىرمەن تولىق كەلىسەمىز, سونىمەن بىرگە وعان قوساتىنىمىز ەكى ماسەلە. بىرىنشىدەن, قازاقستاندى رەسەي بوداندىعىنا قاراتۋ بارىسىندا پاتشا ۇكىمەتى مۇمكىندىگى كەلگەنشە جەرگىلىكتى ەلمەن ءتىل تابىسىپ, ونىڭ كوڭىلىن تابۋعا كۇش سالدى. ەكىنشىدەن, يسلام ءدىنىن رەسەي بوداندىققا وتكەن ەلدى ءتارتىپتى باسقارۋعا پايدالانامىز دەگەن ۇلكەن ءۇمىتى بولدى, قانداي ءدىن بولماسىن ادامنان قاشان دا اۋەلى قۇدايدى مويىندا, ەكىنشىدەن پاتشاڭدى سىيلا دەيدى.
وسى تۇسىنىك ەكاتەرينا ءىى-ءنىڭ زامانىندا قالىپتاسىپ, قازاقتىڭ ءىرى ەل باسىلارىنا اعاش ءۇي, مەشىت سالىپ بەرۋ ءحVىىى عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستالدى.
قاراوتكەل مەشىتىنىڭ سالىنۋى الدىمەن اقمولا دۋانىنىڭ العاشقى اعا سۇلتانى بولعان قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلىنىڭ ەڭبەگى, ەكىنشىدەن, سپەرانسكي جاساعان «ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋ تۋرالى جارعىدا» وسىعان بايلانىستى ارنايى ەرەجەسىنىڭ بولۋى.
دۋان ورتالىعى اقمولادان قاراوتكەلگە كوشىپ كەلگەن 1830 جىلدارى بۇل جەردە ناقتى قالا سالۋ تۋرالى جوسپار دا, كوشەلەر دە جوق بولاتىن. بەلگىلى تارتىپپەن سالىنعان كوشەلەر تۇگىلى بەكىنىس قورعانىن سالۋدىڭ ءوزى وڭاي بولعان جوق. بەكىنىستىڭ وزىندە العاشقى ۋاقىتتا تەك رەسمي قىزمەتتەر عانا ورنالاستى: بۇيرىق ورنى (ورىس زاسەداتەلدەر وتىراتىن «پريكاز») اسكەري ادامدار مەكەندەگەن كازارمالار, ۇستالىق, لازارەت, وستروگ (ونى گاۋپۆاحتا دەپ تە اتايدى, وسىدان قازاقتىڭ اباقتى دەگەن ءسوزى شىعادى). بەكىنىس قورعانىنىڭ ىشىندە جەكە مەنشىك ازاماتتاردىڭ ۇيلەرى سيرەك ەدى, ونىڭ ءوزى دە نەگىزىنەن قىزمەتكەرلەردىڭ ۇيلەرى ەدى. ءبىز وتكەن ءبىر ماقالامىزدا بەكىنىستىڭ العاشقى باسشىلارىنىڭ ءبىرى چيريكوۆتىڭ وزىنە ءۇيدى قالاي سالعانى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.
قاراوتكەلدىڭ العاشقى مەشىتى قورعاننىڭ ىشىنەن ەمەس, سىرتىنا سالىندى. ونىڭ ءبىراز سىرى بار. بىرىنشىدەن, ورىستار مۇسىلمان ءبىر ءبىرىنىڭ ءتىلىن تابادى, ولاردى قورعاۋدىڭ نە كەرەگى بار دەگەن بولار. ەكىنشىدەن, وتكەلدەن وتكەن ساۋدا كەرۋەندەرىنە كورنەكتى بولۋى ءۇشىن دە مەشىتتىڭ سىرتتا تۇرعانى ءجون كورىنگەن شىعار, مەشىت بەكىنىستىڭ سولتۇستىك قاپتالىنان سالىندى. قازىرگى كۇنى مەشىتتىڭ ورنىندا بەس قاباتتى سوۆەت زامانىندا سالىنعان تۇرعىن ءۇيدى كورەمىز, ونشا ءساندى دە ەمەس, كوزگە قوراش ءۇي. ا.ف.دۋبيتسكي العاشقى مەشىت تىڭ يگەرۋشىلەر سارايىنىڭ (قازىرگى كونگرەسس- حولل) ورنىندا بولدى دەپ جازعان ەدى. شىن مانىندە كونگرەسس- حولدىڭ ماڭى 1950 جىلدارعا دەيىن ساۋدا الاڭى بولدى, ال مەشىت وعان جاپسارلاس يمانوۆ كوشەسىندە. پاتشا زامانىندا بۇل كوشە مەشىت كوشەسى (مەچەتنايا) اتانعانىن ءبىز جازدىق.
كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا قاراوتكەلدەگى العاشقى مۇسىلمان مەشىتىن اقمولا دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلى 1842-1844 جىلدار ارالىعىندا سالعىزعان. سەيىتوۆ بۋراباي دەگەن كىسى مولدا بولسا كەرەك. مەشىتتىڭ سالىنعان ۋاقىتى ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى, بۇل ءۇشىن اقمولا دۋانىنىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان مۇراعات قاعازدارىن قوپارۋ كەرەك.
قاراوتكەلدىڭ العاشقى مەشىتى كوشەك ورمانىنان اكەلىنگەن بورەنە اعاشتاردان سالىندى. قاڭىلتىر شاتىرلى, ورتاسىندا بيىك ەتىپ سالىنعان ازان شاقىراتىن مۇناراسى بار. قاراوتكەلگە ساۋدا كەرۋەندەرى كەلگەندە مەشىتتىڭ بيىك مۇناراسىنان ارنايى قۇتپان وقىلاتىن ءداستۇر بولعان. مەشىتتى اينالا قاراوتكەلگە قونىستانعان العاشقى قازاق تۇرعىندارىنىڭ ۇيلەرى پايدا بولدى. ولاردىڭ ىشىندە مولدا بۋراباي سەيىتوۆتىڭ ءۇيى, تەمىربايقاجىنىڭ ءۇيى, اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجانىڭ ءوز ءۇيى ت.ب. بورەنەدەن قيىپ سالىنعان بۇل ۇيلەردىڭ ءبىرازى 1950 جىلدارعا دەيىن كەلدى. سوۆەت زامانىندا ەسىل جاعاسىنداعى قالالىق پارك اتانعان كونگرەسس-حولدىڭ جانىنداعى الاڭقاي 1840 جىلدارى قازاق مەنشىگىندە بولدى. قازاقتاردى پانالاپ, قاراوتكەلگە اعايىندى نوعاەۆتار باستاعان سىبىرلىك تاتارلار دا قونىستانا باستادى.
1865 جىلدىڭ 23 تامىزىندا ا.ك.گەينس «ۋاقىتشا ەرەجەلەردى» دايارلاۋ بارىسىندا اقمولا وكرۋگىندە دە بولىپ ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىندە» ءبىراز اڭگىمەلەر قالدىرعان. ا.ك.گەينستىڭ جازۋىنا قاراعاندا اقمولا مەشىتىنىڭ جانىندا مۇسىلمان مەكتەبى بار, مولداسى قارابەك بايبەكوۆ دەگەن ادام.
ءوز زامانىندا اقمولا توڭىرەگىنە ءدىن شاپاعاتىن اكەلىپ, يسلام نۇرىن شاشقان, تالاي تەپەرىشتى كورگەن قاراوتكەلدىڭ ەسكى مەشىتى 1920 جىلى سوۆەت ۇكىمەتى ورناسىمەن وتقا وراندى. وزگە ەمەس, مەشىتتىڭ وتقا جانعان سەبەبى ءالى دە انىقتالعان جوق, بىراق بولشەۆيكتەردىڭ وسى ورتكە قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن پىكىردەمىز. جانسا, ەرتەرەك نەگە جانىپ كەتپەدى؟ سوۆەت ۇكىمەتى جاڭا ورناعان, حالىقتىڭ كوڭىلى ءارى-ءسارى, بولشەۆيكتەر كۇشىنە كىرمەگەن ۋاقىتتا, جازالاۋ شارالارى دا باسەڭ, بايقاستاپ, جاسىرىن جۇرگىزىلگەنى انىق. ەسكى مەشىتتىڭ جانىپ كەتكەنىنە ىزالى مۇسىلمان حالىق قايتا قاراجات جيناي باستادى. وسى ءبىر ازامات سوعىسىنان جاڭا عانا قۇتىلعان, ەلدىڭ قولىنداعى مال سەلدىرەپ قالعان جوقشىلىق ۋاقىتتا قازاقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءىرى ساۋدا اۋلەتى قوسشىعۇلوۆتار مەشىتتى قايتا جاڭعىرتۋدى ءوز مويىندارىنا الدى. 1976 جىلى اقمولا وبلىستىق مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ, قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى نيكولاي يۆانوۆيچ ۆتورين «كوششەگۋلوۆ كۋرمانگالي بايمۋحامەدوۆيچ بىل كرۋپنىي تورگوۆەتس, يمەل ماگازين ۆ گوسيتينوم دۆورە, كونفەتنۋيۋ فابريكۋ, جيل ۆ دومە, گدە دو يۋنيا 1976 گودا رازمەششالسيا وبلاستنوي سۋد. ون جە پو راسسكازام مەستنىح كازاحوۆ زا سۆوي سچەت پوسترويل مەچەت, گدە بىل پيۆزاۆود» دەيدى. بۇل قوسپاسى جوق تاريحي شىندىق. وسىلايشا جانىپ كەتكەن اعاش مەشىتتىڭ ورنىنان كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەن كوتەردى. ءبىر قىزىعى, تاس مەشىت تۋرا اعاش مەشىتتىڭ ساۋلەت ورنەكتەرىن قايتالادى, بىراق, كىرپىشتەن سوققاننىڭ اتى كىرپىشتەن سوققان, قالانىڭ ءدال ورتاسى ءوڭى كىرىپ, جارقىراپ شىعا كەلدى.
كىرپىشتەن سوعىلعان مەشىتتىڭ ءومىرى ۇزاق بولعان جوق. ن.ي.ۆتورين مەشىتتىڭ ءدال قاي جىلى جابىلعانىن بىلە المادىم دەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, 1930 جىلداردىڭ باسىندا قازاق جەرىنە ۇلى اپات اشتىقتى پايدالانىپ, بولشەۆيكتەردىڭ مەشىتتى جاپقانى انىق.
بولشەۆيكتەر مەشىتتى بىردەن قيراتقان جوق, الدىمەن ونى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا بەردى. ا.ف.دۋبيتسكي مۇراجاي مەشىتكە 1930 جىلى كوشىپ كەلدى دەيدى, ياعني مەشىتتىڭ دە وسى جىلى جابىلعانىنا دالەلدىڭ ءبىرى. مۇراجاي بولعان ۋاقىتتا مەشىتتىڭ ساۋلەتتىك بەينەسىنە ەش وزگەرىس ەنگەن جوق. ونىڭ بيىك مۇناراسى دا, كۇمبەز شاتىرى دا, تاستان ورگەن سىرتقى شارباعىنىڭ باعاندارى دا ساقتالدى… مەشىتتىڭ شارباعىنىڭ سىرتىنان مۇراجايدىڭ شىنىدان فوتوپاۆيلونى سالىندى. جالپى, اقمولادا فوتوپاۆيلوندار رەۆوليۋتسياعا دەيىن-اق بولعان. سونىمەن قازىرگى شىنى قۇرىلىستار العاشقى وسى 1930 جىلداردان باستاۋ الادى… ەرتە ۋاقىتتا اقمولا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا فوتوقۇجاتتار اسا مول بولاتىن.
1940 جىلى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى كازاچيا سلوبوداداعى كونستانتين-ەلەنا شىركەۋى كوشىرىلىدى دە, ەسكى مەشىتتى ۇكىمەت «كازپيۆو» اتالاتىن زاۋىتقا بەردى.
ەكىنشى دۇنيە سوعىسىندا اپاتتان, جوقشىلىقتان كۇيزەلگەن ەلدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كوپ جەرلەردە بولشەۆيكتەر امان قالعان ءدىني قۇرىلىستاردى ەلگە قايتارعاندا ەسكى مەشىتتى بەرگەن جوق. سىرا شىعاراتىن ءوندىرىس باسشىلارى مەشىتكە قايبىر جانى اشىسىن, بىرتىندەپ مەشىتتىڭ ماڭى تۇگەل تونالدى, شارباعى قۇلادى, ازىپ-توزۋ باستالدى. اقىرى كوممۋنيستەر بەرتىڭگى ۋاقىتتا ونى تاس-تالقان قىلىپ بۇزىپ, ورنىن بەس قاباتتى تۇرعىن ۇيمەن جاپتى.
جاسىل مەشىت
استانا قالاسىنىڭ ەڭ ءبىر كورنەكتى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى اباي كوشەسى ەكەنى بەلگىلى. وسى كوشەنى بويلاپ قالانىڭ ەسكى ورتالىعىنا جاقىنداساڭىز وڭ جاعىڭىزدان بيىك قىزىل كىرپىشتەن قالانعان باعاندارى بار شارباق, بيىك قاقپا كەزدەسەدى. بۇل – زامانىندا جاسىل مەشىت نەمەسە تاتار مەشىت اتالعان قۇرىلىستان قالعان قالدىق.
تاتار مەشىتىنىڭ قۇرىلىسى كەزىندە وسى قالانىڭ ەڭ باي ادامى اتانعان نۇركەي ءزابيروۆتىڭ قاراجاتىنا سالىنعان. كوپەستىڭ ءبىر ادەتى, قانداي قۇرىلىس سالسا دا جاسىل بوياۋمەن سىرلايدى ەكەن. وسى سەبەپتى «جاسىل مەشىت» اتانىپ كەتتى. ەسىل-نۇرا القابىندا قازاق زامانىنداعى كەرۋەن جولدارمەن جۇرسەڭىز ەسكى كوپىرلەردىڭ, بەكەتتەردىڭ قالدىقتارىن تاباسىز. ەگەر وسى قالدىقتار جاسىل بوياۋمەن بويالسا, وندا بۇل قۇرىلىستاردىڭ سالىنۋىنا نۇركەي ءزابيروۆتىڭ قاتىسى بار دەپ ەسەپتەڭىز.
بۇل مەشىتتىڭ قاي جىلى جابىلعانى تۋرالى مالىمەت جوق, بىراق وسى قۇرىلىستىڭ كوپ جىلدار پيونەرلەر ءۇيى رەتىندە قىزمەت جاساعانىن قالانىڭ ەسكى تۇرعىندارى بىلەدى. كەيىن كەلە پيونەرلەر ءۇيى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتىنا كوشىرىلدى. وسى كەزدە مەشىتتىڭ اعاشتارىن وتىنعا الۋ بەلسەندى جۇرگىزىلدى. مەشىت قىزمەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اقىر تۇبىندە ونىڭ ورنىنا ءۇش قاباتتى تۇرعىن ءۇي سالىندى. مىنە, اباي كوشەسىنەن ەسكى ورتالىققا قاراي اياڭداپ بارا جاتقاندا رەسپۋبليكاعا جەتە بەرە وڭ جاعىڭىزدان كەزدەسەتىن جاسىل قاڭىلتىر تەلپەك كيگەن تاس باعاندار, تەمىردەن يىلگەن شارباق پەن بيىك اركانىڭ سىرى وسى.
جامبىل ارتىقباەۆ, ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
(جالعاسى بار)
