قاي قوعامدا بولماسىن ۇلتتىق ۇستانىمدار مەن قۇندىلىقتاردى ساقتاپ, ەل مەرەيى مەن ابىرويىن وسىرەتىن وسكەلەڭ مادەنيەتكە يە بولۋىمىز كەرەك. اسىرەسە قازىرگى تورتكۇل دۇنيە الاساپىرانعا ءتۇسىپ, جاھاندانۋ داۋىرىندە قۇندىلىقتاردى باعالاۋ باسقاشا سيپات الا باستاعان كەزەڭدە بۇل وي-سانا دەڭگەيى تىپتەن ماڭىزدى. وركەنيەتتى قوعام دامۋىندا قانشا زامان وزگەرسە دە, ەل باستاعان تاريحي تۇلعالار مەن قايراتكەرلەردىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ونەگەسى – ەڭ قاجەتتى, ەش توزبايتىن قۇندىلىق. قازاق حالقىنىڭ ۇزىنا بويعى ارعى-بەرگى تاريحىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءومىر جولى, مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنا اتقارعان قىزمەت ابىرويى, جالپاق جۇرتقا كەڭىنەن تاراعان كۇرەسكەرلىك داڭقى, ساياسي سالماعى مەن قايراتكەرلىگى ايرىقشا ەكەنى باسى اشىق ماسەلە.
كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە مەملەكەتتىك مانساپتا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ شىققان تۇعىرى مەن دارەجەسىنە باسقا زامانداس, ۇزەڭگىلەس ارىپتەستەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ قولى دا, ويى دا جەتكەن جوق.
جاڭا ءداۋىر تۋعىزعان جارقىن تۇلعا شىڭىراۋدان شىڭدالىپ شىقتى.
ول كۇنى كەشەگى ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق كەڭىستىگىندە ەڭ ءىرى پارتيا جانە كەڭەس قايراتكەرلەرى, ساياسي كوشباسشىلارى ساناسقان قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ بىرەگەيى بولدى.
سەس, ايبىن جانە اقىلدى تۇرپاتى وزگەنىڭ مىسىن باستى.
ونىڭ «ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى بىرگە بول!» دەگەن ساياسي يدەياسىمەن ورتا ازياداعى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىن ءبىر تۋدىڭ استىندا تۇركىستان وداعىن قۇرۋ جولىنداعى ارەكەتى مەن ۇمتىلىسى تالايعى ۇلت كوسەمدەرىن مويىنداتقانى راس.
تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە ات قۇلاعى كورىنبەس قارا تۇندەردە جارق ەتىپ سونگەن جاسىنداي «تۇرىك بالاسى, تۇگەل بول!» دەپ دابىل قاعىپ وتكەندەر از بولماعان. بىراق ولاردى كىم ەستىدى؟
بىرىگۋدىڭ جىلناماسىن وسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بار بولعانى 20 جاسىندا جانۇشىرىپ ۇمتىلعان يدەياسىنىڭ ارناسىنان تابامىز, ونىسى الىسقا ەستىلىپ, الىسقا تاراعانى دا, ويلاپ تۇرساڭ, قوعام دامۋىنىڭ ءبىر قالىڭ قاتپارى مەن وزىق ويى بولىپ شىعادى. بۇل – اتا تاريحقا ءمالىم ەرەكشە جاعدايلار, ولار جونىندە رەسمي قۇجاتتار دا جەتكىلىكتى, كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ارقاۋىنا اينالعان.
ەل جادىندا ساقتالعان حح عاسىردىڭ وشپەس كەزەڭى, قازاقتىڭ ەلدىك, مەملەكەتتىك تاريحى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اسا ءىرى قايراتكەرلىگى مەن جانكەشتى قىزمەتىنسىز جالاڭ بولىپ قالارى حاق.
قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا ساياسي كوزقاراسى وت بوپ ويانعان بىردەن-ءبىر ازامات تۇرار مەركەدەگى قازاق مەكتەبىندە حات تانيدى. بىشكەكتە اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىندە ۇزدىك وقيدى, تاشكەنتتەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا قابىلدانادى. ءدال وسى كەزدە قازاقستان مەن ورتا ازيادا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بۇرق ەتە تۇسكەن ەدى. تۇرار وسى قوزعالىستىڭ ورتاسىندا ءجۇردى.
1917 جىلدان باستاپ العىر ورەننىڭ ساياسي ءورشىل قىزمەتى تۇتاس تۇران ەلىنىڭ كوز الدىندا بولدى. جاپ-جاس شاعىندا اۋليەاتا ۋەزى سوۆدەپ – كەڭەستەر دەپۋتاتىنىڭ توراعاسى, تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارى بولدى.
رسفسر ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, 1922-1924 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ونىڭ كوميتەتتەرىنىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى رەتىندە موڭعولياداعى قىزمەتىنىڭ ءبىر وشپەس بەلگىسى – ەل استاناسىنا ۇلانباتىر دەپ اتالۋىنا ۇسىنىس جاساپ, ۇيىتقى بولۋى. 1926 جىلى قازاق ولكەلىك كوميتەتى ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. ال 1926 جىلدىڭ ماۋسىمىنان 1937 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە اسا جاۋاپتى قوعامدىق-ساياسي مىندەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ, اۋقىمدى تەوريالىق ماسەلەلەرمەن اينالىستى. ساياساتتانۋشى جانە ەكونوميست عالىمدار ايتىپ جۇرگەنىندەي, ونىڭ ساياسي, تاريحي جانە باسقا دا وزەكتى تاقىرىپتاردا 250-گە جۋىق قۇندى ەڭبەگى بار.
ءبىز بۇل رەتتە ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەل مەن ۇلت ءمۇددەسى ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتقارعان سان قىرلى ساياسي باسشىلىق قىزمەتى مەن كوشباسشىلىق كۇرەسكەرلىك ەرەن ەڭبەگىن تولىق قامتي المايمىز. بۇل جونىندە ەلىمىزگە تانىمال تاريحشى عالىمدار مەن مەملەكەت تاريحىن تياناقتاپ جۇرگەن بەدەلدى وقىمىستىلاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ويلارى باسپا بەتىندە جارىق كورگەنى كوپشىلىككە ايان. الايدا اسا كورنەكتى تۇلعانى ماڭگىلىككە العىسقا بولەيتىن, سانالى ۇرپاقتارى ۇمىتپايتىن جانە ەكى ماسەلەنى بولە-جارا ايتا كەتكەندى ورىندى دەپ بىلەمىز.
بىرىنشىدەن, ول بايتاق دالامىزدا ءىرى وزگەرىستىڭ وزەگى, ەكونوميكامىزدىڭ كۇرەتامىرى – تۇركسىب تەمىرجولىن سالۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولعان. ەكىنشىدەن, ونىڭ تىكەلەي ۇسىنىس-تىلەگىمەن تاشكەنتتە ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتى ۇيىمداستىرىلسا, الماتىدا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ) شاڭىراق كوتەردى. ەندەشە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى تۇتاس ەلىمىزدىڭ ايرىقشا ماڭىزدى كەزەڭى جانە سىلكىنىستى وزگەرىستەرگە تولى ءارى تاعدىرلى جىلدارىنىڭ تاعىلىمى مەن ساباقتارىن باعالاي العانىمىز ابزال.
حالىق اراسىندا زور بەدەلگە يە جانە ورتا ازياداعى باسشىلاردىڭ ىشىندە ەڭ كورنەكتى, ىقپالدى تۇلعا تۇعىرى سول سۇراپىل ۋاقىت بەدەرىندە-اق جوعارى تۇردى. دەگەنمەن ءبىزدىڭ قۇرمەتتى تاريحشى عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر ەش رەنجىمەيتىن شىعار, قازاق حالقىنا جانە جالپى وقىرماندارعا ۇلى تۇلعانى تولىققاندى تانىتقان كوركەم ادەبيەت, حاس تالانتتاردىڭ سۋرەتكەرلىك تاباندىلىعى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. دالىرەك ايتقاندا, قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانىڭ بەس كىتاپتان تۇراتىن «قىزىل جەبە» رومانى ەكەنى ايداي انىق.
قالامگەردىڭ العاشقى كىتابى «قىزىل جەبە» (1-كىتاپ «رىسقۇل», 2-كىتاپ «تۇرار») دەپ شىققان ساتىنەن-اق ادەبيەتشىلەر قاۋىمىن ەلەڭ ەتكىزدى. ودان كەيىنگى جالعاسىن اسىعا كۇتكەن وقىرمانداردا ەسەپ بولمادى. بۇعان شەراعانىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان جۇزدەگەن وقىرمان حاتى كۋا بولا الادى. اتاق-داڭقى دۇرىلدەپ شىققان «قىزىل جەبە» – تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بەينەسى بۇدان ءارى «جۇلدىز كوپىر», «قىل كوپىر» جانە «تامۇق» دەپ اتالعان كىتاپتاردا كورىنىس تاپتى.
شىن مانىندە, تۇرار رىسقۇلوۆ – وتە كۇردەلى تۇلعا. قىرىق جىلعى قازاق باسىنان وتكەرگەن تاريحى, قيامەت-قايىم ءومىرى, جەكە ارىستاردىڭ ءىس-ارەكەتى, مىڭ قۇبىلعان ساياسات سوقپاعى, پەندەشىلىك تارتىستار, سان ءتۇرلى كوزقاراستىڭ ارپالىسى, كەمەڭگەرلىك قادامدار وسى ۇلى تۇلعانىڭ ءبىتىم-بولمىسىمەن عانا شىنايى جانە سەنىمدى بولماق. بۇل كەڭەس ءداۋىرىنىڭ الاپات سۇمدىقتارى اقىل تارازىسىنا تۇسكەندە ءسۇتتىڭ بەتىنە شىققان ۇلت قايماقتارىن ۇرىندىرعان نەنىڭ زورلىعى ەكەنىن قازىر ايتۋعا عانا وڭاي. ول كەزدە توزاق وتى بولاتىن. قولدان جاسالعان زامان زۇلماتىنان ساقتانۋ دا سۇراپىل سىناق ەدى.
تاقسىرەت بىتكەننىڭ ءبارى جەكە ءىرى تۇلعالارعا عانا قاتىستى بولماعان, جالپى سول زاماننىڭ زوبالاڭى مەن زۇلماتى قاراپايىم حالىق ءۇشىن وتە قىمباتقا تۇسكەن ەدى. سوندىقتان ءدال وسى جارالى دا اۋىر جىلدار جايىندا, تاريحي تاقىرىپ تۋرالى رومان جازۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. قازاق ادەبيەتىندە تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان «اباي جولى», «ويانعان ولكە», «كوشپەندىلەر», «اق جايىق» جانە «قان مەن تەر» روماندارىن, البەتتە, ويعا العانىمىز ءجون.
سونىمەن, ءوزىنىڭ كوركەم شىعارماشىلىق بيىگىن ايقىنداپ بەرگەن «قىزىل جەبە» رومانىنىڭ جازىلۋىنا نە تۇرتكى بولدى, اسا قاۋىپتى سانالعان تاقىرىپقا شەراعا قالاي قالام تارتتى دەگەن ساۋالعا كەلسەك, بۇل دا نامىسقا تيگەن, جۇرەككە سوققى جاساعان سويقان قۇبىلىسقا تولى.
اۆتوردىڭ «مەنىڭ بالا كەزىمدە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمى اۋىزعا الىنبايتىن. ونى بىلەتىن اۋىلدىڭ ەرەسەك ادامدارى: «ە-ە-ە, ەسىل ەر, ناقاقتان كەتتى عوي, ەندى ونداي قايراتكەر قايدا؟!» دەپ سىبىرلاسىپ, كۇبىرلەسىپ قانا ەسكە الاتىن.
تۇڭعىش رەت تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كىم ەكەنىن 1960 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان قارت جۋرناليست, پارتيا قىزمەتكەرى راحىمالى بايجاراسوۆتىڭ كولەمدى ماقالاسىنان وقىپ, ءبىلدىم» دەپ جازادى جازۋشى ءوز ەستەلىگىندە.
بۇل قانقۇيلى 1937 جىلدان سوڭ ت.رىسقۇلوۆ تۋرالى جازىلعان العاشقى ماقالا ەدى. ءوزى دە كەزىندە رەسپۋبليكالىق جاستار گازەتىندە باسشىلىق جاساعان, اقيقاتتىڭ اسپانىن تۇمان تۇمشالاعان كەزدە جازىقسىز جالاعا ۇشىراپ, سىبىرگە ايدالعان ر.بايجاراسوۆتىڭ بۇل ماقالاسى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسىنىڭ شىمبايىنا تۇسكەن شوقتاي بولادى. ساياسي قىراعىلىق تانىتپاعانى ءۇشىن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى مەن ونىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن بوساتىلادى. دەرەۋ رەداكتسيالىق قارسى ماقالا جازدىرىپ, بويىن تىكتەي بەرگەن تۇراردى قايتا قۇلاتادى.
تاعى دا راحمالى بايجاراسوۆتىڭ كۇرەسكەرلىك تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ, ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلىپ, اقبوز ەل پەرزەنتىن اقتايدى. كەيىنىرەك ماسكەۋدەن شىعاتىن «ۆوپروسى يستوري كپسس» جۋرنالىنا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ رەۆوليۋتسيونەرلىك ەڭبەگى حاقىندا جاڭاعى كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى لياحوۆتىڭ ادال-اق ماقالاسى جاريالانادى. سول ايتارى مول ماقالانى شەراعاڭ 1964 جىلى ءوزى باسقاراتىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنە اۋدارىپ باسادى. بۇل جاعداي دا اياق استىنان دۇربەلەڭ تۋعىزادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ سول يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى گازەت رەداكتورى شەراعانى وزىنە شاقىرتىپ الىپ: «پانتيۋركيست, پيعىلى جات ادام جايىنداعى ماقالانى نەگە باساسىڭ؟» دەپ دىڭكەلەيدى. «تۇرار ازاماتتىق جاعىنان اقتالعانمەن, پارتيالىق تۇرعىدان اقتالماعان» دەپ بوي بەرمەي, رەداكتورلىقتان الىپ تاستايتىنداي اشۋلى بولدى. ايتسە دە جاستىعىن ەسكەرىپ, ارەڭ دەگەندە ورنىندا قالدىرادى. بىراق بۇل تالانتتى جازۋشىنى تۇراردان بەزدىرمەي, قايتا قايراتىن قايراي ءتۇستى. سودان اسىل ازاماتتىڭ كۇرەسكە تولى ءومىر جولىن جان-جاقتى زەرتتەپ, ۇزاق جىل بويى ابدەن شاڭ باسقان ءتۇرلى-ءتۇرلى ارحيۆكە بارىپ, كەرەكتى رەسمي قۇجاتتاردى كوز مايىن تاۋىسىپ وقىپ, تابانداپ وتىرادى. بۇل قادام قالامگەردىڭ باسىن بايگەگە تىگۋمەن بىردەي ەرلىك ەدى. ءالى دە بولسا 1937 جىلدىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراپ, سوتتالىپ, جەر اۋدارىلىپ, اتىلىپ كەتكەندەر جايىندا جىلى لەبىز ايتۋعا دا قورقىنىشتى, ۇرەيلى ۋاقىت تابى ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتپەگەن ەدى. قىزىل وكىمەتتىڭ كەدەرگى-كەساپاتىنان ءوتۋدىڭ ءوزى قالامگەردى قانشاما ازاپقا سالىپ, قينايتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى اۋىر بولاتىن, قاۋىپ سەڭى سەتىنەمەگەن جاعدايدا ەدى.
العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن جازۋشى باس كەيىپكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بارلىق تاريحي دەرەك-دايەگىن مۇقيات جيناستىرىپ, تالايعى وقيعالار جەلىسىمەن وي سارابىنان وتكىزۋ ءۇشىن ءوز ەلىمىزدەگى پارتيالىق ارحيۆتەردەن باستاپ, ماسكەۋ, تاشكەنت, باكۋ, بىشكەك, قازان, كيسلوۆودسك, ورىنبور, ارىدە قيىر شىعىس, موڭعوليا جانە باسقا دا قالالاردىڭ ءتيىستى ارحيۆتەرىنە بارىپ, ساياسي كىتاپتاردا, ءتۇرلى جۋرنال مەن گازەتتە جاريالانعان ساياسي ماقالالاردى ساراپتامادان وتكىزىپ, سان ونداعان ساياسي قايراتكەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە تەرەڭ وي جىبەرۋىنە تۋرا كەلدى. سول وتكەن زامانعى ساياسي وقيعالارعا قاتىستى كوزقاراستارىن تالداپ, تالقىلاۋ, سول تاعدىرلى جىلداردا ءومىر سۇرگەن, نەبىر سۇمدىقتى كورگەن ادامدارمەن اڭگىمەلەسۋ قانشاما ۋاقىت پەن زەيىندى, ىجداھاتتىلىق پەن ەڭبەكتى قاجەت ەتكەنىن جۇرەكپەن سەزىنۋگە بولادى دەپ ويلايمىز.
ادالىن ايتايىق, قوعامداعى قايراتكەرلىگى ايقىن جازۋشى وسى ءوزى تاڭداعان شىعارماشىلىق جولدا ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تەك ءوز كۇش-جىگەرىنە, دۇنيەتانىم, تەرەڭ بىلىمىنە, ينتەللەكتۋالدى قارىم-قابىلەتىنە, اقىلى مەن قاجىماس قايرات-جىگەرىنە, جولساپارلارىندا جەكە قارجىسىنا يەك ارتتى. زور ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى قانداي بولعانى زەردەلى, زەيىندى جاندارعا بەلگىلى. سونىمەن بىرگە جازعان كىتاپتارىن شىعارۋدا سىرت كوزگە كورىنە بەرمەيتىن قيامەت-قايىم, ىشتارلىقتان تۋىنداعان تارتىس, قىزعانشاقتىق, كورەالماۋ سەكىلدى كەدەرگى جاعدايلار دا كەزدەسپەي قالمادى.
تەكتى ۇرپاقتىڭ اسا تالانتتى ايبارى, تۇتاس ۇلتتىڭ ماقتانىشى تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ءاربىر كىتابى شىققان سايىن جازۋشى جاساندى, جالالى كەدەرگىلەرگە بەتپە-بەت كەلەتىنىن بىلمەي قالعان جوق. اسىرەسە العاشقى كىتابى «قىزىل جەبە» شىققان ساتتە جالالى ارىز جان-جاققا قارداي بورادى. ورتالىق كوميتەتكە, جوعارى تۇرعان ورگاندارعا «رىسقۇلوۆ – پانتيۋركيست, ونى جازعان مۇرتازا – نەوپانتيۋركيست. مۇنداي كىتاپتى شىعارۋعا بولمايدى» دەگەن قارا تاڭبانى جاعۋعا تىرىسىپ باقتى. سالماعان تالقىسى جوق. «قىزىل جەبەنىڭ» ءبىر بولىگى «جۇلدىز كوپىردى» تۇتقىنداۋعا «جاۋلار» ەرەكشە جابىلادى. بۇل تارتىستىڭ بارىسى قالاي بولعانىن شەراعانىڭ كۇندەلىك جازبالارىنان وقىساڭىز, توبە شاشىڭىز تىك تۇرادى. قارا كۇيە كۇيدىرمەيدى, بىراق بىلعايدى. «جازعىشتار» ويسىزدىق ارەكەتىمەن الماتى مەن كرەملدەگى «پوليتبيۋرو» مۇشەلەرىنە دەيىن شاعىمدانادى. بىراق شىڭداعى شىندىق پەن بۇلتارتپايتىن تاريحي اقيقات مويىنداتادى. اقىل-وي كەمەرىندە ش.مۇرتازانىڭ سۋرەتكەرلىك تالانتى ادەبي-كوركەم بيىكتەن, شىنار شىڭنان شىنايىلىقتىڭ شىرايىن كەلتىرگەنى بىردەن اڭعارىلدى.
مەيرامبەك
تولەپبەرگەن,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
