Adamzat örkenietınıŋ tarihy san märte däleldegendei, ūly tūlǧalar köbıne könenıŋ küirep, jaŋanyŋ boi köterıp, qoǧamnyŋ bır sapadan ekınşı sapaǧa auysar däuırınde düniege keledı. Jaratuşy öz meiırı tüsken erekşe jannyŋ boiyna nūrly sipat darytyp, zamananyŋ san aluan faktorlary onyŋ qaitalanbas dara bolmysyn somdaidy.
Abai Qūnanbaiūly tūlǧasy da – sondai aralyq kezeŋnıŋ jemısı. Eskınıŋ soŋy men jaŋanyŋ basyn jalǧaǧan altyn köpır. Ol ömır sürgen tūsta qazaq qoǧamy būrynǧy handyq basqaru jüiesınen bırjolata qol üzıp, «öz qolynan öz yrqy ketken» aldy būlyŋǧyr uaqytqa tap boldy; köşpendılık salttary daǧdarysqa ūşyrap, otyryqşylyq örkeniet belgılerı entelep ene bastady; bahadür alamandyqtyŋ betı qaityp, zamanaui bılımge bet būratyn kez tuyp kele jatty.
Ūly aqyn, dana oişyl Abai HIH jäne HH ǧasyrlar toǧysyndaǧy Aǧartuşylyq nemese Oianu däuırınıŋ köşbasşysyna, eldıŋ bolaşaq baǧdaryn aiqyndap bergen ruhani temırqazyǧyna ainaldy. Ülken bılımpaz Qūdaibergen Jūbanov Europa ruhaniiatymen salystyra aitqandai, Abai – «öz ortasynyŋ Dante siiaqty adamy», iaǧni halyqtyŋ dästürlı söz önerın, tanym jüiesın, mınez bıtımın tübırımen jaŋaşa tületken sanatker. Orystar üşın – Aleksandr Puşkin, aǧylşyndar üşın – Uiliam Şekspir, nemıster üşın – İogann Gete, amerikalyqtar üşın – Uolt Uitmen qandai bolsa, qazaqstandyqtar üşın Abai da – sondai ruhani ūly tūlǧa.
Myzǧymastai körıngen Keŋes imperiiasy qūlap, täuelsız jas memlekettıŋ negızın qalau missiiasy maǧan būiyrǧanda, tarihtyŋ «soqtyqpaly, soqpaqsyz» kürt ainymaly sätınde häkım Abaidyŋ ösietıne jügınıp, elımnıŋ bolaşaǧyna jaŋaşa közqaraspen qaraǧanym haq.
Baiqauymşa, ūlylyqty ūǧynu – bır bölek te, onymen tabysu jäne toǧysu, iaǧni tüpsız tereŋıne boilap, jeke bolmysyŋa jaratu – öz aldyna qyryq qatpar qūbylys.
Osyǧan orai «Menıŋ Abaidy tanuym äuelde neden bastaldy?» degen saualǧa den qoiǧanda, älbette, ūly aqynnyŋ sözderı besık terbegen äldimen bırge qūlaqqa sıŋdı desem, asyra aitqandyq bola qoimas. Ras, öleŋ sözge jüirık, el ädebietıne qanyq äjem Myrzabala men anam Äljan kışkentai künımde tını üzılmegen dästürlı tärbie aiasynda halqymyzdyŋ ertegı, aŋyz, qissalaryn jadyma barynşa sıŋırdı. Būl Abai älemıne aparatyn joldyŋ bastauy bolatyn.
Al keleşegıme bäiek bop jürgen qairan şeşem menı toǧyzynşy synyp bıtırgen soŋ Qaskeleŋge öz qolymen jetektep aparyp, Abai atyndaǧy qazaq orta mektebınıŋ tabaldyryǧynan attatqanda, aldymnan mülde basqa älemnıŋ esıgı aşyldy. Ūly aqynnyŋ esımın ielengen oqu ordasynyŋ şäkırtı boludyŋ özı – bır jaǧynan maqtanyş, ekınşı jaǧynan jauapkerşılık ekenın ūqtym. Ärine, bız Abaidyŋ mektep jasyna laiyqtalǧan oqu, ǧylym, adamgerşılık, tabiǧat taqyrybyndaǧy hrestomatiialyq öleŋderın jūrt qatarly jatqa aitatynbyz. Äsırese, özım aqynnyŋ filosofiialyq astarǧa toly «Eskendır» poemasyn qaita-qaita qūmarta oqyǧanym esımde. Qazaq tılı men ädebietı pänınıŋ mūǧalımı Ǧabbas Beisenbetovke tüsınbegen jerlerıme qatysty tosyn sūraqtar qoiyp, soŋynan qalmaitynmyn. Būl yntyzarlyq menıŋ köne grek älemıne, onyŋ bilık pen danalyq jüiesıne balalyq qiialmen sapar şegıp, oiymnyŋ örısı keŋeiuıne edäuır septıgın tigızdı.
Dana Abaidyŋ «talapty erge nūr jauar» degen qaǧidasyn basşylyqqa alyp, 1958 jyly mekteptı bıtırgen boida täuekelge bel bailap, Arqa tösıne attandym. Ar jaǧy – Ukrainanyŋ Dneprodzerjinsk qalasy… Būl menıŋ taǧdyrymdaǧy betbūrysty sätterdıŋ bırı bolǧany anyq. «Jalǧa jür, jat jerge ket, mal tauyp kel» demep pe edı jaryqtyq Abai daladaǧy qoi soŋynda jürgen qazaq balasyna. Ondaǧysy «alys-jaqyn demei, baratyn jerıŋe baryp, maŋdai ter, taban aqyŋ arqyly käsıp üiren, näpaqaŋdy ji» degenı ǧoi. Bız qarşadaiymyzdan eŋbekqor bolyp östık. Qatarlastar bärımız äke-şeşelerımızge qolǧabys etıp, bırge eŋbekke aralasyp, şöp şauyp, mal jailap, otyn jaryp, jemıs ösırıp, baqşa salyp, jyldyŋ tört mezgılınde üzılmei kezektese kelıp otyratyn şaruany atqarysyp, qara jūmysqa äbden töseldık. Keiın tuǧan jerden şalǧaidaǧy Temırtauda, «Karmetkombinattaǧy» ot-jalynda balqyǧan bolattyŋ ortasynda qūryştai şyŋdaldyq.
Keide bızdıŋ buyn ömır boiyna ūly Abai mektebınen, iaǧni ǧūlamanyŋ mūhittai şalqar oi qazynasynan tolassyz bılım alyp kele jatqandai körınedı.
…Tarih talqysy qyzyq. Abaiǧa deiıngı zamanǧa zer salsaq, at jalyn tartyp mıngen qily zamandarda ömır sürgen jyraulardyŋ arqa süiegen, söz arnaǧan eltūtqasy bolypty. Ärıde Tonyköktıŋ – kemeŋger Bılge qaǧany, berıde qūtty qonys ızdegen Asan Qaiǧynyŋ – Jänıbek hany, mūnan soŋ kömekei äulie Būqardyŋ – Abylai hany, tıptı odan da keiınırekte Nysanbai jyraudyŋ Kenesarysy ülgısınde el basşysy men danagöi söz iesı arasyndaǧy qarym-qatynas ūlt tarihynda Ūly dalanyŋ äsem jarastyǧynyŋ aiǧaǧyndai ız qaldyrypty.
Al Abaidyŋ maŋdai tırep, oi bölısetın, nazyn aitatyn aldiiar hany bolǧan joq. Öitkenı öktemdıgın ornatqan imperiia reformalarynyŋ nätijesınde Şyŋǧys tūqymy ekı tızgın, bır şylbyrdan tolyǧymen aiyryldy. Al tıptı aqyr soŋynda qazaq üşın bilıktıŋ eŋ zory, ärı ketse, bolystyq, auylnailyq nemese resmi keŋsedegı tılmaştyq qana bolyp qaldy. Condyqtan jany küizelgen dana Abai salmaqty sözınıŋ bır bölıgın «qalyŋ el, qairan jūrty – qazaǧyna» baǧyştasa, qalǧan uaqytta «molasyndai baqsynyŋ, jalǧyz qaldym – tap şynym» degen sarynda özımen özı mūŋdasty. Ata-tegınde el basqaru ürdısı bar, äkesı Qūnanbaidyŋ aǧa sūltandyǧyn bylai qoiǧanda, özı de bırneşe ret bolystyq qyzmet atqarǧan Abai bilık jüiesınıŋ män-mazmūnyn «Köp şuyldaq ne tabar, Bilemese bır kemel», «Edinisa bolmasa, Ne bolady öŋkei nöl» degen konseptualdyq paiymǧa syiǧyzdy.
Dauylpaz jyraulardyŋ soŋǧy tūiaǧy, «Halyq – menıŋ şyn atym» dep tūtas ǧasyrdyŋ jügın arqalaǧan Jambyl Jabaev «Abaidyŋ suretıne» atty öleŋınde özınen bır jas ülken ruhtas aǧasynyŋ ışkı düniesıne boilai otyryp:
Tereŋ oidyŋ tübınde teŋızı bar,
Tesıle köp qarasaŋ, köŋıl ūǧar.
Sol tereŋge süisınıp jan üŋılmei,
Esıl sabaz yzamen ötken şyǧar!.. – dep Abai tragediiasynyŋ şet-pūşpaǧynan habardar etedı.
Mäsele sol är qazaqtyŋ Abaidyŋ «tereŋıne süisınıp üŋıle bıluınde» jatqan joq pa?!
Abai zamanynda tolyq bodandyqqa duşar bolǧan qazaq jerı būtarlanǧan, bölşektelgen. Qarmaityn tal qalmai, el tūŋǧiyqqa süŋgıgen. Kezınde törtkül dünie tarabyn toǧystyryp, alaş jūrtynyŋ aibynyn asyrǧan, mäŋgılık ūitqysyna ainalǧan kındık şahar – Türkıstan öz märtebesın joǧaltqanyna bıraz uaqyt ötken. Şyn mänınde, Abaidyŋ iek artyp, täu etıp baratyn astanasy da joq edı. Eldıktı aŋsaǧan, bırlıktı köksegen danyşpan üşın mūnan artyq qasıret tabylmas. Bügıngı künı älemdı auzyna qaratqan saltanatty elordasy bar egemen memlekette ömır sürıp jatqan onyŋ jasampaz ūrpaǧy mūndai ūlttyq şeksız qūndylyqtyŋ qadırın bılıp, maŋyzyn tüsınuge tiıs. Abaidyŋ osy armanynyŋ oryndalǧanyna, Esıldıŋ jaǧasynda eŋselı baitaq qalanyŋ ırge teuıp, boi köteruıne mūryndyq bolǧanyma myŋ da bır şükırşılık etemın.
Täuelsızdıktı jariialamas būryn elımızde jahandyq deŋgeidegı asa maŋyzdy şeşım qabyldandy. Ol – Semei iadrolyq synaq poligonyn jabu turaly jarlyq.
Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp,
Ūiqyǧa keter balbyrap.
Dalany jym-jyrt del-sal ǧyp,
Tün basady salbyrap.
Şaŋ şyǧarmas jol daǧy,
Sılkıne almas japyraq.
Tynşyǧarsyŋ sen daǧy,
Sabyr qylsaŋ azyraq, – degen joldar arqyly Abaidyŋ Getemen jäne Lermontovpen söz jarystyra otyryp beinelegen tuǧan topyraǧyn 40 jyl boiy sūrapyl jarylystar arqyly astan-kesten etıp, jappai zobalaŋǧa ūşyratqan tajaldyŋ ünı solai öştı. Sonda halqynyŋ beibıt tūrmysyn, jeke eldık qalpyn ūlyqtaǧan dananyŋ ruhy qaita baiyzdaǧan şyǧar deimın.
Jaŋa memlekettılıktıŋ negızın qalau barysynda kökeiımde «Öz elımdı ūşpaqqa qalai şyǧaramyn? Älemnıŋ eŋ aldyŋǧy qatarly jūrttarynyŋ qataryna qalai qosamyn?» degen saualdar menıŋ oiymdy onǧa bölıp, sanamdy san saqqa jügırtıp keledı.
«Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep…». Būl – Abaidyŋ mäŋgı jasaityn qaǧidasy. Mūnyŋ ǧajaiyp ülgısın men qarşadaiymnan közben körıp östım. Şamalǧan auylynda zūlmat zamannyŋ tauqymetın tartyp, sonau jer tübınen erıksız qonys audaryp kelgen türlı ūlt ökılderı japsarlasa kün keşıp, qoian-qoltyq aralasa ömır sürdı. Olardyŋ arasynda meshet türıkterı, şeşender, inguştar, ukraindar, nemıster, qaraşailar bar edı. Bız özımız qūralpy basqa jūrt balalaryn eş jatsynbai, bır üidıŋ balasyndai, bır qoldyŋ salasyndai sezınıp, qūlyn-taidai tebıse jürıp jetıldık. Al äkem Äbış bolsa, türıne qarasaŋ – taulyq, tılıne qarasaŋ – qazaqşadan aiyrmasy şamaly bır malqar (ol kezde balqar deuşı edı) otbasyn üiımızge äkep panalatyp, jūmysqa ornalastyrdy. Işken asymyz, jasaǧan tırlıgımız, körgen qyzyǧymyz, şekken qiyndyǧymyz ortaq bolǧandyqtan, tez arada tuysyp kettık. Osyndai ortada öskendıkten, adamzat balasyn alalamaityn mınez boiyma erte darydy-au deimın.
Älem tarihyna üŋılseŋ, ru men ru, taipa men taipa, odan ärı ūlt pen ūlt, sodan soŋ memleket pen memleket arasyndaǧy ırılı-ūsaqty kikıljıŋnıŋ köbınıŋ ar jaǧynda Adam Ata men Haua Anadan taraǧan jūmyr basty, ekı aiaqty pendelerdıŋ bırın-bırı tegıne, türıne, tılıne, iaǧni näsılıne qarap jatyrqauy jasyrynyp jatatyn kezder jiı ūşyrasady. Dınıne qarai bölınu ındetı de sūmdyq zardaptarǧa ūryndyrǧan. Abai aitqan osyndai «alty baqan alauyzdyqtyŋ» saldarynan talai jūrt özara qyrqysa jürıp, jer betınen bırjola joiylyp ketkenı mälım. Keŋes Odaǧy ydyrauynyŋ barysynda jäne täuelsızdıgımızdıŋ eleŋ-alaŋynda öz ışımızde neşe türlı ırıtkı salǧyş, ırge bölgış piǧyldar oianyp, syn saǧaty tuǧan kezde el tızgının ūstai otyryp, tarihi tūrǧydan qalyptasqan köpetnostylyq pen köpkonfessiialyq jaǧdaiyn bırınşı kezekte eskeru qajettıgın aŋǧardym. Bır jaǧynan separatistık äreketter boi kötergenı baiqalsa, ekınşı jaǧynan ūltşyldyq dabyl qaqqan alasapyran kezeŋderdı bastan ötkeruge tura keldı. Sondai kürdelı ahualda tüsınıstıkten tatulyqqa, ymyradan yntymaqqa qol jetkızu arqyly ǧana tūtastyǧymyzdy saqtadyq. «Altau ala bolsa – auyzdaǧy ketedı, törteu tügel bolsa – töbedegı keledı» deidı eken dana babalarymyz. Qazır aituǧa oŋai, sol uaqytta bız «qaitsek, bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaramyz» dep arpalysa jürıp, eldıgımızdıŋ şaŋyraǧyn şaiqaltpai ūstap qaldyq. Tūrmys tapşylyǧyn da bır taiqazannan as ışkendei bırge eŋserdık. Ol qazaqtyŋ keŋ qoltyq, aq jürek meiırbandyǧynyŋ jäne Altai men Atyrau arasyn sol qazaqpen aralasa jailaǧan özge ūlttardyŋ Abai önege etıp qaldyrǧan bauyrlastyǧynyŋ arqasynda jüzege asty.
Kezınde jer jüzınde teŋdesı joq institut atanǧan Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ menıŋ bastamammen düniege kelıp, eldegı tatulyq pen tūraqtylyqtyŋ ūitqysyna ainaluynyŋ özı el bırlıgınsız eş ūly maqsattyŋ oryndalmaitynyn jete tüsıngendıkten jüzege asty dep paiymdaimyn.
El bırlıgı ūranyn baǧzy zamandardan berı talai sūŋǧyla babalarymyz qaita-qaita köterıp otyrǧan. Sonau HVIII ǧasyrdyŋ özınde Būqar jyrau:
…Eger Abylai aldynda bıtpeseŋ,
Atasyn bılmes alyspyn.
Köşıŋ keter bır jaqqa,
Malyŋ keter bır jaqqa.
Köş soŋynan jete almai,
Esıŋ şyǧar sol şaqta, – dep bırlıkke şaqyrsa, Abai «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» dep, HIH ǧasyrda-aq bırlık arqyly küllı adamzattyŋ köşıne ılese bıluge şaqyrdy. Būl – kemeŋger tūlǧanyŋ köregendıgınıŋ belgısı edı.
Täuelsızdıgımızdıŋ tūǧyrly boluy jolynda men ärbır söilegen sözımde el bırlıgı, ūlt tatulyǧy mäselesın ūdaiy eske salyp otyratynym sondyqtan. Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiyna arnalǧan saltanatty jiynda: «Bız de bügın ūltışılık tatulastyqqa da, ūltaralyq tatulastyqqa da, älemdegı barlyq el, barlyq halyqtarmen yntymaqqa da, mädenietter arasyndaǧy sabaqtastyqqa da Abaişa qarap, Abaişa qasterleuge erekşe män beremız», – degen edım. Osy qaǧida – menıŋ eşqaşan ainymaityn ömırlık ūstanymymnyŋ bırı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı retındegı ökılettıgımdı öz erkımmen toqtatu turaly şeşım qabyldamas būryn bolaşaq el basqarar azamatqa qajet qairatkerlık täjıribe men taǧylym jaiyn oi tezıne, köŋıl bezbenıne tartyp, asyqpai, zer sala qaradym. Abaidyŋ:
Bas basyna bi bolǧan öŋkei qiqym
Mıneki, būzǧan joq pa eldıŋ siqyn?
… Bırlık joq, bereke joq, şyn peiıl joq,
Sapyryldy bailyǧyŋ, baqqan jylqyŋ.
Basta mi, qolda malǧa talas qylǧan,
Küş synasqan kündestık būzdy-au şyrqyŋ, – degen ökınışın qaitalamau qajettıgı taǧy aldymnan şyqty.
Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy künderınen bastap menımen bırge jūmys ıstegen Qasym-Jomart Toqaevtyŋ adal ärı jauapkerşılıgı joǧary azamat ekenın esepke almaǧanda, onyŋ eldegı ışkı jaǧdaidy saralap qana qoimai, şyǧystyŋ da, batystyŋ da tılderın meŋgergendıgın, Bırıkken Ūlttar Ūiymy Bas hatşysynyŋ orynbasary qyzmetın atqarǧanyn, älemdık saiasattaǧy Qazaqstannyŋ ornyn baiyptai alatyn diplomattyq qyryn da eskerdım. Sondai-aq, özım airyqşa män berıp kele jatqan el bırlıgı mäselesı men adamzattyq qūndylyqtardy üilestıru qabıletıne senım arttym.
Ötken jyly Memleket basşysy Q.K.Toqaev ūly aqynnyŋ 175 jyldyq mereitoiyn HHI ǧasyrǧa qaryşty qadam basqan täuelsız Qazaqstannyŋ bügıngı saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni jetıstıkterı aiasynda atap ötu turaly şeşım qabyldady. Būl – menıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty baǧdarlamalyq maqalalarymda qoiylǧan maqsattardy jüzege asyrudyŋ zaŋdy jalǧasy jäne Abai mūrasyn zaman sūranystaryna sai qaita zerdeleudıŋ maŋyzdylyǧyn bıldıredı.
Uaqyt bır orynda tūrmaidy. Ūrpaq jaŋarady, qoǧam jetıledı, talap özgeredı. Esıme osydan şirek ǧasyr būrynǧy, tıptı odan säl ärırektegı kezeŋ tüsıp otyr. Sebebı Abaidyŋ oiy men sözın küllı älemdık auqymda moiyndatu mäselesın Keŋester Odaǧy älı taramai tūryp, 1990 jyly halyqaralyq deŋgeide kötergen edık. Bıraq ol kezde bızge qūlaq aspady. Ärine, aldymyzdan şyqqan basty kedergı – Qazaqstannyŋ derbes memleket emestıgı edı. Sondyqtan asqaq tılegımız egemendık alǧannan soŋ ǧana qabyl boldy. Abaidy dünienıŋ daŋqty tūlǧalarynyŋ tızımıne engızıp, 150 jyldyq mereitoiyn halyqaralyq därejede atap ötu jönındegı ūsynysymdy qoldaǧan IýNESKO ūiymynyŋ sol uaqyttaǧy bas direktory Federiko Maior myrza keiınnen merekelık saltanatty şaralarǧa da özı arnaiy kelıp qatysty. Jäne bır aita ketetın närse, osy arada biık märtebelı halyqaralyq ūiym tarapynan tūraqty tärtıpke ainalǧan bır şarttylyq būzyldy. Öitkenı būryn tek 200, 300, 500 sekıldı soŋy bırneşe nölmen aiaqtalatyn sandarǧa säikes keletın mereitoilar ǧana tızımge ılınetın. Jas memleket üşın halyqaralyq ūiym tarapynan mūndai qoldau körsetıluı ūmytylmasy anyq.
Abai mereitoiyna äzırlık öte qiyn-qystau kezeŋde qolǧa alyndy. Ekonomikalyq-äleumettık problemalar şaş-etekten bolyp tūrǧanyna qaramastan, nar täuekelge bardyq. Arnauly qauly qabyldap, atqarylatyn ıs-şaralardy tiesılı memlekettık qūrylymdar moinyna jüie-jüiesımen jüktedık. Mereitoiǧa äzırlık jönındegı respublikalyq komissiia jäne ştab qūrylyp, ony qarjylyq, materialdyq-tehnikalyq, infraqūrylymdyq, ideologiialyq, diplomatiialyq, ǧylymi, mädeni tūrǧydan qamtamasyz etudıŋ naqty şaralary bekıtıldı. Barlyq jūmystyŋ barysyn öz baqylauymda ūstadym. Jauapty tūlǧalardyŋ qatysuymen arnauly mäjılıster ūiymdastyryp, jaǧdaidy jan-jaqty pysyqtap otyrdym. Şabandyq, salǧyrttyq, nemqūraidylyq, atüstılık beleŋ alǧan tūstarda talapty küşeitıp, tıptı mereitoidyŋ maŋyzyn tereŋırek tüsındıru üşın daiyndyq barysyndaǧy basqosudyŋ bırın Semei qalasyna baryp ötkızdım. Sondaǧy jiyn üstınde: «Abai toiy – tek Almaty men Semeige, Jazuşylar odaǧyna, basqa da şyǧarmaşylyq ūiymdarǧa ǧana kerek şarua emes. Būl – bükıl respublikanyŋ, küllı Qazaqstan halqynyŋ merekesı. Būl, şyn mänınde, bızdıŋ tarihi jäne ruhani jadymyzǧa, kerek deseŋız, osyndai ıs-şarany memlekettık deŋgeide ötkıze alatynymyzǧa, ūiymşyldyǧymyzǧa syn. Onyŋ üstıne, Abai merekesı daŋǧoilyqty kötermeidı, ūly adamdy eske alu qūrmetıne, turasyn aitqanda, atauly künderdı atap ötude bızde üirenşıktı ädetke ainalyp ketken şekten tys as ta tök toi jasaudyŋ qajetı joq. Parasattylyq, aqylǧa qonymdylyq, eŋ bastysy, ziialylyq pen ūstamdylyq qajet. Mereitoi daŋǧazalyqtan aulaq, joǧary mädeniettılık aiasynda ötuge tiıs. Abaidyŋ özı bızdı osyǧan ündep ketken jäne onyŋ ösietıne kereǧarlyq etuımızge bolmaidy», – degen ekenmın.
Būl sözderdı jaidan-jai aitpaǧan edım. Jasyratyny joq, täuelsızdıktıŋ bastapqy kezeŋınde ūlt tarihyndaǧy köp aqtaŋdaqtardyŋ betı aşylyp, «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» degen ūranmen köpşılık jūrt özınıŋ qaǧaberıste qalǧan babalaryn tügendep jatty. Olardyŋ ışınde ūlttyq deŋgeidegı batyr, bilermen qosa, däreje-därpı jergılıktı jerlerge ǧana tanymal tūlǧalarǧa da as berılıp, qūrmet körsetıldı. Totalitarlyq jüie qūrsauynda qūndylyqtaryna tyiym salynyp, ıştei bulyǧyp kelgen halyqtyŋ aq tüienıŋ qarny jarylǧandai sezımı men senımıne tosqauyl qoiu äbestık sanalar edı. Bıraq toi toilaudyŋ da, oi oilaudyŋ da jönı bar. Alty alaştyŋ abyzy bolyp qana qoimai, adamzattyŋ asqarynan körıngen halqymyzdyŋ eŋ aiauly perzentı, dana ūstazy – Abai merekesın bükılhalyqtyq deŋgeide laiyqty ötkızu memleket mereiı ekenın ūǧyndyru kerek boldy.
Söitıp, Abai toiynyŋ aldynda onyŋ aruaǧyn odan ärı ūlyqtau, ömırbaiandyq derekterınıŋ kömeskı paraqtaryn qaita jaŋǧyrtu, ädebi, filosofiialyq jäne muzykalyq mūrasyn täuelsızdık tūrǧysynan tyŋnan paiymdau, älemdık deŋgeide keŋınen tanytu baǧytynda ırgelı jūmystar atqaryldy. Ūly aqyn şyǧarmalarynyŋ alǧaş ret jan-jaqty tekstologiialyq saraptamadan ötken ekı tomdyq akademiialyq jinaǧy, «Abai» ensiklopediiasy jaryq kördı. Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn tūtas qamtityn «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiı qūryldy.
Jidebaida üş jüz alpys äulielı meken Maŋǧystaudan äkelıngen ūlutastardan aqşaŋqan kümbezdı Abai-Şäkärım kesenesı tūrǧyzylyp, onyŋ aşylu räsımınde būl orynnyŋ endı är qazaq üşın ruhani Mekkege ainalǧanyn atap öttım.
Alataudyŋ jan-jaǧy tıp-tık qūlama qūzdarmen qausyrylyp, zaŋǧar basyna būlt qonaqtaǧan Abai şyŋyna köterılıp, aqyn ruhyna taǧzym ettım. Ūly aqynnyŋ öz halqymen bırge adamzattyŋ biıgınen körıngenın tıledım.
Sol jyly Abaiǧa arnalǧan saltanatty ıs-şaralar Türkiiada, Reseide, Qytaida, Fransiiada, Vengriiada, Ündıstanda, Mysyrda, Ukrainada, Qyrǧyzstanda bolyp öttı. Londonda Abai üiı aşyldy. Ūly aqynnyŋ älem elderı ruhaniiatynyŋ tabaldyryǧynan attap, būryn köz körmegen kökjiekterge endı eşkım tosqauyl qoia almaityn mäŋgılık sapary bastalyp kettı.
Abaidyŋ 150 jyldyǧy atalyp ötkennen bergı uaqyt ışınde dünie jüzınıŋ bırqatar elınde onyŋ qūrmetıne köşe attary berılıp, Renn (Fransiia), Budapeşt (Vengriia), Kair (Mysyr), Mäskeu (Resei), Ystambūl (Türkiia), Beijıŋ (Qytai), Taşkent (Özbekstan), Tegeran (İran), Baku (Äzerbaijan), Vitebsk (Belarus) qalalarynyŋ körnektı oryndarynda eskertkışter men müsınder qoiyldy. Retınşe 2006, 2013 jyldary Mäskeu men Taşkentte ornatylǧan Abai eskertkışterınıŋ lentasyn Resei Federasiiasynyŋ prezidentı V.Putinmen jäne Özbekstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş prezidentı İ.Kärımovpen bırge qidym.
HH ǧasyrdyŋ ekınşı onjyldyǧynda, dälırek aitqanda, 1913 jyly ūlt ziialysy Ahmet Baitūrsynūly özınıŋ «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty maqalasynda «onan asqan būrynǧy-soŋǧy zamanda qazaq balasynda bız bıletın aqyn bolǧan joq» dei kele, soǧan qaramastan Abaidyŋ esımın tek Semei men Aqmola oblystarynyŋ qazaqtary ǧana bıletının, al dünieden qaitqan soŋ jaryq körgen jalǧyz kıtaby el ışıne keŋınen taralmai jatqany turaly qynjyla jazǧan edı. Qarap otyrsaq, sodan bergı bır ǧasyrdyŋ kölemınde bırte-bırte ūly aqynnyŋ daŋqy jer jüzıne äigılı bolatyndai deŋgeige jetıppız. Ol – aldymen, älbette, Abaidyŋ teŋdessız kemeŋgerlıgınıŋ, sodan soŋ täuelsız memlekettıgımızdıŋ arqasy.
Abai qanşama tas qapas zamanda ömır sürse de, bolaşaqqa ümıtpen köz tıktı. Ol öleŋderınde «jaŋa öspırım, kök örım», «tıleuı, ömırı aldyndaǧy», «kökıregı sezımdı, tılı oramdy» jastarǧa ülgı bermek üşın ǧibrat aitty. «Bılımdıden şyqqan söz, talaptyǧa bolsyn kez» dei otyryp, «dünie de özı, mal da özı, ǧylymǧa köŋıl bölseŋız» degen taǧylymyn üirettı. Batys pen Şyǧystyŋ ılımın tolyq igergen Abaidyŋ önegesın eskere otyryp, täuelsız memleketımızdıŋ jastary arasynan halyqaralyq standarttarǧa sai, bılımı men bılıgı joǧary mamandar daiarlau maqsatymen «Bolaşaq» prezidenttık stipendiiasyn taǧaiyndadyq. Sonyŋ arqasynda ūly aqyn ömır sürgen zamanda «internatta oqyp jürgen» qazaq balasynyŋ ūrpaqtary HH jäne HHI ǧasyrlar toǧysynda älemnıŋ eŋ taŋdauly universitterınde bılım alu mümkındıgıne ie boldy.
Ūly Abaidyŋ 175 jyldyǧy biyl adamzatqa qater töndırıp, koronavirus ındetı jailaǧan uaqytpen tūspa-tūs kelıp qaldy. Atalǧan derttıŋ zardaby jer jüzındegı memleketterdıŋ eşbırın ainalyp ötken joq. Bıraq jarqyn keleşekke degen senım men syndarly ärekettıŋ arqasynda būl uaqytşa qiyndyqty da eŋseretın bolamyz. Abaidyŋ sözıne jügınsek: «Jamandyqty kım körmeidı? Ümıtın üzbek – qairatsyzdyq. Düniede eş närsede baian joq ekenı ras, jamandyq ta qaidan baiandap qalady deisıŋ? Qary qalyŋ qatty qystyŋ artynan kögı qalyŋ, kölı mol jaqsy jaz kelmeuşı me edı?».
Laiym solai bolsyn!
Abaidyŋ sözı men oiy bızdıŋ künbe-küngı tırlıgımızge, örkendı ömırımızge kırpış bolyp qalanyp, bügıngı örkeniet pen aldaǧy bolaşaq talabyna laiyq ūmtylystarymyzdan jäne igı ısterımızden naqty körınıs tabatynyna kämıl senemın.
