Abai – qazyna. Onyŋ ılımıne susyndau arqyly qazaqtyŋ kökjiegı keŋıp, ūlt ruhaniiaty asqaqtai tüsedı. Filosofiia jäne tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, semeilık belgılı abaitanuşy Asan OMAROVPEN bolǧan sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
– Qazaq Abaidy tanyp boldy ma? Tanymasa, oǧan ne kedergı?
– Tanyǧan joq. Sebebı oqymaidy. Oqyǧandary tüsınbeidı. Abaidy on adam oqysa, sonyŋ toǧyzy ūqpaidy, öitkenı tüsınıkteme joq. Ūqqanynyŋ özı oqyǧanyn oryndamaidy. Abai bes närseden qaşyq bol degen, sony oryndamaidy, köpşılıktıŋ häkımnen alşaqtyǧy sondyqtan. Osy keleŋsızdıkten arylu üşın mektepke satylap, är synypqa laiyqtap Abaitanu pänın engızu kerek.
Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy – ekeuı ekı bölek dünie. Ol ekeuın şatastyrmaǧan jön. Abai ömırınıŋ köp qazaqtan aiyrmaşylyǧy joq… Bala Abaida şyǧarmaşylyq joq, bozbala Abaida şyǧarmaşylyq joq, endı azdaǧan öleŋderı bar şyǧar, bıraq ol asa maŋyzdy emes.
Şäkärım adamda üş-aq türlı ömır bar deidı: «Bıreuı – balasyŋ, orta jasta – adamsyŋ, sosyn – şalsyŋ». Odan basqa tük te ızdeme deidı. Sondyqtan Abaidyŋ ömırı degen sabaq bolmaidy. Öskeleŋ ūrpaqqa häkımnıŋ şyǧarmaşylyǧyn oqytu kerek. Ony jıktep-jıktep bölıp qarastyrǧan jön. Mysaly: «Abai aqyn ärı synşy», «Abai aqyn ärı aǧartuşy», «Abai aqyn ärı oişyl», «Häkım», Abai äuliege deiın jetken. Osylai satylap, taldap oqytqan abzal.
Mūhtar Äuezov Abaidy tereŋdep, qazyp jazǧan joq, oǧan Keŋes ökımetı mūrsat bermedı, eger satylap jazsa, Qūdaiǧa «jeter» edı. Al ol kezde Qūdaitanuşy bolu qauıptı. Sondyqtan Äuezov şyǧarmasyndaǧy 1886 jylǧy Abai da, öler aldyndaǧy Abai da – bır Abai. Jai bır öleŋ şyǧaryp otyrǧan şal bolǧan da qalǧan. Abaidy tanymai jatqanymyz sol.
Endı bır mäsele, Abai ǧylym-bılımnıŋ bärın aitady. Ol tört-aq närse bar deidı: Alla taǧalany tanymaq, Özıŋdı tanymaq, Dünienı tanymaq jäne Jaqsy men jamandy tanymaq. Basqa ǧylym joq deidı.
Bız ne ıstedık? Bız Allanyŋ keregı joq dep bırınşı klassifikasiiany alyp tastadyq. Ony oqytpaimyz. Abaitanudyŋ basty tamyry – Alla taǧalany tanudan aiyrylyp qalyp otyrmyz. Bırden «Özıŋdı tanudan» bastadyq. Medisina, psihologiia, qoǧamtanu – bärı Adamtanu. Söitıp Abaitanudy ekınşı satydan bastap şatastyq. Odan keiıngı «Dünietanu» – keremet! Zerttemegen närse qalǧan joq, bärın bılemız. Odan keiın – «Jaqsy men jamandy tanymaq».
Abaidy tanu üşın, ol aitqan «tolyq adamǧa» jaqyndau üşın eŋ aldymen Allany tanyp aluymyz kerek. Allany tanymai – arly, imandy bolu qiyn.
– Abai «Paida oilama, ar oila!» deidı ǧoi sonda…
– Abai būl jerde kedei bol dep tūrǧan joq, bız paidany hakımnen artyq bılmeimız. Ar oilasaŋ Qūdai saǧan kömektesedı, jolyŋ aşylady. «Jaqsy menen jamandy aiyra almas, Dın ısın, Qūdai ısın aiyrmas» deidı. Mysaly, qysta qar basyp, qūlazyp jatqan qu dala köktemde qūlpyryp, kögerıp şyǧa keledı, türlı tırşılık ielerı paida bolady – Qūdai ısı degenımız osy. Al şariǧat, meşıt salu – ol dın ısı. Ol endı basqa. Bızge dın ısınen görı, Qūdai ısı maŋyzdy. Aldymen ruhani qūndylyq kerek, materialdyq qūndylyq artynan özı keledı. Abai «ar oila» degende osyny aitady. Qazaq «Kebınde qalta bolmaidy» deidı. Iаǧni o düniege eşqandai bailyqty alyp ketpeisıŋ. Mūny kışkentai baladan bastap miyna sıŋıre beru kerek. Osynyŋ bärı Abaidyŋ ılımı arqyly keledı. Sondyqtan mektepte tärbieşı degen ştat engızıluı tiıs.
Osy jerde Abai men Şäkärımnıŋ ūqsastyǧy bılınedı. Şäkärımnıŋ Ar ılımı bar. «Jainar köŋıl, Qainar ömır, Ar ılımı oqylsa» degen ol. Ar ılımı – Abai aitqan tazalyq, imandylyq. Abai men Şäkärım bırın-bırı tolyqtyryp tūrady. Al bılım aludyŋ jaiy basqa, Europadan al, Qytaidan al, bärıbır. Tärbienıŋ tanymy basqa.
Bız bılım turaly aitamyz da tärbiege oǧan onşa nazar audarmaimyz. äl-Farabi aitqandai, tärbiesız berılgen bılımnıŋ tükke keregı joq. Tärbie mınezdı qalyptastyrady. Älihan Bökeihanūly «Adamnyŋ ūltqa qyzmet etuı – bılımnen emes, mınezden» deidı. Sony eskeruımız qajet.
– Būrynǧy ǧūn, saq zamandaryn aitpai-aq qoiaiyq, keiıngı qazaq «qazaq» atalǧaly bızde Abaidan asqan, oǧan deŋgeiles tūlǧa boldy ma?
– Joq, bolǧan joq. Abaiǧa deiıngı ardaqtylarymyzdyŋ bärı ūlttyq şeŋberde qalyp qoidy. Mysaly, jyraular poeziiasy – ūlttyq şeŋberdegı qūndylyq. Ol da jaqsy, ru emes, bır auyldyŋ deŋgeiı emes, tūtas ūlttyq auqymda jyrlady. Asan qaiǧy jerdı ūlt üşın ızdedı, Şalkiız, Mūrat Möŋkeūly, Būqar jyrau, Şortanbai t.b. oişyldar aqylyn qazaqqa aitty. Al Abai älemdık deŋgeige şyqty. Qalaişa? Ol Batys mädenietın orys tılı arqyly meŋgerdı, olardyŋ filosoftarymen talasyp, özınıŋ pälsapasyn jazdy. Ekınşıden, İslam mädenietın zerttedı. Ol – sufizm. Abai siiaqty Qūrannyŋ mänısın bılgen adam bolmaǧan būl öŋırde.
Semeige bır dın bılgırı kele jatyr degende mūqym tatar, qazaq mollalary jinalyp: «Sız ǧana İslamdy jaqsy bılesız, sız ǧana Qūrandy jaqsy bılesız» dep Abaidy şaqyrtyp alǧan. Abaidy jaqsy qylyp otyrǧany – «üş qainar» (Mūhtar Äuezov): bırınşısı – qazaq mädenietın jetık bıldı, ekınşısı – Batys mädenietın igerdı – Aristotel, Platonnan bastap, keiıngı Chadaevqa deiın, üşınşısı – İslam. Osy üşeuı Abaidy älemdık deŋgeige köterdı. Ondai adamdy häkım deidı. Al häkım adamǧa kıtap oqu şart emes, ol bılımdı jürekpen alady. Abai – jüregı tazarǧan adam, uahi, olarǧa bılım jetı qat kökten, jaratylystan qūiylady. Alladan kelgenınıŋ bır belgısı, mıne, ekı ǧasyrǧa jaqyn uaqyt öttı, onyŋ jazǧan bır sözı, bır joly özgergen joq. Jyraularymyzdyŋ sözderınıŋ keibıreuı eskırdı, öitkenı öz zamanyna laiyqtap aitylǧan. Al häkımnıŋ sözderı uaqyt ötken saiyn jarqyrap, qūndylyǧy, özektılıgı artyp keledı, qazır onyŋ «tolyq adamyn» älem oqyǧaly jatyr.
– Abaiǧa «Şyǧystyŋ jetı jūldyzynyŋ» äserı boldy ma?
– Abai olardan tälım aldy. Ol kezde älı bala edı, 13 jasta. Şyǧys şaiyrlarynyŋ şyǧarmalary jüregıne sebezgıdei qūiyldy, sonda tūnyp jatty, syrtqa bırden şyqqan joq. 30-dan asyp, 40-qa jaqyndaǧanda aqyn bolyp, elmen alysa bastaǧanda jaŋadan när bolyp aşyldy, 50 jasqa jetkende sufizm bolyp körınıs tapty. Ol jürekte jatyp-jatyp, ömırdıŋ aşy-tūşysyn oi elegınen ötkızıp, jaqsy men jamandy körıp, Qūdaidyŋ synaqtaryna şyŋdalyp baryp aşyldy. Tegınde häkım qylǧan sol. Eger Abai medresede oqymasa häkımdık deŋgeige jeter ma edı, jetpes pa edı?
Sol zamandarda Qazanda İslam ortalyǧy jūmys ıstedı. Būqarada ondai ortalyq bolmaǧan. Şyǧys şaiyrlarynyŋ eŋbekterınıŋ köpşılıgı osynda basyldy. Mūnda tatardyŋ körnektı oişyly, aǧartuşy-tarihşy Marjani Şihabaddin siiaqty 3-4 ırı ǧalym eŋbek ettı. Ǧalymdar arab, parsy, basqa da şyǧys tılderın jetık meŋgergen, elge taratqan, Abai solardyŋ şyǧarmalarynan susyndady. Jalpy HIH ǧasyrda tatar halqy qazaqqa köp eŋbek sıŋırdı, mūny da eskeru kerek.
Tatar oryspen qatar kele jatqan halyq qoi: olar saudany da jasady, tamaq pısırudı de üirettı, üi de saldy, alǧaşqy qazaq köpesterınıŋ bärı tatarlardyŋ qasynda jürıp üirendı. Semeidı tületken – tatarlar.
– Bügınde qazaq arabtanyp, batystanyp jatyr ǧoi, olardy ūlttyq bolmys-bıtımge qaitaru üşın Abaidyŋ ılımderın memlekettık ideologiiaǧa ainaldyryp, paidalanuǧa bola ma?
– İdeologiia degen ideialardan tūrady. Onda bırneşe ideialardyŋ basy bırıktırıluı mümkın. Abaidyŋ ideiasy – «tolyq adam». Ol – tärbie. Būl –bırınşı ideia. Ekınşı ideiasy – «Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep». Ūltqa bölme degenı. «Üş süiu» degen ılımı bar – Allany süi, Adamdy süi, sosyn Ǧadalat ūǧymyna ılıktesetın süiıspenşılık. Taǧy bır ideiasy – mahabbatsyz dünie bos. Sebebı adam da, kez kelgen januar da mahabbatsyz ömır sürmeidı. Mahabbat bolmasa, dünie qaraŋ qalady. Mäselen, aspan älemınde milliondaǧan planetalar milliondaǧan jyldar boiy şym-şytyryq ainalyp jatsa da bır-bırımen qaqtyǧyspaidy, özegınen taimaidy. Mahabbatpen jasalmasa, olardyŋ oiran-topyrany şyǧar edı. Adamdy da mahabbatpen jasaǧan.
Kez kelgen ıs mahabbatpen jasaluy kerek. Mūǧalım oquşyǧa sabaqty mahabbatpen tüsındıruı kerek. Äkesı balasyn mahabbatpen tärbieleuı kerek, t.s.s. Būl – Qūdaidyŋ zaŋy. Qūdaidyŋ bar ekenın balaǧa üş jastan bastap üiretken abzal. Sonda bala kışkentaiynan obal-sauapty bılıp ösedı. Qazaqy tärbienıŋ qazyǧy – osy. Abaidyŋ filosofiiasy da – osy. Sol sebeptı Abaidy oqytu arqyly qazaqty özınıŋ bolmysyna qaitaruǧa bolady, ol – memlekettıŋ basty mındetterınıŋ bırı.
Qūdaiǧa şükır, bız – egemen memleketpız. Qanşa jerden Qytai men Resei ekı jaǧymyzdan tönıp tūr desek te, tatar, başqūrt, saha siiaqty eşkımge kırıptar emespız, ūltqa paida beretın özımızdıŋ derbes saiasatymyzdy jürgızuge qūqylymyz ärı mındettımız. Tarih berıp tūr būl mümkındıktı. Täuelsızdık bar. Al endı ony ūlttyǧymyzdy, memlekettıgımızdı nyǧaitu üşın dūrys paidalana almasaq, özımız kınälımız.
– Mändı de mazmūndy sūhbat bergenıŋızge raqmet.
Sūhbattasqan
Däulet ASAUOV
Semei qalasy
