Menıŋşe, älemdegı äleumettık utopiialardyŋ bırı – genderlık saiasat. Degenmen, Adam atanyŋ qisyq qabyrǧasynan jaralǧan äielder qauymy, erlermen teŋesıp bügıngı qoǧamda aitarlyqtai jetıstıkterge jetkenın moiyndau kerek. Al ötken ǧasyrdyŋ soŋyna qarai näzık jandy jaratylys ielerı saiasatpen ainalysyp, el bileu ısıne aralasa bastady.
Äielderdıŋ medisina, bılım beru salasyndaǧy basymdyǧy eşkımdı taŋ qaldyrmas. Bügınde älemdegı 143 el konstitusiiasynda äielder men erlerdıŋ diskriminasiiasyn joiyp, barşa azamattardyŋ teŋ qūqyǧyn bekıtıp qoidy. Alaida 52 memleket äielderdıŋ paidasyna qarai älı oŋ qadam jasaǧan joq. Eger osydan jüz jyl būryn ǧana (1911 j.) bar bolǧany ekı eldıŋ äielderınde sailau qūqyǧy bolsa, bügınde älemnıŋ alpysqa tarta parlamentterınde arnaiy komitetter genderlık teŋdıktı qadaǧalap otyr.
HH ǧasyrdyŋ aiaǧynda äielderdı saiasi jäne sailau prosesıne belsendı türde engızu täjıribesın engızdı. Bärı bırden bastalǧan joq, aldymen sailau kezınde partiianyŋ basqaru organdarynda da, partiialyq tızımderde de äielderdıŋ ökıldıgın qamtamasyz etetın partiialyq deŋgeide belgılı bır äkımşılık şeşımder qabyldandy, şaǧyn qyzmet berıldı. Artynşa būl üderıs şaryqtau şegıne jetıp, äielder qauymy jappai atqa qonyp, tıptı jekelegen memleketter tarihy belgılı bır äiel-saiasatkerlerdıŋ esımımen qatar este qalatyndai därejege jettı. Madlen Olbrait, Margaret Tetcher, İndira Gandi, Golda Meir, Benazir Bhutto, Angela Merkel…
Būl, ärine, keŋ kölemde alǧanda dym da emes. Dünie jüzındegı elderdıŋ 22-sınde ǧana äiel Memleket basşysy bolyp tabylady. Osy elderdegı ministrlerdıŋ tek 21 paiyzynda äielder jetekşılık etse, parlamentşılerdıŋ 25 paiyzyn äielder qauymy qūraidy. «Bız şyndyqty özgerte almaimyz: äielderdıŋ saiasi ömırdegı teŋ ökıldıgı öte baiau damyp keledı» dep ony BŪŪ-nyŋ adam qūqyqtary jönındegı Joǧarǧy komissary Mişel Bachelet te moiyndaǧan edı. Sol jiynnyŋ bırınde Mişel Bachelet būl qarqynmen ūlttyq zaŋ şyǧaruşy organdardaǧy genderlık tepe-teŋdıkke 2063 jylǧa deiın qol jetpeitının aitty. Al ükımettı basqaratyn äielder men erlerdıŋ sany 2150 jylǧa deiın teŋ bolmaidy dep boljam jasady.
Eger saiasatty būl bilıkke qatysty qarym-qatynas, al bilık – resurstarǧa qol jetkızu, olardy baqylau jäne olarǧa bilık etu dep qarasaq, adamzattyŋ jartysy saiasatqa aralaspastan, bilıkke qol jetkızbesten öz yqpalynyŋ ülesın sezınbei, ädıl ülesınen aiyrylyp otyrǧany anyq. Al jaŋa zamannyŋ äielder qauymy būǧan köner me eken?! Äielder üşın bärınıŋ bırdei bilıkke qol jetkızuı maqsat emes şyǧar. Äitse de, qazaq jerınde de bolǧan BŪŪ būrynǧy Bas hatşysy Pan Gi Mun älemdegı ılgerıleudıŋ bır kıltı äielderdıŋ qolynda ekenın körsetıp, «Bız äielderdıŋ äleuetın aşqan kezde ǧana barşa adamzattyŋ jarqyn bolaşaǧyn qamtamasyz ete alamyz» dedı. Qūlaqqa maidai jaǧatyn būl söz nenı meŋzeidı?! Adamzattyŋ ılgerıleuı men ornyqty damuynyŋ negızgı alǧyşarttary – genderlık teŋdık pen äleumettık ädılettılıkke qol jetkızu degen ǧalymdardyŋ sözıne den qoiuǧa bolady.
Aitqandai, ädemı aitylǧan sözderdı ıs jüzınde jüzege asyrmaq bolǧan elderdıŋ bırı Argentinada 1991 jyly el Parlamentınde äielderge genderlık kvotalar engızıldı. Iаǧni sailauda kandidattardyŋ kem degende 30 paiyzy (jäne är partiianyŋ tızımındegı alǧaşqy üş oryn üşın kem degende bıreuı) äiel boluy kerek degendı bıldıredı. Mūndai şara äielderdıŋ Parlamenttegı ökıldıgın ūlǧaituǧa, sondai-aq äielder üşın jäne eldı jalpy demokratiialandyru üşın maŋyzdy problemalardy özektılendıruge kömektesedı dep boljandy. Alaida nätijesı köptıŋ oiynan şyqpady. Jaŋa zaŋǧa säikes partiialar şynymen de biulletenge äiel kandidattardy engızdı, bıraq olardyŋ köpşılıgı er deputattardyŋ köŋıldesı nemese jaqyn-juyǧy bolyp şyqty. Ärine, olardyŋ el qamyn oilaidy deu bekerşılık bolar.
Dese de, jany aşymastyŋ qasynda basyŋ auyrmasyn degen söz bar. Osydan bes jyl būryn öz elımızde äielderdıŋ zeinet jasy turaly zaŋ qabyldaǧan kezde, deputattar bırınşı oqylymnan keiın, qazaq äielderınıŋ jaǧdaiyn barlamai, eşqandai özgerıs engızıp taldamastan bır auyzdan qabyldap jıberdı. Mäjılıste otyrǧan deputat qyz-kelınşekter jyly ornynda ūzaq otyrǧanyn qalady ma, älde būrymdynyŋ namysy bır degen söz esterınen şyqty ma bılmeimız, äiteuır köpke qolaisyz zaŋǧa qarsy tūrmady. Onyŋ arty qoǧamda dau tuǧyzǧany belgılı. Älemdık täjıribe äielderdıŋ erlermen teŋ därejede qoǧamdyq jäne saiasi ömırge belsene aralasuyna, zaŋdardy daiarlauǧa yqpaly bolmaǧanda, saiasi instituttar jūmysy tūralap, qauıptı yqpaldy küşterdıŋ müddelerıne baǧyttalatynyn däleldeidı.
Tek er adamdar äzırlegen jäne qabyldaǧan zaŋdylyqtar men saiasi şeşımder adamzat täjıribesı men äleuetınıŋ bır bölıgın ǧana körsetedı, olar belgılı bır maǧynada bır jaqty, tiımsız boluy äbden yqtimal. Is jüzınde mūndai saiasat pen mūndai şeşımder äielderdıŋ ömırıne äser etetın genderlık saldary men ekonomikalyq jäne äleumettık faktorlardy eskeruge beiım emes. Nätijesınde mūndai saiasat äleumettık tūrǧyda jetkılıksız bolatyny aitpasa da tüsınıktı bolar.
HHI ǧasyrda genderlık teŋdık – adam qūqyǧy men äleumettık ädıldık atty şeŋberınen şyǧyp, onyŋ ekonomikalyq sanaty men sipatyna män berıle bastapty. Endı äiel men erkektıŋ teŋ qūqyǧy basty mäsele emes, ony el ekonomikasynyŋ damuyndaǧy kedergı retınde qarap, jaŋa reŋk berıldı. Qoǧamnyŋ ony ışındegı jasap jatqan jekelegen adamdardyŋ damuyndaǧy üderıstı tejeitın närse – adamzattyŋ jartysyn qūraityn äielderdıŋ mümkındıkterınıŋ şekteulı, qoldary bailauly bolyp otyrǧanyn moiyndady. Olardyŋ adami äleuetın ıske qosudaǧy negızgı kedergı genderlık teŋsızdık ekenın jäne osynyŋ saldary ekonomikada körınıs tapqanyn tüsındırude.
Äielder qai elde bolmasyn er-azamattardyŋ özıne laiyqtap pışken qoǧamynda jasap jatqanyn joqqa şyǧarmaimyz. Ol qoǧamda äieldıŋ ornyn körsetetın yqylym zamannan qalyptasyp qalǧan orny bar. Degenmen, dünie özgerıp bara jatyr. Soǧan qarai adamdardyŋ bolmysy da auysyp, äiel-erkek dep qaraityn qalyp keibıreulerımızge tarlyq etuı – zaŋdy närse. Bıraq, onyŋ da joly jeŋıl emes. Qalyptasyp qalǧan közqarasty būzudyŋ özın bylai qoiǧanda, otbasy men qyzmet jolyn taŋdau da – analar üşın auyr şeşım. Er-azamattar qoǧamynda özın qalai ūstau, sözdı qalai saptap, ıstı qalai jürgızudıŋ jönın köbı bıle bermeidı. Jalpy jaratylystyŋ psihologiialyq kedergılerı de äielderdı etegınen tartyp, dıttegen maqsatyna jetkıze qoimaidy.
Ärine, mynau şekarasyz aqparattanǧan älemdegı özgerıster jaŋa közqarastar qazaq äielıne de äser etpei qoimaidy. Būl, äsırese, qazaq qyzynyŋ tärbiesınde körınıs tauyp otyr. Qyzdaryn bolaşaq jar, ana retınde emes, bılımdı, mansapty, lauazymdy tūlǧa retınde körudı armandaityndardyŋ uäjı «barǧan jerınde jylamasyn» degennen şyǧady. Er mınezdı etıp tärbielep, «bara jatqannyŋ baltasyn, kele jatqannyŋ ketpenın» alyp qalatyndai erkındıkke baulidy. Ol mınez öse kele şaipaulyqqa jetkızedı. Dese de tärbiesı men mädenietı jeŋıp, qaisarlyqqa ainalǧanda da qatarynan ırıleu körınedı. Qaisarlyq, er mınezdı bolyp, azamattarmen teŋesu jastardyŋ taǧdyryna äserı orasan. Elımızde otau tıkken jastardyŋ üşten bırı ajyrasyp jatqany da köp jaitty aŋǧartsa kerek. Bälkım, älı de bolsa qazaqy tärbiemız erlerdıŋ jolyn kesıp ötuge jetkıze qoimaǧan şyǧar. Al odan attap ketkender qyzmet mansaptyŋ jolyna tübegeilı tüsıp, ūrpaqsyz, tūl ömırdı qalap otyrǧandai. Zertteulerge säikes Germaniiadaǧy äielderdıŋ 20 paiyzy sanaly türde bosanǧysy kelmeidı. Batys jäne Soltüstık elderde Europada balasyzdyqty qūptauşylar deŋgeiı 90 paiyzǧa jetedı. İspaniiada jasöspırımderdıŋ 20-25 paiyzynda gomoseksualdyq baǧyt bar. Mūnyŋ bärı jasandy türde genderlık teŋdıktıŋ syltauymen jasalyp otyr. Qazır köp elge körsetkış bolatyn Gollandiia, Belgiia, Skandinaviia elderınde klassikalyq türdegı, iaǧni bızdıŋ ūǧymdaǧy otbasy institutyn qūtqaru turaly mäsele tuyndamaidy. Dästürlı otbasy genderlık saiasattyŋ salqynymen joiylyp bara jatyr. Dese de adamzattyŋ taŋdauy adastyrmai, o bastaǧy közdegen asyl mūrattaryna şyǧynsyz jetedı degen ümıttemız.
Degenmen, küdık basym. Ärıden almai, soŋǧy otyz jylda Özbekstan Respublikasynyŋ halqynyŋ sany 20,6 mln-nan 35,4 mln-ǧa ösıptı. Osy jyldary qazaqtardyŋ ösımı üş mln ǧana, iaǧni 16 mln-nan 19 mln-nan säl asqanda börkımızdı kökke laqtyryp, bır quandyq. Bala tuu jasyndaǧy äielderdıŋ jaibasarlyǧy ma, älde genderlık saiasattyŋ salqyny ma?! Būl ekpınmen endıgı otyz jylda qazaqtyŋ dalasynda kımnıŋ balasy sairan salmaq?!
Genderlık teŋdık strategiiasy memleketımızdıŋ basymşylyq berıp otyrǧan baǧyttarynyŋ bırı retınde qarastyrylady. 1998 jyly Qazaqstan äielderge qatysty kemsıtuşılıktıŋ barlyq nysandaryn joiu turaly Konvensiia (CEDAW) ratifikasiialady jäne halyqaralyq mındettemelerge säikes el Ükımetı CEDAW komitetıne qol jetkızılgen nätijeler turaly tūraqty türde esep beredı. Qazaqstanda saiasi jäne qūqyqtyq şeŋberler – qūqyqtar kepıldıkterı, zaŋ normalary, ūlttyq strategiialar, ūlttyq maqsat retınde genderlık teŋdıktı ılgerıletuge baǧyttalǧan ıs-qimyl josparlary men baǧdarlamalary äzırlendı. Genderlık teŋdık el Konstitusiiasynda bekıtılgen. 2030 jylǧa deiıngı otbasylyq jäne genderlık saiasat tūjyrymdamasy qabyldandy. Elımızde qoldanylyp jürgen qūqyqtyq jäne saiasi şeŋberler äielderdıŋ qūqyqtary men mümkındıkterın odan ärı keŋeitu jäne genderlık teŋdıktı qamtamasyz etu üşın qolaily jaǧdailar jasaidy.
Odan bölek, elımızde «Qazaqstan Respublikasyndaǧy sailau turaly» Konstitusiialyq zaŋda jäne «Saiasi partiialar turaly» zaŋda qarastyrylǧan erejeler boiynşa parlamenttık täjıribemızde alǧaş ret partiialyq tızımge äielder men jastar üşın 30 paiyzdyq kvota engızıldı. Bıraq mūnyŋ aqyry qazaq qoǧamynyŋ oŋ jambasyna kele me, joq pa, ony uaqyt körsetedı.
